Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Paul de Wispelaere

door Paul van Aken

1. Biografie

Paul de Wispelaere werd op 4 juli 1928 te Assebroek (Brugge) geboren als zoon van een wagenmaker. Van 1941 tot 1947 volgde hij de Grieks-Latijnse humaniora aan het St.-Lodewijkscollege te Brugge. Daarna studeerde hij Germaanse Filologie aan de Rijksuniversiteit te Gent. Van 1953 tot 1956 was hij leraar Nederlands en Engels aan het Koninklijk Atheneum te Berchem (Antwerpen), van 1957 tot 1972 leraar Nederlands aan de Rijksmiddelbare Normaalschool te Brugge. In 1972 werd hij docent en in 1978 hoogleraar in de moderne Nederlandse letterkunde aan de Universitaire Instelling Antwerpen.

Na zijn huwelijk in 1956 woonde hij eerst korte tijd in Borgerhout (Antwerpen), daarna tot 1966 te St.-Andries-Brugge. Van zijn vrouw gescheiden verbleef hij van eind 1966 tot augustus 1973 in Darome; sindsdien woont hij op een kleine boerderij in Maldegem.

Van 1956 tot 1962 was hij redacteur van het modernistische Antwerpse tijdschrift De Tafelronde. Eind 1962 richtte hij met Hedwig Speliers, Jan van der Hoeven en Korban het tijdschrift Diagram. (1963-1964) op, dat vooral een vernieuwing van de literaire kritiek voorstond. Daarna redigeerde hij, samen met Pierre H. Dubois, Willy Roggeman, René Gysen en Weverbergh het tijdschrift Komma (1965-1970). Van 1963 tot 1966 was hij redactiesecretaris voor België van de Nederlandse maandkrant Kunst van Nu. In 1969 werd hij redactielid van het Nieuw Vlaams Tijdschrift en van 1972 tot 1974 bekleedde hij ook die functie bij het tijdschrift Raam. Van 1961 tot 1967 was hij vast chroniqueur voor Nederlandse literatuur bij De Vlaamse Gids, van 1965 tot 1967 vast medewerker aan De Gids en van 1965 tot 1979 was hij als

criticus verbonden aan het dagblad Het Vaderland. Van 1966 tot 1973 werkte hij mee aan het BRT-televisieprogramma ‘Vergeet niet te lezen’. Sinds 1984 is hij redacteur van het Nieuw Wereldtijdschrift.

In 1968 kreeg hij voor Met kritisch oog de Essayprijs van de Jan Campert-stichting (Den Haag) en in 1971 voor Facettenoog de Driejaarlijkse Prijs van de Maatschappij voor Letterkunde te Leiden. In 1974 werd hij onderscheiden met de Louis Paul Boonprijs voor zijn essayistisch-kritisch oeuvre, in 1976 met de Yang-prijs voor Een dag op het land en met de Dirk Martensprijs van de stad Aalst voor Louis Paul Boon, tedere anarchist.

Voor Tussen tuin en wereld werd hij in 1980 bekroond met de August Beernaertprijs en in 1981 met de Belgische Staatsprijs voor verhalend proza, voor De broek van Sartre met de Prijs voor Letterkunde van de Vlaamse provincies en de Staatsprijs voor kritiek en essay (1988). In 1994 ontving hij de Emile Bernheimprijs voor literatuur en in 1998 werd hij voor zijn hele oeuvre onderscheiden met de Prijs der Nederlandse Letteren.

2. Kritische beschouwing

Kritiek

Paul de Wispelaere behoort tot die Nederlandstalige auteurs die zowel in Vlaanderen als in Nederland bekend zijn en er gewaardeerd worden, en als zodanig heeft hij ook de Brouwerse hetze tegen ‘Vlaenderen op zijn erghst’ getrotseerd. Oorzaken daarvan zijn niet alleen zijn vlekkeloos taalgebruik en de rijke, uiterst genuanceerde woordenschat, maar ook en vooral zijn positie en taak als criticus en essayist. Een uiting van die waardering is zeker het feit dat hij al jarenlang meewerkt als recensent aan het Haagse blad Het Vaderland. Bovendien sleepte hij verscheidene Nederlandse literaire prijzen in de wacht. Toch is de kritiek over hem aanvankelijk nooit echt onverdeeld geweest, zeker niet in Vlaanderen, waar in de jaren 60 zich een felle, vaak grote polemiek concentreerde op enkele aspecten van het oeuvre en de literaire persoonlijkheid van De Wispelaere, met name zijn houding tegenover de conventionele en de moderne roman. Daarnaast ontstond een ware controverse rond de roman Een eiland worden. Wat dat boek betreft, wierpen vele generatie-genoten van De Wispelaere zich ook op als zijn verdedigers. Tegenstanders, die heel vaak tot de oudere generatie behoorden, meenden invloeden van bekende buitenlandse schrijvers te bespeuren. De Wispelaere stond echter zelf vooraan in de strijd tussen de ‘oude’ en de ‘nieuwe’ romanopvattingen en mede door zijn grondige kennis van de recentste onderzoeken in verband met de steeds complexer wordende literatuurstudie heeft hij zijn standpunt altijd geloofwaardig en ontwapenend verdedigd.

Traditie
Verwantschap

Ook als criticus en essayist heeft Paul de Wispelaere altijd heel veel belangstelling getoond voor de nouveau roman of voor structurele experimenten in de roman. Dat blijkt duidelijk uit de programmatische titel van zijn kritisch debuut, Het Perzische tapijt, waarin hij ‘het onderzoek naar de vorm, de structuur en het taalgehalte van de romans zoveel mogelijk centraal (heeft) gesteld.’ De titel zelf verwijst naar een literatuuropvatting die het kunstwerk ziet als een autonoom ding, onafhankelijk van zijn schepper en bepaald door een eigen wetmatigheid. De Wispelaere heeft die zienswijze echter nooit extreem gesteld. Dat is niet alleen duidelijk in de

opstellen uit de eerste bundels, maar ook en vooral in het uitvoerige essay dat hij later aan Louis Paul Boons Vergeten straat wijdde. Deze zin voor nuances kenmerkt het hele kritisch oeuvre van De Wispelaere. Meermaals werd hem verweten dat hij te mild is. Zoals blijkt uit Facettenoog schrijft hij inderdaad erg begrijpend over een boek of zijn auteur, maar dat dit een zwakheid zou zijn, is natuurlijk niet juist. Hij wil alleen niet bevooroordeeld staan tegenover een werk, om beter tot de essentie ervan te kunnen doordringen. Toch heeft ook De Wispelaere bepaalde voorkeuren, en die gaan precies uit naar de auteurs die de traditionele verhaalvormen ter discussie hebben gesteld. Daarmee zijn niet alleen de Franse avant-gardisten bedoeld die de nouveau roman in hun kritisch en creatief werk realiseerden (Butor, Robbe-Grillet, Sarraute, Simon, Ollier en anderen) of andere ‘moderne’ schrijvers (Peter Weiss, Uwe Johnson, Karlheinz Deschner, Lawrence Durrell en anderen), maar ook iemand als Boon. Boon is voor De Wispelaere inderdaad niet alleen de grote schrijver van de twijfel en de paradox, maar ook iemand die de problematiek van het schrijverschap centraal heeft gesteld. De genuanceerde houding en zienswijze van De Wispelaere op het verschijnsel literatuur houden ook verband met een ander belangrijk aspect van zijn schrijverschap.

Kunstopvatting

Volgens hem is de literaire criticus ook een schrijver. En, evenals vertegenwoordigers van de Franse ‘nouvelle critique’, ziet De Wispelaere zijn kritisch werk als een artistiek engagement, waarin de vormgeving en het schrijven een even grote rol spelen als in de zogenaamde scheppende literatuur. Gaandeweg heeft De Wispelaere die houding gestalte gegeven, eerst in de Geloofsbrief ‘Het vat der Danaïden’, dan in de artikelenreeks ‘Lezen om te schrijven, schrijven om te leven’, ten slotte in het kaleidoscopische Paul-tegenpaul 1969-1970 dat sfeerbepalend is gebleken voor latere werken als Een dag op het land en zelfs de roman Tussen tuin en wereld. Paul-tegenpaul is immers een typische mengvorm, het is zowel een literair dagboek als een essay, zowel theorie als verhaal, zowel intellect als emotie. Het boek bewijst dat er bij nader toezien geen wezenlijk verschil meer kon bestaan tussen de romans en de beschouwende werken van De Wispelaere. Al deze titels zijn immers fragmenten van een zelfde ervaring,

gevarieerde uitingen van een schrijversbewustzijn dat die ervaring artistiek tracht te verwoorden. Maar precies die ingewikkelde daad van het verwoorden maakt de oorspronkelijke problemen, paradoxen en innerlijke tegenstellingen nog scherper.

Relatie leven/werk

De rode draad die door De Wispelaeres literair (‘scheppend’ en ‘kritisch’) oeuvre loopt is de problematische relatie tussen literatuur en werkelijkheid. Relevant hiervoor is wat hijzelf ooit schreef over de mannelijke hoofdpersoon in Mijn levende schaduw: ‘De imponderabilia die meespelen in de schrijfdaad zelf en de onzekere verhouding van leven tot taal intrigeren en verontrusten hem. Is zijn antwoord waar in de existentiële zin, of is het alleen maar authentiek in literaire zin? Meer nog: bestaat er een andere waarheid dan die welke vorm krijgt in en door de schriftuur zelf? Anders gesteld: kan een verhaal ooit een andere dan zijn eigen, autonome waarheid bevatten? In hun algemeenste vorm komen al deze vragen neer op het probleem van de relatie tussen literatuur en werkelijkheid.’ (‘Mijn levende schaduw, een conventionele roman?’)

Door de nauwe betrokkenheid op het leven én door de distantiëring in het geschrift, de kristallisatie in de vorm, kunnen de romans van Paul de Wispelaere voor een groot deel als autobiografisch beschouwd worden. Al worden de romans Een eiland worden, Mijn levende schaduw en Tussen tuin en wereld niet als zodanig aangediend, toch bevatten ze veel autobiografisch materiaal en zouden de respectieve mannelijke hoofdpersonages gezien kunnen worden als afsplitsingen van de auteur zelf.

Ontwikkeling

Een eiland worden is het verhaal van de jonge schrijver Filip Eiland die op een dag beseft dat het ogenblik van zijn uiteindelijke zelfbevrijding is aangebroken. Hunkerend naar een authentiek bestaan, gevangen in een net van relaties die hem dat onmogelijk maken en tegelijkertijd toch een voorwaarde voor zijn schrijverschap creëren, beseft hij dat het erop aankomt ‘een eiland te worden’, dat wil zeggen zich los te maken van alles wat die authenticiteit in de weg staat. Het is typerend dat die zelfbevrijding zowel een nederlaag als een overwinning is: de vlucht voor het gewone leven gaat samen met de tocht naar een hogere, authentiekere vorm van

bestaan, waarin de persoonlijke en existentiële tegenstellingen een kans krijgen.

Ook Mijn levende schaduw gaat over een man ‘die tegen zijn verleden te keer gaat, die het uit zijn bewustzijn wil wegsnijden, die opnieuw wil beginnen maar daar niet in slaagt’. In het woelige klimaat van de jaren 60 wil de schrijvende ik-persoon Christian ontsnappen aan de beklemmende dubbelzinnige situatie waartoe zijn burgerlijk bestaan heeft geleid; de literatuur en de liefde voor de vrouw zijn andermaal de polen waarom de afrekening met de illusies, de valse mythen, het frustrerend verleden en een onbevredigend heden draait.

Thematiek
Thematiek / Ontwikkeling

Belangrijke motieven en situaties uit deze twee romans duiken weer op, ditmaal in een synthetisch en hecht gestructureerd geheel, in de roman Tussen tuin en wereld. Alweer reveleert de titel die aparte situatie ‘tussen’, waarin ook de vorige personages zich bevonden, maar nu is het verhaal nog meer herkenbaar gemaakt, doet het minder als ‘literatuur’ aan en precies dáárdoor is het ontroerender, indrukwekkender, authenthieker. Tegenover de ‘wereld’, de corrupte, oneerlijke en agressieve wereld waarmee de hoofdpersoon toch moet leven en waarvan hij zelfs afhankelijk is, staat de ‘tuin’, het domein van de schoonheid en de rust, die in de roman een polyvalent thema wordt. De tuin staat zowel voor de schrijvende hoofdpersoon aan het begin van zijn leven, als voor het begin van de wereldgeschiedenis. Op die manier legt De Wispelaere hier voortdurend het verband tussen de individuele en de algemene geschiedenis, wat alleszins een verruiming van zijn problematiek betekent. Tevens is Tussen tuin en wereld een afrekening van de hoofdpersoon met de klerikaal - burgerlijke aspecten van zijn verleden en met de wereld om hem heen, waarvan hij de agressiviteit en het destructieve karakter verafschuwt. Tussen tuin en wereld is echter vooral het boek van de nuance, van de tussenpositie die het hele schrijverschap van De Wispelaere kenmerkt. Samen met de obsessie van schrijven, liefde en dood vormt de ambivalentie of het dualisme wel het meest typische facet van zijn oeuvre en van zijn literaire persoonlijkheid. Dit ‘enerzijds, anderzijds’, deze ‘glimlach van het ambivalente weten’, deze confrontatie met

overgangen en aarzelingen, met laatste opflakkeringen en openschuivende mogelijkheden keert voortdurend en in allerlei gedaanten terug, onder meer in het motief van de maand oktober, in de talrijke ontroerende liefdesgeschiedenissen, in de stijl en vooral in de schrijftechniek en de structuur. Voor De Wispelaere is het boek essentieel structuur: zijn romans zijn dan ook zorgvuldig opgebouwd. Voor de argeloze lezer kunnen de wisselende standpunten en perspectieven een indruk van versnippering oproepen, maar bij nader toezien vertoont het boek een prismatische structuur die inderdaad vele facetten laat zien en die toelaat de thema's vanuit verschillende oogpunten te bekijken. Ieder fragment verkrijgt daardoor een zekere autonomie tegenover de andere stukken. De lezer kan er als het ware op inzoomen; maar de terugkerende motieven en de zorgvuldige compositie zorgen ervoor dat het verband met het totale boek nooit verlorengaat. Deze werkwijze, die synchronie en diachronie tegen elkaar uitspeelt, staat in rechtstreeks verband met het probleem van de tijd, de poging de tijd te vatten, die eén constante vormt in het werk van De Wispelaere. Reeds in 1965, in zijn indringende studie over Mijn levende schaduw (‘Het failliet van de tijddimensie’), had Willy Roggeman op het belang hiervan gewezen: ‘Voor de mens Paul de Wispelaere convergeert de existentiële problematiek in de nooit aflatende relatie van het ik met de anderen in de wisselende, vervluchtigende, onvatbare en drukkende tijddimensie’ (p. 135). Deze houding, die zeker waar is voor de eerste romans, Een eiland worden en Mijn levende schaduw, vond haar oorsprong in de fundamentele tegenstelling tussen leven en schrijven. Zodra De Wispelaere het tegenstrijdige karakter van die situatie had opgelost, door aan beide polen een gelijke waarde toe te kennen (Paul-tegenpaul) en door, naast de literatuur, ook de goede dingen van het leven te beschrijven (en dus niet meer op een ‘eiland’ te ontvluchten), kon hij ook het probleem van de tijd in een ander licht zien.

Vooral de latere romans, Tussen tuin en wereld en Mijn huis is nergens meer, geven blijk van die veranderde visie. Het eigen verleden wordt niet meer gecamoufleerd zoals in de eerste werken, maar wordt in het schrijven gecommentarieerd en geïnterpreteerd. Jeugdherinneringen gaan een voorname rol spelen: zij

staan aan het begin van het leven, zoals de tuin aan het begin van de wereld en de mythe staat. Met andere woorden: de subjectieve ervaringen krijgen een objectieve dimensie, zij weerspiegelen een historische situatie, een evolutie van de beschaving waarvan de schrijver De Wispelaere een begenadigd, want artistiek begaafd getuige is. Zoals Een dag op het land een, weliswaar niet helemaal als zodanig geconcipieerde, voorstudie was van Tussen tuin en wereld, zo vormt Mijn huis is nergens meer een complement en tegenhanger daarvan. Het eindpunt dat in Tussen tuin en wereld werd bereikt - de schrijver trekt zich terug in zijn huis dat als het ware op een eiland staat -, vormde ook een synthese van De Wispelaeres problematiek. In de hem eigen dialectische zienswijze, riep deze synthese de noodzaak op van een nieuwe antithese: Mijn huis is nergens meer is opgebouwd als een pendant, waarin de thema's de weerspiegelingen zijn van die uit het eerste luik. Bekleedde de vaderfiguur een centrale plaats in Tussen tuin en wereld, in het sluitstuk komt de moeder naar voren als beeld van de beaming van het leven. In het schrijverschap van De Wispelaere brengt Mijn huis is nergens meer een zeker evenwicht dat echter onophoudelijk beschermd moet worden tegen nieuwe dreigingen van de buitenwereld: ‘Het evenwicht is kwetsbaar en broos, kan scheuren en smelten.’ Door dit labiele, want van zovele oncontroleerbare factoren afhangend evenwicht dient van dit schrijverschap ook steeds weer verantwoording te worden afgelegd. De slotwoorden van Mijn huis is nergens meer zijn in dat opzicht zeer symbolisch geladen. ‘Dit zijn mijn personages, denkt hij. Wie zijn ze, waar komen ze vandaan, waar gaan ze heen? En hij zet de eerste zwarte letters op het witte papier. Het verhaal begint opnieuw, het eindigt nooit.’

Kunstopvatting / Visie op de wereld

Intussen heeft zich, door de verhalende fragmenten over de familiale achtergrond en de liefdes voor enkele vrouwen, èn de natuurbeschrijvingen die hier een contrapunt krijgen in de kritiek op de menselijke vernielzucht, ook steeds duidelijker een literatuuropvatting geprofileerd die meer licht werpt op De Wispelaeres schrijverschap. Zo vertelt ‘hij’ tegen Brigitte dat hij een filmscenario zou willen schrijven: ‘Zijn oorspronkelijk project: een mengvorm van memoires, persoonlijke notities en een

essay over de mythologie van de industrieel-technologische vooruitgang.’ Eén van deze notities is de sarcastische passage over de nutteloze bruggen die het landschap ontsieren, nergens toe dienen omdat ze niets met niets verbinden, en die voor- en tegenstanders tegen elkaar in het harnas jagen. De Wispelaeres visie op deze zogenaamde vooruitgang èn meteen zijn gelijk worden geïllustreerd met citaten uit en verwijzingen naar andere auteurs die, soms lang voor de huidige maatschappij haar destructieve neigingen botvierde, op een haast profetische manier dit cataclysme voorspelden. Dostojewski is een van hen, maar ook de woorden van Beckett over het verlies van zijn huis en tuin zijn van toepassing op de problematiek die De Wispelaere hier schetst en die hem bewust doet teruggrijpen naar zijn vorige roman, Tussen tuin en wereld, zodat een ‘nieuw’ boek ontstaat dat evenwel hetzelfde is, maar dan met subtiele variaties en modulaties. ‘Aan het begin stond het huis.’ Zo komt het conflict tussen mythe en geschiedenis andermaal volop aan bod, een situatie die zich ook in andere, individuele en maatschappelijke, weerspiegelt, zodat het boek kan worden vergeleken met een splitring, waaraan hij de sleutels geleidelijk bij elkaar moet pogen te schuiven. Dat de herinneringen hierbij een overheersende rol spelen, behoeft nauwelijks betoog.

Techniek
Techniek / Relatie leven/werk

Sedertdien heeft Paul de Wispelaere deze weg van verleden over het heden naar de toekomst en terug naar het verleden nog duidelijker uitgestippeld. ‘Wat een achteruitkijkspiegel is voor een auto, zou geschiedenis voor de mens moeten zijn. Zonder achteromkijken, weet je niet waar je naartoe gaat. Dat zal wel zowat de filosofie zijn van dit literaire journaal, dat een vervolg wil zijn op Paul-tegenpaul.’ Aldus de verantwoording van Brieven uit Nergenshuizen (1986), een nieuw project, dat ook gelezen kan worden als het derde luik van een trilogie en dat niet alleen thematisch aansluit bij de vorige werken, maar ook formeel in dezelfde traditie thuishoort. Toch is er enig verschil: het betreft hier een rasechte brievenroman, waarbij de hoofdfiguur (een schrijver) brieven van een jonge bewonderaarster beantwoordt. Haar brieven krijgen we niet te lezen, maar ze worden weerspiegeld in de antwoorden. En toch is dit procédé niet zo verrassend, want reeds in Mijn huis is nergens meer werden brieven

opgenomen. In deze nieuwe brieven speelt de herinnering aan de intussen verloren geliefde een grote rol, maar tegelijk staan ze bol van boeiende en belangwekkende beschouwingen over literatuur en lezer. Natuurlijk gaat het hier opnieuw om een sterk autobiografisch geschrift, iets wat De Wispelaere steeds heeft aangetrokken, getuige de vele citaten en motto's in zijn boeken. ‘Vooral de tussenvormen boeien me,’ schrijft hij, ‘de geniepige manier waarop ze in elkaar overlopen.’ Zijn grootste aandacht geldt echter de literatuur an sich. ‘Literatuur geldt als een verzameling van teksten die, als je de moeite neemt om ze te lezen, je op een complexe, heldere en toch meeslepende, totale manier ontroeren en gelukkig maken, ook als ze ondergang, verlies en dood beschrijven.’ En daarover gaan precies dit werk en bij uitbreiding dit oeuvre. Dat blijkt immers ook uit het veelgeprezen dagboek van de jaren 1990-1991, Het verkoolde alfabet (1992), waarin dezelfde thema's worden uitgewerkt, nu in de vorm van een ‘echt’ dagboek, al moeten we voorzichtig omspringen met deze term. Relevant in dit opzicht is de lange passage over de zogenaamde auteursintentie, zoals die in Brieven uit Nergenshuizen voorkomt. Daar komt nog bij dat De Wispelaere handig omspringt met de verschillende standpunten die de auteur en zijn personages innemen, zodat ook dit dagboek een voortdurend verschuivend perspectief laat zien, wat tot de thematische en compositorische rijkdom van het werk bijdraagt. Ook in zijn tot op heden laatste roman, En de liefste dingen nog verder (1998), blijft hij deze manier van structureren trouw, wat enkele bijzonder mooie passages oplevert waarin de relativiteit, de twijfel en het verdriet om wat verloren gaat, centraal komen te staan.

Overigens leunt dit boek sterk aan tegen de voorgaande, en dan vooral Het verkoolde alfabet, ofschoon het hier om twee verschillende genres gaat: het dagboek en de roman. Hoezeer de schrijver De Wispelaere zich ook bij de gebeurtenissen betrokken voelt, toch valt hij niet samen met de hoofdpersoon, een oude schrijver die verneemt dat hij ongeneeslijk ziek is. Dat is een aanleiding om terug te blikken, om te inventariseren, te rechtvaardigen en zonodig bij te sturen. Het spreekt vanzelf dat de tijd hier een tweede hoofdpersonage is: vandaar thema's als het

verstrijken van de tijd, de vergankelijkheid en de herinnering tegenover het intussen reeds bekende spel met de verbeelding en de werkelijkheid en de spanning die daartussen ontstaat. Levert het verhaal zelf geen echte verrassingen op, het slot daarentegen is een waar hoogtepunt: als afscheid van de vrienden geeft de schrijver een groot ‘boekenfeest’ dat zijn leven symbolisch moet afsluiten.

Kritiek / Publieke belangstelling

De definitieve doorbraak van De Wispelaere als romanschrijver, bij een breed publiek, kwam er pas vanaf de jaren tachtig, na het verschijnen van Tussen tuin en wereld, de eerste van een reeks succesvolle publicaties, die een hoogtepunt bereikte met Het verkoolde alfabet. Ook de kritiek was doorgaans zeer enthousiast. Tussen tuin en wereld werd bekroond met de Belgische Staatsprijs voor verhalend proza en recensenten in Noord en Zuid loofden de rijke taal, de authenticiteit en het gedreven vakmanschap van De Wispelaere, zoals dat tot uiting komt in de evenwichtige combinatie en dosering van autobiografie, fictie, essayistische fragmenten, lectuurnotities, engagement en poëtische passages.

De ontvangst van En de liefste dingen nog verder in 1998 was gereserveerder en gemengder. Sommige recensenten gewaagden van een déjà vu ervaring (Van Kempen), terwijl anderen van mening bleven dat het werk van De Wispelaere uitnodigt tot lezen en herlezen (Vervaeck). Die kritische geluiden werden, bij zijn bekroning met de Prijs der Nederlandse Letteren, geheel overstemd door de unanieme waardering voor de rol die De Wispelaere gespeeld heeft in de ontwikkeling van de naoorlogse moderne roman in Nederland en Vlaanderen.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

75 Kritisch lit. lex.
november 1999