Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Aya Zikken

door Jaak De Maere

1. Biografie

Zwany Zikken werd op 21 september 1919 in Epe (Gelderland) geboren als eerste kind van Johannes en Jany Zikken. Vanaf het begin werd ze Aya genoemd. Later werden er nog twee zusjes geboren. Haar vader en moeder waren werkzaam in het onderwijs. Toen ze zes jaar oud was, reisde ze met de familie naar Nederlands-Indië, waar ze een heerlijke jeugd beleefde op Java en Celebes. Ze was een klasgenote van Hella Haasse en Margaretha Ferguson in Batavia. In 1939 reisde ze met de familie naar Nederland om er kunstgeschiedenis te studeren; zij bleef er achter waardoor ze aan de Japanse kampen ontsnapte. Ze maakte haar studie niet af, en werkte in een hotel, in de landbouw, in de fabriek, in een schoonheidsinstituut en voor de ANWB.

Ze huwde Frans Postema en kreeg twee dochters: Jolita (1945) en Gulika (1946). Literair trad ze pas in de openbaarheid toen haar kinderen naar school gingen, hoewel ze vanaf haar jeugd al veel schreef. Haar man stierf in 1973.

Aya Zikken is een gedreven reizigster: behalve vrijwel alle landen van West-Europa bezocht ze ook Indonesië, Borneo, India, Israël (waar ze in een kibboets werkte), Ethiopië en het toenmalige Frans Somaliland. Enkele maanden per jaar verblijft ze in Spanje.

In 1961 kreeg ze de Boekenmarktprijs, en in 1975 de (laatste) Marianne Philips-prijs. Ze werkte ook mee aan het tv-forum ‘Hou je aan je woord’.

2. Kritische beschouwing

‘Geen merkwaardiger schrijfster dan Aya Zikken’, schreef Rico Bulthuis in 1964. Misschien een boutade, maar Aya Zikken is in elk geval een interessante moderne auteur.

Thematiek

Het grote thema van haar werk is de diepe onrust die voortvloeit uit de onvrede van de mens met het bestaan. Haar hoofdpersonen zoeken uitwegen die tijdelijk of definitief soelaas bieden.

Een eerste poging tot vlucht is de reis. Aya Zikken heeft een tijdlang haar brood verdiend met het schrijven van reisbrochures, en vooral in haar later werk brengt ze verslag uit over haar reizen naar Italië (Alleen polenta vandaag), naar Portugal en Israël (Wees nieuwsgierig en leef langer) en naar de geliefde tropen van haar jeugd (Terug naar de atlasvlinder, Eilanden van vroeger, Een land als Maleisië). Uit deze niet-fictionele reisverhalen blijken haar groot aanpassingsvermogen aan moeilijke situaties, haar ondernemingslust en feeling voor sociaal contact, maar ook een zeker gebrek aan gevoel voor politieke constellaties. Ze schetst vooral haar ontmoetingen met de lokale bevolking en haar kennismaking met de plaatselijke gebruiken, wat dikwijls uitloopt op verhalen met veel aandacht voor het magische en couleur locale. In Alleen polenta vandaag, dat uit haar beginperiode stamt, overheerst nog de individualistische romantiek; de latere werken zijn meer informatief, al blijft de schrijfster in alle situaties aanwezig als animator en attente waarneemster. Hoe dun in dit oeuvre de scheiding is tussen fictie en non-fictie, blijkt uit de ‘roman’ Hut 277, waarin het reisthema wel gefictionaliseerd wordt, maar tenslotte niet zoveel verschilt van de manier waarop het behandeld wordt in de niet-fictionele reisverhalen.

In twee andere niet-fictionele werken denkt Aya Zikken na over zichzelf en haar relatie tot de maatschappij: in 's Morgens en 's avonds niet bellen beschrijft ze zichzelf in een aantal losse schetsen, en in het boek Het grote taboe interviewt ze negen vrouwen met duidelijke visies op de plaats van de vrouw in de maatschappij; als interviewster maakt ze haar opvattingen over de problematiek van de vrouw duidelijk. Maar ook hier blijft haar maatschappelijk engagement beperkt.

Ontwikkeling / Thematiek

In haar romans evolueert Aya Zikken door de jaren heen van een schrijfster met voorkeur voor extreme situaties en soms extravagante technieken tot een bezadigder type. Betekenisvoller is een verdeling van het oeuvre in specifiek psychologische romans, waarin de onvrede vooral langs geïnternaliseerde spanningen tussen personages tot uitdrukking komt, en anderzijds Indische romans, waarin geografisch bepaalde levensopvattingen met elkaar in botsing komen. Een tijdelijke levensvervulling, die in de jeugd en de tropen zou hebben plaatsgevonden wordt in deze romans gesuggereerd.

In de psychologische romans staan personages centraal ‘met een eenzaamheid die nooit te delen is’ (Kees Fens, 1959), met ‘de smeekbede om toch begrepen te worden, ook wanneer men zichzelf niet begrijpt’ en met een overgevoeligheid die eisend blijft, en nooit geeft. Iedereen kwetst hen, en alle relaties worden in termen van strijd en gevecht getekend. Toch kan men de ander niet missen, omdat men een object voor de strijd en een klankbord voor de zelfexploratie nodig heeft. De personages zijn narcistisch, maar zijn voor hun narcisme op de maatschappij aangewezen. Zij functioneren in een meestal vaag temporeel en geografisch kader, waarvoor ze weinig oog hebben. De psychische kortsluiting voltrekt zich in onduidelijkheid, ook omdat het personage te onvolwassen is om wereld en verleden met geduld en doorzicht te benaderen.

In hun ontreddering worden mensen in wederzijdse afkeer naar elkaar toegedreven, ze dringen zich aan elkaar op met dictatoriale veeleisendheid, en proberen de ander voor het eigen karretje te spannen. In Code voor Dander domineert de opdringerigheid die slechts tot onvatbaarheid leidt; in Dwars door de spiegel mislukken de pogingen tot contact in wederzij ds onbegrip; in Geen wolf te zien maken moeder en dochter elkaar het leven zuur in een dwingende, maar gewilde nabijheid; in Als wij groot zijn, dan misschien is een echtpaar uit elkaar gegroeid door niet geheelde verwondingen uit het verleden, die het heden onleefbaar maken. In de variatie komt het thema van de onmacht telkens weer naar voren; de vlucht naar het andere is vrijwel hopeloos.

De karaktertekening van de personages is meestal diepgaand

en overtuigend, maar niet altijd: vooral secundaire personages zijn soms karikaturaal (de echtgenoten in Gisteren gaat niet voorbij) of vlak (enkele bezoekers in Een warme regen); uitgewerkte en oppervlakkig getekende personages staan in dezelfde romans soms verwonderlijk dicht bij elkaar.

In de Indische romans spelen dezelfde psychologische en intermenselijke factoren mee, maar de thematiek is anders uitgewerkt. De nagestreefde bevrijding wordt er in het verleden geprojecteerd. Centraal staan jonge meisjes (Gembyr in De atlasvlinder, Melissa en Janthe in Gisteren gaat niet voorbij, de ik-figuur uit Een tijger op je stoep), die in hun jeugd de charme van de kolonie intuïtief ondergaan. Zij verzetten zich wel tegen hun voorgeschreven bestaan - ze zijn speels, opschepperig, jaloers, brutaal of dweperig - maar leven toch in een paradijs. De vervulling die ze daar vonden zullen ze later, meestal in Nederland, noodgedwongen missen. Steunt die vervulling op fantasie of idealisering? In Hemd met open hals moet Ayunda haar Indië fantaseren, maar de (reële of geprojecteerde) herinnering is voldoende krachtig om als alles doordringend heimwee het latere leven te bepalen. De personages voeren rituelen op die een artificiële terugkeer suggereren (Gisteren gaat niet voorbij) naar iets wat een persoonlijke vervulling lijkt (Als wij groot zijn, dan misschien).

Naast de centrale meisjesfiguur staan andere personages die een rol als initiator vervullen (Raméh, verslag van een liefde), of personages die Indië juist als onaangepastheid ervaren (verschillende personages uit De atlasvlinder). Ze vormen een tegengewicht voor het kind en zijn jaloers op de Indische wereld vol goedlachsheid, vlotheid en vanzelfsprekendheid, ze zijn gehandicapt door hun rol als koloniale buitenstaander.

De vroegere Indische wereld wordt opgeroepen met een bedwelmende kracht en in een beeldende taal die de goedkeuring van de kritiek heeft weggedragen.

Relatie leven/werk

Onder verschillende namen en in een zich herhalend referentiekader treedt een zelfde type van hoofdpersonage in meerdere romans op. Beschrijft Aya Zikken hier zichzelf? ‘Dat Hollandse meisje was ik’ (Rico Bulthuis, 1974), zegt de schrijfster. Haar uitgever noemt Raméh autobiografisch, maar elders

noemt ze het onbelangrijk of men de werkelijkheid achter de dingen kent (Visser, 1987). In elk geval heeft de schrijfster uitvoerig uit haar eigen ervaringen geput, en creëert ze een netwerk dat de ui terlijke gegevens en de psychologie in de personages van haar Indische romans met elkaar verbindt. Niet alleen haar niet-fictionele, maar ook haar fictionele boeken zijn vrij direct met het leven van de schrijfster verbonden.

Kritiek

De kritiek heeft op Aya Zikkens psychologische uitdieping altijd nogal verdeeld, maar over het algemeen positief gereageerd. De vormgeving en het kader waarin dat gebeurde, hebben de critici dikwijls minder overtuigd. Met name haar voorkeur voor extreme situaties lokte wel eens bedenkingen uit. Zoals zoveel auteurs heeft Aya Zikken een voorkeur voor crisismomenten (een gevaarlijke bergwandeling in Als wij groot zijn, dan misschien, de kibboets in Dwars door de spiegel, het sterven in Een warme regen). Haar is wel verweten dat haar situaties absurd of lachwekkend zijn: in Code voor Dander is de tegenspeler geen personage maar een transseksuele symboolfiguur (de ander), en in Geen wolf te zien leven moeder en dochter volkomen van elkaar gescheiden in één appartement, waarbij de moeder haar dochter (die haar intens haat) haar problemen vertelt, en het leven van die dochter als een soort verspieder meebeleeft.

Techniek

In al haar werk is Aya Zikken een gedreven vertelster in de klassieke zin van het woord. Telkens worden vrij traditioneel vertelde verhalen op een originele manier in een romanstructuur ingepast Critici hebben dan ook gesuggereerd, dat ze meer voor het verhaal dan voor de roman geschikt was. Rob Nieuwenhuis noemt De atlasvlinder geen roman, maar ‘korte verhalen’ en Hans Warren noemt De vrijwilliger ‘een massa drijfzand met enkele mooie schelpen erop’. Aya Zikken heeft inderdaad nog nooit een strak gecomponeerde roman afgeleverd.

Dat hoeft echter geen verwijt te zijn: ze schept alleen een eigen vorm voor haar overweldigende stof, en ze past al die verhalen in een raamvertelling in. Van die raamstructuur zijn Het godsgeschenk onbegrepen, Hut 277, Als wij groot zijn, dan misschien, Wees nieuwsgierig en leef langer, De vrijwilliger, en De atlasvlin-

der goede voorbeelden, maar elk van deze romans realiseert het raam op eigen wijze: een gemeenschappelijke handeling (de reis naar Israël in Hut 277), een verbindend personage (De vrijwilliger, Een warme regen), een verbindend symbool (De atlasvlinder) brengen eenheid tot stand.

Deze verbinding gaat ook gepaard met genrewisseling: in Het godsgeschenk onbegrepen brieven en gesprekken, in Hemd met open hals brieven, in Geen wolf te zien monologen die met absurd toneel verwant zijn. Deze genres zijn dikwijls zeer functioneel: de brieven in Hemd met open hals zijn in hun combinatie van onthulling en uit de afstand voortvloeiende onduidelijkheid de ideale drijvende kracht van de roman.

Het raam creëert dikwijls afstand in tijd, die een relativerende of therapeutische uitwerking kan hebben, maar ook verwarrend kan zijn.

In de raamstructuur speelt het vertelperspectief een centrale rol, en Aya Zikken gaat er gevarieerd mee om. Ze vertelt haar verhalen zowel in de eerste als in de derde persoon, maar ook de jij-vorm hanteert ze soms (het Bert-verhaal in Als wij groot zijn, dan misschien, gedeelten uit Code voor Dander). Soms laat de verteller van het raamgebeuren in de verhalen persoonlijke vertellers aan het woord (Hut 277), of dezelfde verteller vertelt tweemaal hetzelfde verhaal met aanpassing aan de luisteraar (Het godsgeschenk onbegrepen). Verspringing van perspectief is schering en inslag. In Een warme regen is er een centraal personage dat in hoofdzaak registreert, en zo de personages tot hun recht laat komen. Soms is er geen persoonlijke verteller, maar een nieuwsgierige focalisator, die vanuit allerlei half-stiekeme situaties, en meestal als kind, de wereld hongerig waarneemt (De atlasvlinder, Een tijger op de stoep, Gisteren gaat niet voorbij); deze focalisator kan, zoals in De atlasvlinder, ook gemist worden, en tijdelijk door een neutrale vertelinstantie worden vervangen. De aanwending van het perspectief is dan ook een doorslaggevend element in de structurering van het werk.

Stijl

In de loop der jaren heeft Aya Zikken zich een vlot, eenvoudig en meestal geconcentreerd taalgebruik eigen gemaakt, met veel dialogen en beeldgebruik.

Traditie / Verwantschap

Aya Zikken wordt door de kritiek gesitueerd in een Indische traditie en vergeleken met Maria Dermoût. Voor haar psychologische benadering wordt ze vergeleken met Virginia Woolf of Ingmar Bergman, en in haar schepping van macabere situaties met Kafka. Dergelijke vergelijkingen zijn altijd wat vrijblijvend. In de Nederlandse literatuur neemt de schrijfster een vrij eigen plaats in. Ze is in haar psychologische portretten beïnvloed door het existentialisme, en heeft raakvlakken met bijvoorbeeld Anna Blaman enjacoba van Velde. Met haar Indische achtergrond is ze dan weer verwant met Bep Vuyk of Margaretha Ferguson, en haar streven naar structuurvernieuwing binnen klassieke patronen maakt haar verwant aan Hella Haasse. Toch heeft ze in de eerste plaats een eigen stem, die in de Nederlandse literatuur wel niet luid klinkt, maar zeker niet zonder verdiensten is.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

34 Kritisch lit. lex.
augustus 1989