Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Dirk de Witte

door Phil Cailliau

1. Biografie

Dirk (Desideratus Johannes Maria) de Witte werd op 15 maart 1934 geboren in Sint-Amands, aan de Schelde, ten zuidwesten van Antwerpen, en groeide daar op. Zijn ouders behoorden tot de kleine burgerij. Na zijn middelbare studies in Aalst, bij de jezuïeten, ging Dirk de Witte naar de Gentse Rijksuniversiteit, waar hij met een licentieverhandeling over Joachim Ringelnatz in 1957 afstudeerde in de Germaanse filologie.

Na zijn studies werd hij leraar aan het Koninklijk Atheneum in Aarschot. Hij huwde en vestigde zich in Kessel-Lo, bij Leuven.

In 1969 verbleef hij bijna een jaar in Zuid-Afrika, om er een (later nooit gepubliceerde) studie over de Zuidafrikaanse roman te schrijven. Diep ontgoocheld over de sociale toestanden aldaar, kwam hij terug.

Hij werkte geregeld mee aan het Nieuw Vlaams Tijdschrift en Kultuurleven, en sporadisch aan Kunst- en Cultuuragenda. Enkele stukken van hem verschenen in onder meer Elseviers Literair Supplement, De Nieuwe en Komma. In de jaren zestig was hij een tijd lang lid van de Vereniging van Vlaamse Letterkundigen (VVL).

Voor zijn verhalen en teksten, gebundeld in De formule van Lorentz, ontving hij de August Beernaertprijs 1968-1969 van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde.

Op 27 december 1970 werd Dirk de Witte dood aangetroffen in zijn auto, in zijn garage; de uitlaatgassen hadden een eind aan zijn leven gemaakt. Hij ligt, samen met zijn vrouw, die zeven maanden later op dezelfde wijze zelfmoord pleegde, begraven op het kerkhof van de Vlierbeekabdij, in Kessel-Lo.

2. Kritische beschouwing

Publieke belangstelling
Kritiek

Indien er nu nog een beperkte publieke belangstelling voor Dirk de Witte bestaat, dan is dat voornamelijk te danken aan Jeroen Brouwers, die meermaals over hem schreef (onder meer in De laatste deur). Een kern van waarheid houdt Brouwers' bewering wel in, dat men zich De Wittes naam niet zozeer herinnert wegens zijn literair werk, als wel wegens zijn zelfmoord. Zelfs tijdens zijn leven was de belangstelling voor hem en zijn werk niet bepaald groot. Ze was matig. Hierdoor voelde de auteur, die hoge verwachtingen in verband met zijn werk koesterde, zich gestoord in zijn ambitie als schrijver. Allengs begon hij zich te beschouwen als mislukt op elk gebied. De kritiek op zijn boeken is overigens steeds uiteenlopend geweest. In Nederland reageerde men minder positief dan in Vlaanderen, waar De Witte wel verdedigers vond in bijvoorbeeld Hugo Bousset en Paul Hardy. De formule van Lorentz, zijn laatste werk, kreeg een positiever ontvangst.

Visie op de wereld

Dirk de Witte was een heel kwetsbaar figuur. Hij zag de wereld als een moeras van onrecht en desillusie, de dagelijkse werkelijkheid was één grote begoocheling en ontgoocheling. Hij voelde zich medeschuldig aan al die ellende, en dat schuldcomplex groeide dagelijks. Hoe gevoelig hij was voor de buitenwereld (en de maatschappelijke toestanden), maakte hij duidelijk in bijvoorbeeld ‘Zuid-Afrika: separate! But equal?’, zijn analyse van de socio-economische en politieke constellatie in Zuid-Afrika. Hij beschouwde zichzelf als een anarchistisch socialist. In de beginjaren zestig was hij voor korte tijd zelfs plaatselijk politiek actief (bij de jong-socialisten), maar hij zette zijn activiteiten al vlug stop wegens ontgoocheling.

Kunstopvatting

De Wittes thematiek ontwikkelt zich op het individuele vlak en op het vlak van de communicatie. Schrijven is een middel om uitdrukking te geven aan iets dat niet mee te delen is. Schrijven is existentieel: het is contact krijgen met de buitenwereld en de waarheid opsporen omtrent het eigen bestaan. Het woord staat dus in directe relatie met de bestaansproblematiek. In zijn analyse van de poëzie van

Achterberg (‘Een wedloop tussen taal en tijd’) toont De Witte aan dat het woord een dichterlijke functie heeft: die van de drang om zich te verenigen met het kosmisch-organisch leven. Maar tegelijkertijd, en dit komt tot uiting in het laatste boek van de auteur, De formule van Lorentz, vindt de bewustwording plaats van de fundamentele onmacht van het woord: het is niets. In de voorgaande werken is deze problematiek nog niet uitgesproken aanwezig. In Het glazen huis geluk en De vlucht naar Mytilene wordt het woord nog ervaren als een leugen, een schijn, net zoals Amerika, de kunst en de religie (in De vlucht naar Mytilene) als schijn worden beschouwd.

Thematiek / Ontwikkeling

De schrijver zoekt naar de eigen zin, naar de eenwording met kosmos en natuur. De Wittes zelfmoordthema moet in het licht van deze problematiek worden gezien. In de eerste twee boeken is de dood nog dramatisch en past ze volledig in het kader van de wanhoop en van de absurditeit van het bestaan. In De formule van Lorentz is ze het eindpunt van een verlangen: het niets meer. Deze ontwikkeling is overigens in de structuur van De Wittes werk terug te vinden: in het laatste boek wordt het woord op zijn waarheidsgehalte getest, er treedt een desintegratie op van het verhaal als genre, de klassieke verhaalvorm en de schijnwerkelijkheid van het woord worden vernietigd. Wat overblijft op deze aanval op de begoocheling is: het niets. Dit niet-zijn, deze onbeweeglijkheid stemt dan inhoudelijk overeen met de dood of de zelfmoord. Vanuit deze optiek kan de aanwezigheid worden verklaard van conventionele naast niet-conventionele verhalen in De formule van Lorentz: de conventie en de traditionele schijn (de waarheid van het woord) worden door ironie en cynisme vernietigd. De Wittes vormtechniek is een weerspiegeling van zijn individuele problematiek. De evolutie van zijn vertelstructuren illustreert de crisis van het ik: eerst is er de leugen (die nog veruiterlijkt wordt via de traditionele vorm), uiteindelijk maakt het ik een volledige uitholling mee (het leven is een ziekte, de vorm wordt vernield).

Thematiek

In alle werken is de dood een belangrijk thema. In verband hiermee moet worden ingegaan op het verschijnsel droom bij De Witte. Tegenover de schijnwerkelijkheid van de buiten-

wereld staat het geluksverlangen: dat van de verglijding naar en in de droom, die een diepere waarheid inhoudt. In Het glazen huis geluk wordt die droom gesymboliseerd door de vrouw. Elk verhaal eindigt in volledige desillusie: de droom is onmogelijk, of geen werkelijkheid geworden, en het personage valt terug in de dagelijkse realiteit, waarin het leeg en wezenloos achterblijft, of sterft. De personages verkiezen de ideële droom boven het platvloerse leven, maar alles eindigt in tragiek, in de al of niet letterlijke dood. De Wittes maatschappijkritiek moet in dit kader worden gezien. De (hoofd)personen komen niet in opstand. Ze berusten in hun lot, ze aanvaarden en ondergaan hun ondergang (alleen Ernie Wever, uit het gelijknamige romanfragment in Werk van nu, stelt zich door zijn superioriteit opstandig op). Ze zijn geïsoleerd, eenzaam. Ze lijden, voelen zich bedrogen en verstoten. Absurditeit en levenswalg domineren; er is geen geloof meer in de westerse schijnwaarden (interessant in verband hiermee is De Wittes lezing ‘Engagement: een getuigenis’). Het conflict tussen de schijnwereld en de drang naar geluk ontdekt de auteur overigens ook in Pasolini's films, waaraan hij twee beschouwingen wijdde (in Kultuurleven): in Pasolini herkent hij een cineast die de theorie van Marcuse, namelijk die van de freudiaans-marxistische bestaansproblematiek (vrije fantasie contra realisme), treffend weet uit te beelden. In De formule van Lorentz is de benadering van de dood anders: de dood is geen drama en toeval meer, maar een doel- en zelfbewuste daad die het resultaat is van de twijfel aan elke zin. De personages zijn nu ook wrakken geworden. Het leven is een fundamentele leugen, communicatie is uiteraard onmogelijk geworden. De spanning tussen het ego (de dagelijkse werkelijkheid) en het super-ego (de fantasie, de droom) is verdwenen. De Witte trekt Freuds en Marcuses bevindingen door tot de uiterste consequentie: schrijven, lezen, alles is zinloos. Het tragische js absurd en het conflict ik - super-ik is onoplosbaar.

Schrijven was voor De Witte ordenen (zie zijn verhaal ‘De anti-Midas’), een zoeken naar het ik, naar communicatie en naar het verborgene. Het was een heel ernstige bezigheid. Na verloop van tijd werd het voor hem duidelijk dat de communicatie en het bestaan schijn en volkomen zinloos waren.

Het pessimisme was maximaal. Symptomatisch is dan ook een aantal begrippen, dat op het achterplat van De formule van Lorentz (een zetspiegel in sleutel vorm) voorkomt:

[...] de vertwijfelde poging tot communicatie il n'y aqu'un problème vraiment sérieux c'est le suicide de uitzichtloosheid de diepverborgen redenen om het geluk niet te willen of te mogen willen de onmacht [...] ontmaskerde begoocheling innerlijke leegte [...] een extreme geluksdrang [...].

Stijl

De Wittes stijl is nogal onopvallend. In zijn eerste twee boeken hanteert de auteur een eenvoudige en koele mededelende taal. Zonder stilistische knepen schrijft hij vlot en recht naar de climax toe. Naarmate de twijfel aan de waarde van de mededeling groter wordt, evolueren de stijl en de vorm. De points of view beginnen elkaar af te wisselen, de teksten worden experimenteel. Opvallend is wel De Wittes voorkeur voor abstracte adjectieven en substantieven. Veel ironie, behalve in de vormtechniek, is er in zijn werk niet te vinden. De Wittes humor is eerder destructief. In zijn boeken kan men hier en daar sarcasme en cynisme ontdekken.

Relatie leven/werk

In feite zijn bij Dirk de Witte leven en schrijven één, aangezien het ene afhangt van het andere: schrijven was levensnoodzakelijk. Hij zag een tekst niet als iets autonooms, maar als een literair-sociologische uitdrukking van het gevecht van het individu tegen de hem omringende wereld. De strijd móést verloren worden. De Witte voelde zich voorbestemd tot zelfmoord. Overigens was zijn hele leven gevuld met elementen die hij in zijn boeken verwerkte. Zijn huwelijk was kinderloos en werd almaar uitzichtlozer. Hij kampte met sexuele problemen en voelde zich totaal geïsoleerd, net als zijn personages. Hij hield zich in de laatste fase van zijn leven nog bijna uitsluitend bezig met het fenomeen zelfmoord, waarover hij een studie wilde schrijven. Aan de schrijverzelfmoordenaar Sadegh Hedayat wijdde hij een uitvoerige analyse (‘Blues for Mister Suicide - Partita nr. 2’). De dood, die in zijn boeken evolueerde naar een doelbewuste daad en leidde tot absoluut niet(s)-zijn, werd voor hem werkelijkheid. Zijn zelfmoord beschreef hij als het ware vooraf in teksten als ‘Al de dieren die ik doodde’ en ‘Een bosje rinkelende autosleutels’, in zekere zin zijn literair testament. Bovendien

beving De Witte de angst voor de aftakeling: Oud worden was en is immers de wereld aanvaarden zoals zij is. Zijn intens schuldgevoel kan worden verklaard vanuit dit ongeloof in maatschappij en leven: hijzelf en zijn personages nemen de schuld op zich van alle kwaad.

Traditie / Verwantschap

De rechtlijnige verhalen in De Wittes eerste boeken zijn traditioneel. Met De formule van Lorentz, die een belofte inhield voor een interessante literaire ontwikkeling, brak de auteur met de literaire traditie. Cultuurfilosofisch moet hij gesitueerd worden in de lijn van het existentialisme van Sartre, naar de maatschappijkritiek van Marcuse. De eerste boeken horen ook thuis bij de werken die het resultaat zijn van therapeutisch schrijven. Zijn laatste jaren dweepte hij met zelfmoordschrijvers als Von Kleist, Pavese, Dagerman (wiens zelfmoordmethode hij ongeveer imiteerde). Volledigheidshalve wordt hier ten slotte gewezen op de sleutelroman Hoe heette de hoedenmaker van Loekie Zvonik, waarin Dirk de Wittes laatste maanden treffend en met veel precisie worden beschreven.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

12 Kritisch lit. lex.
februari 1984