Uit de geschiedenis der Nederlandsche spraakkunst

Grammatische stukken van De Hubert, Ampzing, Statenvertalers en reviseurs, en Hooft

[p. 225]

Commentariolus historicus
Actorum in revisione versionis Belgicae
novi testamenti et librorum apocryphorum ex fusioribus meis in illam versionem manuscriptis
observationibus in meum hactenus solius, nunc etiam in reverendae
synodi ultrajectinae usum excerptus.

[p. 226]

Commentariolus historicus.
Acta Revisorum N. Testam. ex meis notis excerpta in usum synodi Ultrajectinae.

Renesse deelt mede, dat op bevel van de Staten Generaal de reviseurs van het Nieuve testament in November 1634 zich naar Leiden begeven hebben, en somt de aanwezigen, reviseurs en translateurs, op de eerste revisie-vergadering (16 Nov. 1634) op (drie reviseurs waren nag absent). Hij geeft van deze vergadering een kort verslag (verkiezing van voorzitter, vice-voorzitter, en scriba. Translateurs hebben gelijke stem als de reviseurs, vaststelling van den tijd van vergaderen, brieven in verband met de afwezigheid van de reviseurs Dammanus, Fullenius, en Altingius).

His peractis nobis a fratribus Versoribus communicata est Orthographia in toto hoc opere Biblico observanda, quam primo Versores V. en N. Testamenti inter se conceperant, ut in titulo istius tractatus videre est, quaeque postea a Revisoribus Vet. Testamenti examinata et hic illic correcta ab illis passim in V.T. fuit observata, et magnum ornamentum accurata vocum et syllabarum connexione toti operi dedit, quod a perfunctorie legentibus non ita animadvertitur; aut ab incuriosioribus in his Grammaticalibus minus aestimatur, qui fortassis haec pulverem A.B. C-darium sapere, nec tam grave collegium decere, nedum in tam sublimi scripto Divino requiri debere, imperite prorsus judicabunt.

Vervolgens noemt hij een aantal kwesties, die even aangeroerd zijn, welke men later breeder zal bekijken (o.a. de onderteekening van het autographum, het samenstellen van een register op het Nieuwe Testament, het algemeene voorwoord voor het geheele N. Test., de plaats waar het autographum zal bewaard worden, maatregelen om fouten in de toekomstige bijbeluitgaven te vermijden).

Sessiones deinde aliquas transegimus in examinando libello orthographico, hic illic a fratribus Versoribus et Revisoribus V. Test. dissidentes, quae discrepantia in perpaucis locis a me isti libello inserta est, et hic compendio exhibetur.

Ad verba haec in praefatione.

In suffragiorum paritate placuit sequi nostram vulgatam

Addidimus Scilicet ad decisionem controversi alicujus verbi aut vocabuli in orthographicis.

[p. 227]

Ad literam j. No. 7.	godtlick, vel goddelick, addimus vel godlick sine t vel duplex dd.
Ad litteram o. No. 14.	ne mutetur in van 't: addidimus ad tollendam ambiguitatem: id est, van het contracte van 't cum semilunula ante t.
Ad litteram d. No. 9.	vloet: Novi Testam. revisores vloed.
Ad litteram f. No. 4.	venijn non fenijn, per v.N.T. revisores judicant promiscue posse scribi venijn et fenijn.
No. 7.	passeren rejectum etc. N.T. revisores, usurpari potest passeren, si necessitas urgeat.
Ad litteram g. No. 13.	lofgesanck. N.T. revisores, vel lofsanck.
16.	sponsie et spongie, utrumque licet. N.T. revisores, sponsie potius sponcie.
17.	beleg, geseg, N.T. revisores, praestat belegh, gesegh per h in fine.
Ad litteram h. No. 1.	johannes, an joannes etc. N.T. revisores sequentur Graecum Textum et scribent ac legent joannes sine h.
Ad litteram j. consonans, No. 4.	tegens over. N.Test. revisores, praeferimus tegen over, sine s in fine.
Ad litteram k. No. 2.	cranck scribendum non cranck. N.T. revisores. vel kranck.
Ad litteram x. No. 2.	stracx, insgelijcx etc. N.T. revisores praeferunt cs vel cks stracs vel stracks etc.
No. 4	N.T. revisores ad numerum illum et notam revisorum V.T. addunt vel cks blicksem
Ad pronomina pluralia:	nimirum ad haec verba. N.wy, ghyl. syl. N. Testamenti revisores et sy etiam in plurali numero, ubi non parit ambiguitatem, sine lieden. ad Dat. ons. ulieden etc. Acc. ons, ulieden etc. N. Testamenti revisores: In dativo et accusativo potest omitti lieden, ut et in ablativo.

[p. 228]

^1)Ad regulas de vocula	lieden, diu deliberatum et conclusum, adhibendum non esse, nisi ubi aut nostra vulgata habet aut numerus pluralis est^2) N.T. revisores dicunt non vulgatae versioni sed rationi esse acquiescendum.
Ad verba propositum	quidem fuit de addendo l etc. N.T. revisores conclusum plene scribendum esse lieden.
Ad miscellanea sub	finem proposita.
de getuigenisse N.	Testamenti revisores praeferunt het getuigenisse.
Ad des willens N.	Testamenti revisores et des willes.
Ad, werelt placuit	foemininum esse N. Testam. revisores: werelt etiam masculinum est.
Ad loofhutten non	looverhutten. N.T. revisores: utrumque tamen usitatum.
Ad privatim observata.
de rechtveerdigen in	pl. niet de rechtveerdige. N. Test. revisores: aliter visum nobis, nisi euphonia aliud postulet.
Ad regulam a sien an	etc. N. Test. revisores admittunt sach et sagh.
Ad regulam An bruysschen	an bruysen. N. Test. revisores utrumque.
Ad regulam An dack etc.	N. Test. revisores. Utrumque dacken^3) et daken.
Ad regulam de quibusdam	substantivis desinentibus in p het vel de gereetschap etc. N. Test. Revisores utrumque het vel de.
Ad titulum Byvoechsel	van de Revisores gearresteert in Alphabetho ad regulam eernst met ee. N. Test. revisores: praestat ernst.

1) Deze en de volgende alinea staan in margine, ter hoogte van ‘Ad miscellanea enz.’ en zijn in de Utrechtsche copie, dus ook in Hinlopen's uitgave ten onrechte onder de opmerkingen bij de miscellanea terechtgekomen.

2) In het hs. stond eerst etc, dat later doorgestreept is en vervangen door est. Ten onrechte echter, het Utr. hs. heeft etc.

3) Het hs. is hier zeer onduidelijk. Er kan dacken staan, en dit moet in iedergeval het juiste zijn, blijkens hs R. der resolutiën. Het Utr. hs. heeft hier daeken, dat zeker onjuist is. Het gaat immers in tegen het beslotene: a in open lettergreep.

[p. 229]

Ad regulam veyren per ey, trajectus N. Test. revisores addunt

vel ee,

In his omnibus sic inter nos fere semper unanimiter conclusum est; noluimus tamen unquam propterea reciprocare serram contentionis. scimus enim verba valere ut nummos, et non posse ea in aeternum ordinem cogi. nam et hic habet aliquo modo locum illud Poetae

Multa renascentur, quae jam cecidere, cadentque,
Quae nunc sunt in honore vocabula, si volet usus.

Dominorum etam directorum arbitrio et judicio relictus est usus litterae y.

Vocem elend, quia alii formabant ab el-lend, een ander lant, quoniam maxima est calamitas patriis carere focis: alii et quidem pluribus votis ab eleos, ideo sic placuit scribere per simplex l.

Sequentibus sessionibus paucula quaedam adhuc observavimus.

Primo; ut in argumentis capitum numerus arithmeticus praeponeretur, rogarenturque fratres versores V. Testamenti, idem ut facerent.

Deinde ut passim etiam scriberetur pro te weten vocabulum namelick atque ita pro t.w. littera n.

Et ubi opus est, pro boven et beneden poneretur ubique hiervoor aut hiernae, cum lector remittitur ad aliqua in textu aut explicationibus praecedentia aut sequentia.

3. ut etiam compendio lector admoneretur, quid sibi velint hae aut similes litterae o. ofte d. dat is n. namelick.

Fratres Henricus Arnoldi et Casparus Sibelius a nobis deputati sunt, ut cum D. Bogermanno et Baudartio de his inter alia minutiis loquerentur, quae tamen semel debebant proponi, ut postmodum securius ipsi textui Sacro insudaremus. Nam et hic illud locum habet.

itaque In tenui labor, at tenuis non gloria.

Absoluta Orthographia ad ipsum textum nos contulimus......

Uit het volgende neem ik hier alleen op de gedeelten, die uit het oogpunt van dit onderzoek van belang zijn. Na enkele alinea's over de volgorde, waarin de reviseurs zullen spreken, het niet ontleenen van parallelle plaatsen (‘parallela’) aan de Apocryphe boeken, het onderzoek der ‘parallela’ in de volle vergadering, volgt:

ut si quando paria darentur suffragia ad decisionem scrupuli judex esset consueta versio Belgica in 4to, quae toto versionis tempore in conventu jacuit, in Belgicis quibusdam ponendis aut eliminandis vocabulis aut etiam phrasibus, qua D. versores usi fuerunt in versione textus Graeci in N.T.

[p. 230]

Daarna volgen besluiten over den Griekschen text, dien men zal volgen, de wijze van besluiten (bij meerderheid van stemmen), het plaatsen, van de ‘parallela’ in de kantteekeningen. Dan vertelt Renesse:

Hac porro occasione D. Fratres versores nobis aperuerunt totam suae versionis methodum et ordinem, quod scilicet omnes et singuli eadem semper capita textus Graeci reviderint, illa ipsa conferentes cum vulgata et usitata Belgica versione, quae tolerari potuerunt illibata reliquerunt. divisis quidem operis sed eadem methodo laboraverunt. ut etiam hac in parte intentioni Synodi Nat. Dordracenae satisfacerent, et Stylus Novi Test. est sibi ubique in versione satis similis nec propterea ingratior, etsi versio non est omnino nova.

Vervolgens vermeldt hij een en ander over het niet opgeven van al te afwijkende lezingen van den Griekschen tekst, het gevaar, daaraan verbonden, de correctie der parallela, den grooten steun dien men had in Piscator's vertaling. Daarna:

D. Fratres H. Arnoldi et C. Sibelius postmodo collegio nostro retulerunt, quid actum ab illis esset cum fratribus Bogermanno et Baudartio: scil. jam ante isti dicebant sese cum versoribus N.T. contulisse, et petere ac dare libertatem in talibus vicissim. suo tamen tempore amplius de eo posse agi.

Quod voces insertas ad supplendum textum attinet in eo V. et N. Testamenti versores et revisores convenerunt ut ex sensu Synodi Nationalis Dordracenae alio eas charactere excuderent et uncinulis eas includerent.

Addebant V. Testamenti versores ubique vocem γενναν vertisse per winnen ubi sequitur aut subintelligitur sonen aut dochteren: sed Psalm. 2 v. 7. verbum ick hebbe u ghegenereert: quia ibi agitur de aeterna ipsius generatione, ut sic illa distingueretur a Christi humana et nostra γεννησει.

De volgende alinea's betreffen het verwerpen van de Syrische vertaling, verder ‘paucula quae liturgiam, aut harmoniam confessionura, spectant, aut claves regni caelorum: idque ὡσ εν παροδωι’, het kiezen uit verscheidene mogelijke vertalingen, het feit, dat enkele kwesties werden uitgesteld, tot de afwezige reviseurs zouden aangekomen zijn. Dan volgt:

In aoristis αοριστωσ idiotismos Belgicos coacti fuimus exprimere, qui non semper unum versionis modum admittunt; et in talibus vestigiis libenter veteris versionis inhaerentes, temporis et examinis lucrum faciebamus.

In de volgende alinea's deelt Renesse mee, dat raea zich in het algemeen aan de oude, beproefde meeningen gehouden heeft in de kantteekeningen, dat men den rijkdom der H.S. op vele plaatsen gehandhaafd heeft, den lezer de keuze latend tusschen verschillende, alle even goede, vertalingen, dat men

[p. 231]

bij het woord Amen eenmaal een verklaring gegeven heeft, dat men over de ‘distinctiones’ (nl. van de hoofdstukken en verzen) gehandeld heeft, dat Fullenius zijn spoedige komst heeft gemeld, dat aan de St. Gen. bericht is, dat men in acht maanden klaar hoopt te zijn. Daarna vindt men:

Quotiescunque Evangelistae iisdem dicendi formulis in suis singuli Evangeliis utuntur, eandem presse adhibuimus interpretationem, ut harmonia rerum et vocum communior et aequalior legentibus ex-hiberetur.

Verbum sum, es, est, etc. Belgice ubique textibus insertum, quia creberrime adhilberi debebat ad supplendum sensum, placuit non distinguere alio charactere sed eodem cum reliquo textu exprimere.

12 Maart 1635 was de revisie der vier Evangeliën voltooid, wie daarbij aanwezig en afwezig waren, wordt vermeld. Dammanus kondigt zijn komst aan direct na Paschen, maar arriveerde pas 14 Mei. Daarna:

Evangelia promiscue omnes versores (si bene memini), sed Epistolam ad Romanos usque ad Cap. XII. secundam etiam ad Corinthios maxima sui parte ad Hebraeos et Apocalypsin solus Walaeus, reliquas epistolas Festus notis marginalibus illustrarunt quae si passim breviores, procul dubio etiam gratiores fuissent.

Conclusum etiam ubique u, cum est vocalis magna, in typis per u exprimatur et distinguatur ab v consonante. Deinde ut voces apicibus distinctae cum ipsis apicibus imprimantur, ut Israël, Achaïcus, etc.

Vervolgens een mededeling omtrent de korte opmerkingen onder de Brieven (clausulas epistolis subjectas). Dan gaat het verslag aldus verder:

Etsi hactenus in epistolarum superscriptionibus habetur tot de romeynen, corinthiers etc. placuit substituere aen de romeynen, aen die van corinthen et sic in reliquis, quia hoc βελγικωτερον est. superscriptio epistolae ad Philippenses etc. (etsi cum nostro Belgismo non convenit, nam non dicimus aen de leydensen, amsterdamsche etc.) tamen mansit aen de philippensen pro aen die van philippi, quia sic per majora placuit.

Hierna volgt het laatste gedeelte van den Commentariolus (uitgave Hinlopen, p. 144-147): Soms zijn verzen verplaatst (vergeleken met de ‘ordinaria’, d.i. den Deux-aes bijbel) Een uitweiding over het professorale ambt en het ambt van predikant, iets over de ‘notae Vorstii’, die men overal heeft bestreden, het gedwongen vertrek van Fullenius 12 Juli 1635, Renesse's verslag der revisiewerkzaamheden aan de Synode van Utrecht, de wijze waarop men de plaatsen vertaald heeft, ‘ubi Apostoli impudentiae gradus ad convincendos peccatores exaggerant’, de spaarzaamheid der kanttekeningen bij Openbaringen en de reden daarvan, het beëindigen van de Revisie van het N.T., terwijl in Leiden, de pest hevig woedde, een opsomming van de aanwezigen, de wijze waarop de

[p. 232]

Apocryphen zijn herzien (‘perfunctorie magis quam ακριβωσ’), het wonder van hun aller bewaring, terwijl duizenden om hen heen stierven¹⁾, de beëindiging van de revisie der Apocryphen (10 Oct. 1635) en de melding aan de Staten Generaal. Tenslotte de mededeeling, dat hij meer zou hebben kunnen geven, maar dit voldoende acht. Hij meent dat Sibelius van alle brieven copieën heeft, hij heeft volstaan met het onderwerp er van kort aan te duiden.

1) Over de pestepidemie in dezen tijd te Leiden, vindt men o.a. gegevens bij Heringa, a.w., 160 vlgg. Ik voeg hieraan toe: Renesse schrijft onder de opdracht van dl VI van zijn manuscripten (Alg. Rijksarchief), ‘Geschreven den 29 September 1635 in Leyden alsser die weecke ter aerde gebroght waren 1223 kisten doe de Gave Gods daer so regeerde’, Ook in Sibelius' Historica Narratio, dl III, p. 165 vlgg. merkwaardige mededeelingen over deze epidemie, die gedurende de heele revisie van het N.T. talloozen ten grave sleepte. (o.a. een uitvoerig ‘prophylacticum precum quo grassante Leydae peste, quotidie..(?) cum meis domesticis usus fui.’)