Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Leon de Winter

door Graa Boomsma
met een aanvulling door Siem Bakker

1. Biografie

Leon de Winter, geboren op 24 februari 1954 in een traditioneel-joods gezin, woonde tot 1974 in 's-Hertogenbosch. Zijn ouders en een zus van zijn moeder hebben als enigen van de familie de naziterreur overleefd. Hij was een van de eerste kinderen in zijn familie die voortgezet onderwijs volgden.

Zijn vader, handelaar in lompen, metalen en oud papier, overleed toen Leon, zijn tweede zoon, elf jaar was. Het gezin telde vier kinderen, drie jongens en een meisje. Leon de Winter volgde de gymnasiumopleiding in 's-Hertogenbosch; hij voltooide deze aan het gereformeerde Willem van Oranje-college in Waalwijk, waar hij in 1974 zijn diploma haalde.

Vervolgens studeerde hij in Amsterdam aan de Filmacademie. De kritiek op de kwaliteit van de opleiding werd door hem samen met Jean van de Velde en René Seegers neergelegd in een zwartboek (1976). In 1978 verlieten ze gedrieën de academie zonder eindexamen te hebben gedaan. Hun eerste gezamenlijke speelfilm was De verwording van Herman Dürer (1979). Naast andere producties, onder meer een documentaire voor de VPRO over de Oostenrijkse toneelschrijver Thomas Bernhard (De wereldverbeteraar), maakten ze samen, verenigd in de EAFA (Eerste Amsterdamse Filmassociatie), zowel de film als het toneelstuk Junkieverdriet, dat gebaseerd is op het leven van de Vlaamse dichter Jotie T' Hooft (1956-1977). Toneelgroep Centrum nam het stuk in 1981 op in het repertoire.

La place de la Bastille werd in 1984 verfilmd door Rudolf van den Berg als Bastille; Zoeken naar Eileen W. in 1987 door dezelfde regisseur onder de titel Eileen W.. Samen met Jan Blokker

schreef De Winter het scenario voor de tv-bewerking van Bij nader inzien van J.J. Voskuil, onder regie van Frans Weisz (1991). Zelf verfilmde hij Hoffman's honger in 1993. In 2001 liet hij zijn eigen filmmaatschappij Pleswin Entertainment De hemel van Hollywood verfilmen (The Hollywood Sign).

De Winter debuteerde in 1976 met de verhalenbundel Over de leegte in de wereld. Drie jaar eerder al had hij zijn eerste literaire onderscheiding gekregen: de ontmoetingsprijs van de Stichting Literaire Dagen voor het verhaal ‘Revolutie’. In 1979 werd De (ver)wording van de jongere Dürer bekroond met de Reina Prinsen Geerligsprijs. In 1995 verscheen zijn novelle Serenade als boekenweekgeschenk. Het Duitse dagblad Die Welt onderscheidde hem in 2002 met de Welt-Literaturpreis voor zijn gehele werk. Van 1978 tot 1982 was De Winter als recensent van voornamelijk Duitstalige literatuur verbonden aan Vrij Nederland. Hij werkte mee aan tal van tijdschriften, dag- en weekbladen, onder meer Raster, Mandala, New Found Land, 't Kofschip, Hollands Diep, Bzzlletin, de Volkskrant, Trouw, NRC Handelsblad, Algemeen Dagblad en De Krant op Zondag.

Vertalingen van zijn werk verschenen vooral in het Duits, maar ook in het Engels, Hongaars, Roemeens, Spaans, Italiaans, Grieks, Russisch en Koreaans.

De Winter woonde van 1990 tot 1995 in Hilversum, daarna weer in Amsterdam. Hij is getrouwd met de schrijfster Jessica Durlacher; ze hebben twee kinderen. Sinds 1997 wonen ze in Bloemendaal. Min of meer regelmatig verblijven ze met het oog op de voorbereiding van een boek of film enige tijd in Amerika (Los Angeles).

2. Kritische beschouwing

Visie op de wereld

In 1980 schreef Leon de Winter in ‘Aantekeningen over de “auteur” dat de mens in het industriële tijdperk gebukt gaat onder de last van de wereld, die haar onderdrukkende mechanismen niet blootgeeft, chaotisch overkomt en zinloos en leeg lijkt. De kloof tussen utopische wensen enerzijds en maatschappelijke obstakels anderzijds roept mythische verhalen op, waarin de mens in het op reproduktie gebaseerde kapitalisme zijn denken en handelen zin wil geven om aan de leegte te ontkomen.

In zijn literaire teksten komt De Winter tegemoet aan de behoefte aan troost, door met behulp van de verbeelding en toevallige feiten uit de historie mythen te scheppen. In een essay over de mythe bij Louis Ferron zegt hij: ‘Door niets anders dan mythen omringen wij ons. Elke daad, elke gedachte, vraagt om een mythe, want daden en gedachten ontstaan door menselijke activiteit, en zodra de menselijke factor zijn intrede heeft gedaan, is er de menselijke behoefte aan rechtvaardiging van zijn activiteit. De mythe is een voor de mens noodzakelijke constructie, die een lijn in de tijd aanbiedt, verklaart, zingeeft, bevestigt, voorspelt’.

Kunstopvatting

Kunst kan even een uitweg uit het lijden zijn. De literatuur kan de bewustzijnsindustrie (de tv.), die op eeuwige herhaling is gebaseerd, te lijf gaan, de vernietiging van het ego ongedaan maken, de leegte en de stilstand bestrijden. Literatuur kan van niemand iemand maken. De Winter formuleert in ‘Aantekeningen over ‘de auteur’ zijn kunstvisie: ‘het schoonheidsbeleven is onder de huidige maatschappelijke omstandigheden de compromisloze afwijzing van het bestaande, omdat het enkel door een kunstwerk kan ontstaan.’

Thematiek

De esthetische vormgeving van het lijden kan de hoop op een betere toekomst levend houden. In navolging van de utopische marxist Ernst Bloch benadrukt De Winter het steeds zoekende subject dat er dankzij de betrekkelijke zelfstandigheid van het bewustzijn in zou moeten slagen steeds opnieuw boven de eigen specifieke situatie uit te komen: ‘het principe van de hoop’ noemt Bloch dit. De literaire personages van De Winter zijn verwachtingsvolle zoekers die hun hoop baseren op de lectuur van een romantisch boek (Dürer), de glimp van

een meisje (de ik-verteller in Zoeken naar Eileen W.) of het ontdekken van de vermiste broer op een foto (Paul de Wit in La Place de la Bastille).

De angst voor de leegte, de stilstand en de dood is het centrale thema in De Winters proza. Deze angst tracht hij te bezweren door literaire zoektochten naar verborgen verbanden in de realiteit te organiseren. In zijn debuut, de verhalenbundel Over de leegte in de wereld, geeft De Winter hoofdzakelijk de leegte weer. Er doemt een vijandige, oncontroleerbare, Kafka-achtige wereld op die de - alleen in een zinloos heden levende - literaire personages opjaagt, transformeert of vernietigt. In die drukkende leegte zonder verleden of toekomst komen De Winters vaak reizende personages nooit ergens aan. Ze zijn slachtoffers of veroordeelden en altijd op weg. Hun leven wordt door autoriteiten en toeval beheerst. Hoe de angst te bezweren? In ‘Fragmenten van een verlangen’ verzucht de ik: ‘Maar wat moest ik opschrijven? Dat Esther riep? Dat ik ging schrijven? Dat het oorlog was? Ik kan niets bezweren en tegenhouden met inkt en papier, maar wat rest me?’ Doorgaan met formuleren om de angst weg te schrijven, om een uiteenvallende, anonieme wereld vol geweld weer in woorden te helen. ‘Angst? Voor wie? Voor wat? De zorgeloosheid bestaat dankzij het absorberen van onze angsten door allerlei instellingen die ons moeten vermaken, amuseren. Het is de schijn waarmee wij leven, de schijn die ons doet geloven dat onze angsten verdwijnen.’

Zijn eerste roman, De (ver)wording van de jongere Dürer, poogt de woordenloze leegte veel nadrukkelijker op te heffen door de wil tot formuleren te ontwikkelen. De pas uit de gevangenis ontslagen, werkloze jongere Dürer bestrijdt de leegte in zijn hoofd (de stilstand in zijn denken) door in een schrift notities te maken. De beelden en voorwerpen die hij ziet, wil hij onder woorden brengen om zo aan zijn walgen van een gelijkgeschakelde consumptiemaatschappij vorm te geven. Misschien is dat een bezigheid die orde en zin schenkt? De woorden in zijn romantische lievelingsboek Uit het leven van een Nietsnut bieden echter slechts tijdelijk houvast, omdat die formules over een paradijs in Italië niet stroken met de actualiteit. Dürer wordt geconfronteerd met de kloof tussen het bedenken van bevrijdingsmogelijkheden en de realisering

ervan. De taal blijkt een in lege formules gegoten machtsmiddel te zijn van de heersers en tenslotte geen schild tegen de perspectiefloze verveling waarvoor Dürer op de vlucht was. Het optimistische motto van Marcuse dat aan de roman voorafgaat - iemand die opeens bevrijd is van de cultuurindustrie kan in de dan ontstane leegte het kapitalisme doorgronden en een nieuwe taal scheppen, die op een onverwachte wijze zijn angsten en verlangens verwoordt - wordt door Dürers ontwikkeling gelogenstraft. Zijn wording is een verwording. Dürers taalgebruik past niet op de werkelijkheid waarin hij verkeert. Zijn zoektocht naar een samenhangend ideologisch systeem blijkt zinloos, omdat er geen samenhangen bestaan die het lijden kunnen opheffen. Hij valt stil. Hij kan de leegte onmogelijk met zijn identiteit opvullen, omdat hij niemand is. Dürer nestelt zich in een gedachteloze passiviteit en zwijgt voortaan als een dier.

Ook Jotie T'Hooft, de romantische inspiratiebron voor het toneelstuk Junkieverdriet, is een verdoemde, hij snoert zichzelf tenslotte de mond om aan de eenzaamheid te ontsnappen. Na zijn zelfdoding laat hij een leegte achter: ‘Want wie zoals ik nooit heeft / gebouwen laat niets achter dan / verwachting en verwarring en / wat dan?’ (Verzamelde gedichten).

Zoeken naar Eileen W. is een nieuwe poging om in literatuur van het lijden aan de wereld verlost te worden, om boven de beperkingen van het dagelijks bestaan uit te stijgen. De naamloze ik-verteller reconstrueert met behulp van zijn verbeelding en met informatie van direct betrokkenen het tragische verhaal van het katholieke meisje Eileen dat zwanger raakt van de protestantse Kevin. De druk der politieke omstandigheden maakt een harmonieuze relatie vruchteloos. Aan het slot laat ik de ik-verteller Eileen definitief ontstijgen aan de natuurwetten die ervoor gezorgd hadden dat ze zwanger werd.

In feite probeert de ik-verteller via Eileen zijn eigen bestaan te legitimeren. Ook de ik wordt in zijn antiquariaat (waar het verleden tastbaar en ordelijk in boekenkasten rust) heen en weer geslingerd tussen zijn en niet-zijn, tussen stilstand en beweging, tussen vallen en opstaan, orde en chaos, leegte en harmonie. Zowel Eileen als de ik blijven zich aangetrokken

voelen tot een ordelijke, geborgen en troostende omgeving waarin tijdeloze rituelen plaatsvinden. Eileen wil enerzijds vluchten voor de heersende moraal die haaks staat op haar ‘positie’ (de vrucht in haar buik), anderzijds verlangt zij naar de illusie van het gezinsritueel (vergelijk Dürer, die aan de drukkende omgeving van het gezin poogt te ontkomen). De ik geeft zijn angst via Eileen gestalte. Dankzij die omweg kan hij aan een eigen keuze ontsnappen: ‘ik begreep dat het toeval bestond doordat er tijd bestond; en de tijd kon uitgeschakeld worden door de vorm, de abstracte, gestolde vorm (...) Was dat het? De angst om te sterven en niets achter te laten? De kunst teruggebracht tot vormgegeven doodsangst? (...) Was ik daarom op zoek? Was Eileen de VORM?’

In La Place de la Bastille gaat het reconstrueren van het verleden, het scheppen van alternatieve literaire beelden, door. De ik-figuur van deze vertelling, Paul de Wit, doet een poging de last van de geschiedenis van zich af te werpen. Als joods slachtoffer van de arische mythe heeft hij diepe wortels in het verleden, dat nog niet afgesloten is. Ook in deze figuur tiert het dualisme welig. Hoewel hij vindt, dat de geschiedenis niet bestaat, toeval is (het verleden als leegte) en als het ware steeds vanuit het heden wordt herschreven, zoekt hij tegelijkertijd naar feitelijke zekerheden waaruit geschiedenissen ontstaan, ‘voelde ik de behoefte aan verhalen die het heden baarden uit het verleden, die een geloofwaardige, misschien wel religieuze band met de tijd schiepen.’

In feite geeft de ik via een studie naar het toeval van de historie, via verbeelde mythen, vorm aan zijn eigen leven (net als de ik-verteller in Zoeken naar Eileen W.) en aan de noodzaak van het eigen bestaan. In zijn verbeelding probeert hij een nieuwe identiteit te vinden die de leegte kan opvullen, de waanzin kan overwinnen (waar Dürer en Kevin het slachtoffer van worden) en antwoord geeft op vragen als: ‘Wat is de noodzaak van mijn toekomst? Hoe kan ik me neerleggen bij de toevalligheden van mijn bestaan?’

Traditie

De reconstructiewoede van De Winters personages heeft als functie om het verleden of de drukkende omgeving alsnog in de verbeelding te corrigeren of op te heffen om zo nog een hoopvolle toekomst mogelijk te maken. De Winter streeft via

het benadrukken van de esthetische vormgeving (het construeren van mythen) naar de opheffing van het lijden. De zoektocht naar existentieel evenwicht is er een naar een kunst die de lelijke wereld verdringt, naar het geluk dat elders - in de toekomst - is. Kunst als troost: een romantische visie. De Winter maakt niet toevallig gebruik van romantische literatuur als Uit het leven van een Nietsnut, Tristan en Isolde en Lenz (van Georg Büchner).

Thematiek

In Vertraagde roman - een reportage-achtig reisverhaal waarin een jonge schrijver maar niet tot het schrijven van het geplande boek Hoffman's honger komt omdat hij nog niet weet in welke vorm hij het verhaal moet gieten - zegt de twijfelende hoofdpersoon over de oudere diplomaat Hoffman: ‘het gaat om de troost. Die oude man, die trouwens niet zó oud is, beseft dat het allemaal vergeefs is, en in dat eten en bij hoertjes zoekt hij troost.’ Hoffman verlangt naar tederheid en jeugd; hij wil zijn doodsangsten bezweren en zich nog even een toekomst verschaffen. Het geven van een literaire vorm aan ‘de actuele botsing tussen levensdriften en doodsdriften...’ staat in Vertraagde roman centraal.

In zekere zin is Kaplan een vervolg op Vertraagde roman. Ook in deze roman verkeert een auteur, Leo Kaplan, in een impasse, nadat hij toevallig in Caïro een glimp van zijn jeugdliefde Ellen de Waal heeft opgevangen. De schrijver, een alter ego van De Winter maar met karikaturale trekken, heeft inmiddels Hoffman's honger geschreven en heeft eveneens last van persoonlijke onrustgevoelens. Evenals in Vertraagde roman wenst hij geen wereldbeeld te ontwikkelen waarin alles een zinvolle plaats heeft en houdt hij een pleidooi voor de twijfel, de wankelmoedigheid en de onzekerheid, hoewel hij op zoek blijft naar de waarheden van geboorte, liefde en dood. ‘Nee, dit is niet weer zo'n verhaal over een schrijver die maar niet tot schrijven komt - dit is een liefdesverhaal.’ Als een trapezewerker gaat Leo Kaplan door het leven en zijn behoefte aan illusies laat hem af en toe diep vallen.

In Vertraagde roman en Kaplan lijkt het schrijverspersonage op een golem. Hij voelt zich vaak een leeg vat waarin de stemmen van anderen weerklinken, een talentloos kunstmens die niet weet hoe hij zijn liefde moet tonen.

Stijl / Verwantschap

Het verhaal ‘Brief van een hondenmepper’ in De Winters debuut is een goed voorbeeld van een schrijfstijl die zichzelf herhaaldelijk onderbreekt om correcties aan te brengen. De lezer neemt als het ware deel aan het schrijfproces. Door deze zelfcorrecties en andere ingevoegde mededelingen over stijl en literaire clichés maakt De Winters proza een gestileerde en geen ‘realistische’ indruk. Hij richt zich naar andere literatuur en modelleert zijn teksten zeer nadrukkelijk naar favoriete schrijvers: Kafka in Over de leegte in de wereld (waarin Kafka's parabeltechniek wordt toegepast), Handke in De (ver)wording van de jongere Dürer (de beschrijving van details en het scheiden van innerlijk leven en buitenwereld), Patrick Modiano in La Place de la Bastille (in zijn debuut La Place de l'Etoile is Modiano op zoek naar een eigen verleden) en Milan Kundera en Philip Roth (de rol van de liefde en de karikaturaal-lichte toon in Kaplan). Vanwege dit modelleren naar andere literatuur is zijn werk wel postmodern genoemd.

Techniek

De vormgeving van De (ver)wording van de jongere Dürer verschaft de belangrijkste informatie over de inhoud. De afstand tussen de lezer en Dürer groeit, doordat de in het begin nauwelijks aanwezige ik-verteller steeds opvallender tussen lezer en hoofdpersoon in gaat staan. Zo wordt de identificatie steeds moeilijker. De camera zoomt uit, zodat Dürer ten slotte uit beeld verdwijnt. Deze verschuiving staat voor Dürers ontwikkeling naar totale vervreemding van de maatschappij. De verteller reconstrueert aan de hand van Dürers schrijfpogingen een mogelijke ontwikkelingsgeschiedenis.

De Winter bedrijft in het achronologisch opgebouwde Zoeken naar Eileen W. dezelfde uitzoomtechniek aan de hand van een alternatieve reconstructie van Eileens levensloop. Eileen is de vorm, namelijk het verlangen naar het onbegrensde. Ook in deze roman is een ik-verteller nadrukkelijk aanwezig.

In de achronologische vertelling La Place de la Bastille reconstrueert de ik een deel van de historie om zichzelf vorm te geven en een identiteit te verschaffen. In deze vertelling staat niet meer een ik-verteller tussen de lezer en de personages. De Winter lijkt zich hier op traditionelere verteltechnieken te hebben gericht.

Thematiek

In Vertraagde roman suggereert een studente Italiaans, met wie

de naamloze schrijver een korte doch hevige relatie heeft, dat hij ongetwijfeld in het montageprincipe geïnteresseerd is. Het antwoord luidt: ‘Ik snij uitsluitend in de chronologie. Dat heb ik in twee boeken gedaan omdat de hoofdpersonen daarvan op zoek zijn naar een afgerond verhaal, ook al weet ik dat dit nu vaag klinkt.’ Ook in Vertraagde roman en Kaplan wisselen tijden en plaatsen elkaar af (In Kaplan hebben de hoofdstuktitels namen van plaatsen en straten), waarbij de chronologie is losgelaten. De vorm van beide boeken is die van de omtrekkende (reis)beweging en sluit bij de hoofdthema's aan: wegvluchten van persoonlijke onlustgevoelens en zoeken naar de eigen oorsprong (de vader). In Vertraagde roman komt de onproductieve schrijver in Den Bosch tot de ontdekking waarom zijn vader in een Weense hotelkamer - die de schrijver op de eerste bladzijde van het boek ook betrekt - zelfmoord heeft gepleegd. De diplomaat Felix Hoffman is slechts een projectie, een transportmiddel om nader tot zijn vader te kunnen komen. Hoffman lijkt echter niet alleen het verlangen naar een vader te personifiëren, maar is ook de literatuur geworden hoop waarover de utopische marxist Ernst Bloch het heeft in zijn filosofisch werk Das Prinzip Hoffnung. Soms kan de schrijver over het nietschrijven ‘het existentiële optimisme van Bloch delen’.

In Kaplan maakt de succesvolle auteur Kaplan aan het slot een reis naar zijn geboortestad Den Bosch en verzoent hij zich met zijn gestorven vader en zijn joodse verleden, dat hij altijd ontkend en ontlopen heeft.

Relatie leven/werk

Tijdens een discussie met een Oostenrijkse schrijver aan het slot van Vertraagde roman zegt diens jonge Nederlandse collega als reactie op de beschuldiging dat hij de literatuur vooraf laat gaan aan het leven in plaats van andersom: ‘Maar hij antwoordde dat hij de vormen van de literatuur nodig had om zijn eigen leven vorm te geven. De vormen van zijn opvoeding en zijn milieu hadden hem bekneld, en zijn enige houvast werd de literatuur.’ Deze uitspraak geldt onverkort voor De Winter zelf.

Speelde in De (ver)wording van de jongere Dürer het jood-zijn nog nauwelijks een rol, met name vanaf La Place de la Bastille staat het thema van de jood die de last van de geschiedenis met zich meedraagt centraal. Het ‘bange joodse jongetje’ Kaplan ver-

langt naar een onbesmet, natuurlijk verhaal waarin de niet te dragen last van het verleden, ‘de schimmen van dode joden’, geen rol meer speelt.

Verwantschap

Leon de Winter richt zich niet alleen naar, al genoemde, buitenlandse literaire voorbeelden. Wat Nederlandse verwante auteurs aangaat wendt hij zich vanaf 1981 meer en meer tot schrijvers rond het tijdschrift De Revisor. In een interview met Vrij Nederland (13-6-1981) zegt hij: ‘Ik voel me het meest verwant met de Revisor-hoek. Matsier, Meijsing, Kellendonk, in mindere mate Kooiman. Schrijvers die de consequenties trekken uit de ontwikkeling van literaire traditie hebben bepaald. Dat gebeurt in de persoonlijke behandeling van eigen thema's. Het mag niet anekdotisch worden, maar ook geen steriel collagewerk uit de Raster-hoek’.

Kritiek / Publieke belangstelling

Hoewel Over de leegte in de wereld door veel critici niet helemaal ten onrechte werd afgedaan als een Kafka-imitatie, groeit vanaf De (ver)wording van de jonger Dürer de waardering. Toch storen critici zich nog regelmatig aan de nadrukkelijke wijze waarop De Winter zijn favoriete schrijvers navolgt. Arnold Heumakers noemde hem in zijn recensie over Kaplan een kameleon die de literaire mode op de voet volgt.

Kritiek / Ontwikkeling

Zoeken naar Eileen W. wordt als De Winters definitieve doorbraak beschouwd. Op een enkele uitzondering na vielen hem voor dit boek waarderende kritieken ten deel. Bij Kaplan zou dit weer veranderen. Critici als Carel Peeters en J.F. Vogelaar ergerden zich eerder al aan de slordige stijl en het kwistige gebruik van bijvoeglijke naamwoorden. Hans Warren vond Kaplan zijn eerste leesbare boek. Carel Peeters daarentegen repte van een Cosmopolitan-verhaal en een mislukt zelfportret, terwijl Robert Anker Kaplan een goedkoop en plat boek vond. Verhelderend is de verhandeling die Ton Anbeek in 1992 schreef over de almaar voortdurende tegenstellingen in de kritieken. Terwijl de ene criticus krampachtig vasthoudt aan de gematigd postmoderne opvatting uit de kring van schrijvers rond De Revisor - de literaire norm van ‘hoe gelaagder hoe geslaagder’ - omarmt de andere enthousiast de volgende vernieuwing, ook al is dit geen vernieuwing, maar een terugkeer van het realistisch vertellen als natuurlijke reactie op het postmodernisme. In de ogen

van Anbeek zijn De Winters romans vanaf Kaplan ‘het brutaalste voorbeeld van een koersverandering in het Nederlandse proza’.

Kunstopvatting / Verwantschap

De wereld is het beeld, de voorstelling, de verbeelding die romanpersonages zich ervan maken. Met deze opvatting past De Winters romanpoëtica in de jaren tachtig bij die van auteurs als Jeroen Brouwers, Louis Ferron en Oek de Jong. Uit vraaggesprekken met hem in diezelfde tijd blijkt hij wel affiniteit te hebben met richtingaanwijzingen als ‘academistisch’ en ‘structuralistisch’, maar tegelijk ook niet. Hij wil niet alleen maar rechttoe rechtaan vertellen, maar ook construeren en reconstrueren. Hem staan geen puur anekdotische romans voor ogen, maar wel spannende. Het zijn typeringen waaraan zijn romans altijd al voldeden, maar nadrukkelijker vanaf Kaplan.

Techniek / Verwantschap

De literair-historische plaats van De Winter is niettemin lastig te bepalen, niet alleen omdat dit oeuvre recent is en nog in ontwikkeling, maar ook vanwege de gecompliceerde aard ervan. Van de ene kant kan zijn proza worden beschouwd als representatief voor de herlevende vertelkunst in de jaren tachtig en negentig (te denken valt aan Thomas Rosenboom, Rascha Peper, Tessa de Loo, Tim Krabbé en Renate Dorrestein). Van de andere kant laat hij niet na om, evenals Marcel Möring, het fictionele karakter van zijn romans te accentueren.

De hemel van Hollywood (1997) bijvoorbeeld is duidelijk postmodern proza. Op allerlei manieren wordt verwezen naar het fictionele karakter ervan. Er vindt een expliciete vermenging plaats met een perifeer literair genre als de misdaadroman. De vraag is zelfs of het hier niet een filmscript betreft in plaats van een roman. De eerste zin al behelst deze kwestie: ‘Als dit een film was, dan zou het openingsshot een lichtbeige overjarige Oldsmobile laten zien die over Whitley Avenue naar de top van Whitley Heights tuft, rokend en brommend, de motor te versleten voor de sterk stijgende weg.’ Overigens is het geen gewone misdaadroman, want een volkomen opheldering of ontmaskering ontbreekt. De schrijver gebruikt de ingrediënten van dit genre om zijn werk te laten opschuiven in de richting van literatuur met een groot publieksbereik. Het postmoderne metafictionele karakter is echter strijdig met dat van het genre massali-

teratuur of consumptieliteratuur, waartoe De Winters romans uit deze jaren al te gemakkelijk worden gerekend.

Opvallend is dat er in De hemel van Hollywood zoveel verschillende verhalen worden verteld. Telkens zetten ze de lezer op een verkeerd spoor, geven ze hem een verkeerd beeld van de werkelijkheid. Levenden blijken dood, en de doodgewaanden blijken te leven. Politieonderzoekingen leiden tot niets in deze misdaadroman, per definitie, want - postmodern - niemand kent de werkelijkheid. De rovers worden beroofd: dit spiegeleffect, voor een misdaadroman ongewoon, versterkt de voorstelling van de werkelijkheid als illusie.

Visie op de wereld

De roman zit vol met kritiek op de actuele Amerikaanse materialistische samenleving (de illusiewereld van Hollywood). Het motto, dat ontleend is aan The unreal America van de architectuurcritica Ada Louise Huxtable, is veelzeggend: ‘Ik weet niet op welk moment we ons gevoel en belangstelling voor de werkelijkheid verloren hebben, maar op een bepaald moment werd besloten dat de werkelijkheid niet de enige optie was; dat het mogelijk was, toegestaan, zelfs wenselijk om die te verbeteren; dat je het kon vervangen door een aangenamer product.’

In Hoffman's honger (1990) worstelen de hoofdfiguren met de leegheid van hun bestaan. Felix Hoffmann leidt het leven van een Nederlandse diplomaat in het Praag van ‘die Wende’ in 1989. Hoffman is ‘de laatste van een familie van sterke, rossige joden die in voorbije eeuwen de werkpaarden waren geweest in Poolse en Russische sjtetls [= joodse dorpen]’. Teksten van Spinoza verscherpen het zicht op zijn leven: ‘Alles wat in het alledaagse leven veelvuldig voorvalt, [is] ijdel en futiel’. Een ideologisch standpunt draagt Hoffman's honger niet uit. Wel zit dit verscholen in de katholieke tegenpool van Felix Hoffman, zijn vrouw Marian. Hun twee dochters sterven op jonge leeftijd. Felix en Marian raken verstrikt in spionage- en liefdesaffaires. Beiden zoeken naar een geestelijk houvast te midden van de ‘wrede werkelijkheid.’

Ook Supertex (1991) heeft een hoofdpersoon van joodse afkomst, de succesrijke Amsterdamse zakenman Max Breslauer, afgestudeerd in contractrecht en werkzaam als directeur van een keten winkels van goedkope confectiekleding: ‘niet een wijze, filoso-

fisch gerichte figuur, maar een produkt van zijn afkomst, milieu en tijd; [...] de voortzetting van de luidruchtige vooroorlogse Amsterdamse jood, een beweeglijk rusteloos soort mens vol daden en woorden, die in de oorlogsjaren en masse in treinen werd gedreven terwijl het overgrote deel van zijn Nederlandse landgenoten zwijgend toekeek of collaboreerde’, zoals De Winter zich verweerde.

Relatie leven/werk

Met besef van eigen herkomst geeft De Winter aan Max Breslauer net als aan Leo Kaplan ‘het latente gevoel van minderwaardigheid [mee] van joden van “Hoogduitse” afkomst, de sappelaars uit Midden- en Oost-Europa. [...] Honderden jaren sores en armoede hadden tot de Breslauers geleid. [...] [een ondergrond die] bestond uit onbekende zwervers, armoedzaaiers, oplichters en marskramers. [...] De vader van mijn vader was dus Professor in de Ophaalkunde, de vader van mijn moeder was sjammes bij een sjoel in Den Bosch. Een sjammes is een soort koster. Straatarm waren ze, alle twee de families, joodse paupers. Mijn vader was het genie dat de sprong naar de beschaving heeft gemaakt.’ (Supertex)

Publieke belangstelling

In 1992 bracht het Amsterdamse studentenblad Propria Cures de persoon en het werk van De Winter op betwistbare wijze in het nieuws. De schrijver zou het joodse leed exploiteren. De rechter veroordeelde Propria Cures tot een schadevergoeding. Van een andere soort zijn de ontwikkelingen waar critici en interviewers óók graag melding van maakten: De Winters verandering van uiterlijk, kleding, schrijfstijl en houding tegenover de media en de commercie vanaf het midden van de jaren tachtig. Deze verandering werd in verband gebracht met het vlottere, spannender en sentimentelere karakter van zijn werk vanaf Kaplan. Vanaf dat moment is ‘elke roman van Leon de Winter een bestseller’, zoals De Bezige Bij op het omslag van De ruimte van Sokolov (1992) vermeldde. Kaplan, Hoffman's honger en Supertex beleefden inmiddels al vele drukken, recentere romans verschenen bij de eerste druk in een zeer hoge oplage.

Thematiek

Herkenbare constanten in zijn oeuvre zijn het internationaal actualiteitsgehalte, het realistisch taalgebruik en de spanning. Daar komt nog bij, vooral in de latere romans, de concentratie op morele vraagstukken. Een moralistisch schrijver is De Win-

ter niet, wel creëert hij voortdurend situaties met ethische of religieuze aspecten, vragen en dilemma's.

De belangrijkste kwesties in De ruimte van Sokolov (1992), een in Tel Aviv gesitueerde roman, zijn vragen als: wat is vriendschap, liefde, verraad, of: wat behelst het begrip ‘joodse identiteit’. Met als antwoorden ondubbelzinnige uitspraken over de betrekkelijkheid van de Tien Geboden: ‘Mozes beweerde dat God die geboden verzonnen had, maar neem van mij aan: Mozes zelf heeft die stenen tafelen gebeiteld’, aldus de ene hoofdpersoon, Lev, tegenover de andere, zijn vriend Sasja. Ook ogenschijnlijk terloopse constateringen geven aan De ruimte van Sokolov diepgang mee. ‘Alles nep en in scène gezet’: zo'n alledaagse uitdrukking is een typische De Winter-verwoording van de heersende opvatting over kenbaarheid en onkenbaarheid van de werkelijkheid. Critici spraken van een zorgvuldig gedocumenteerde roman, die niet in hoofdzaak draaide om de oplossing van een misdrijf, maar die allereerst een psychologische roman was over vriendschap, verraad, amoraliteit en vooral ontheemd zijn. Anderen bleven verstokte criticasters en vonden ook deze roman weer larmoyant, goedkoop en oppervlakkig.

In Zionoco (1995) draait alles om een rabbijn, Salomon Mayer (Sol). Deze onderzoekt zijn eigen geweten met een voordracht over ‘het morele gehalte van het rabbinale leven’ ofwel over ‘de problemen van iemand die gevangen zit in zijn achterhaalde traditie.’ De publicatie hiervan leidt in de New Yorkse joodse gemeenschap tot absurde verwikkelingen. Zionoco is een vaderzoonroman, die gelardeerd is met veel letterlijke citaten uit het Oude Testament en de Talmoed. De titel is de naam van een heilige berg volgens Zuid-Amerikaanse indianen, de plaats waar vader en zoon elkaar terugvinden. Ontroerend - aldus criticus Johan Diepstraten - zijn de vragen die gesteld worden aan de rabbijn door Joel, een kind dat aan kanker lijdt; tegelijk is er bij het kind een berusting in de dood waar de volwassene geen greep op heeft.

De hoofdpersoon van Serenade (1995), een novelle die gesitueerd is in voormalig Joegoslavië, is Ben Weiss, componist van reclamemuziek en tussendoor van serieuze, niet-commerciële muziek. Maar centraal staat zijn overleden moeder, die als kind

aan de joodse deportatie is ontsnapt doordat haar tweelingbroer zijn leven voor haar opofferde. Voor haar componeert Weiss nu een serenade. De beschrijving van de wisselingen in haar emoties lijkt op een zelftypering door De Winter van zijn eigen stijl en thematiek. ‘Bij haar lagen het Onbeschrijfelijke en het Cliché in perfecte balans, verbonden door één ademtocht, één seconde van bezinning of één blik op de waanzin die loerde, wanneer ze zich niet zou beheersen. Van Auschwitz naar het Rad van fortuin.’ Ook haar moralisme lijkt op dat van De Winter: ‘In [Sarajevo] woonde iedereen door mekaar, katholieken, moslims, Serviërs, joden ook, die woonden daar ook al honderden jaren, Ben, en nu schieten ze met kanonnen en raketten en wat doet de wereld? De wereld kijkt toe hoe de bandieten weer de baas worden. Mooie wereld is dat, hè Bennie?’

Visie op de wereld

In De hemel van Hollywood is het mensbeeld er niet vrolijker op geworden. Het is deze keer geheel in termen van de film geformuleerd: ‘acteurs [...] dat zijn wij allemaal.’ Het centrum van de Amerikaanse filmwereld, de Amerikaanse maatschappij tevens, is ‘aangetast en aangevrreten.’ Wat de mens rest, is ‘naakte angst om zijn existentie’. Wie gewetensvol probeert te zijn in Los Angeles, redt het niet. Behalve aan letterlijke verwijzingen naar eigentijds kader als ‘postmodernisme’ valt bij deze roman, maar ook bij heel wat andere van De Winter, te denken aan de taaie traditie van het existentialisme.

Thematiek

Joop Koopman, de hoofdpersoon in God's gym (2002), de derde ‘Amerikaanse roman’ - na De hemel van Hollywood en Zionoco - hoort net als hoofdfiguren uit andere romans nergens bij. Wezenlijke vragen over het menselijk bestaan ontbreken ook hier niet. ‘God is de god die we zelf maken, die we projecteren’, aldus De Winter in Knack (2002). ‘Als je het meest verschrikkelijke verlies lijdt dat er is: de dood van een kind, waar vind je dan nog de kracht om te bestaan? [...] God's gym is natuurlijk niet het eerste boek over een vader die een kind verliest. Mijn taak is het om dat verhaal in 2002 opnieuw te vertellen, met de middelen en de beelden waarover ik nu beschik. Dat is de opdracht van de literatuur. Qua thema kun je er niets meer aan toevoegen. Het gaat om het vinden van een nieuwe vorm, nieuwe kleuren, een nieuwe smaak. Dat kost je jaren, heel langzaam bouw je zoiets op.’

Kunstopvatting / Visie op de wereld

De oudste stukken in de essaybundel Lady Di in een bevallige pose (1996) dateren uit de periode van De Winters eerste verhalenbundel en zijn eerste romans. Ze handelen over onder meer door hem bewonderde schrijvers (Peter Handke, Franz Kafka) en over zijn tweede passie, het filmen (De verwording van Herman Dürer, Eileen W., De Grens). Ook daarna heeft hij over eigen werk geschreven. Bij voorbeeld over Supertex naar aanleiding van de beschuldigingen aan zijn adres door Propria Cures. De essays in Lady Di in een bevallige pose geven een beeld van zijn vroegste poëticale opvattingen en van de ontwikkeling ervan: ‘nu weet ik zeker dat je uitgangspunt een gemeenschappelijk beleefde werkelijkheid kan zijn, maar dat het resultaat de neerslag is van een persoonlijke verwerking in een persoonlijke vorm’ (1977). Meer en meer is De Winter zich gaan mengen in publieke debatten, niet alleen in periodieken maar ook in televisieprogramma's, bij voorbeeld met zijn opvatting over de oplossing van de Palestijnse kwestie. In Lady Di in een bevallige pose getuigt hij hiervan in de afdeling ‘Jodologie’: ‘Het afstaan van land is een ritueel dat in Arabische ogen van het grootste belang is en zal worden beschouwd - in onze ogen is dat nauwelijks te vatten - als een enorme overwinning. De westerse staten dienen vervolgens de nieuwe grenzen van de staat Israël absoluut en zonder voorbehoud te garanderen’ (1991).

Verwantschap / Ontwikkeling

Op grond van het groeiende besef van zijn eigen joodse achtergrond, ‘het ingewikkelde complex van de Joodse traditie in een barbaarse werkelijkheid’ (Bzzlletin, 1998), is hij zich gaandeweg verbonden gaan voelen met schrijvers als Primo Levi, G.L. Durlacher en diens dochter Jessica Durlacher. Hoe kritisch hij ook is ten aanzien van de Amerikaanse levensstijl (‘zich modelleren naar de filmische wereld’), hij heeft bewondering voor een aantal typisch Amerikaanse schrijvers, zoals de Bernard Malamud van Dubin's Lives. Het komt erop neer dat de schrijver telkens weer een poging doet om moeilijke onderwerpen, lastige standpunten, vragen als ‘wat is de grond van ons bestaan?’, te combineren met en te presenteren in een (ogenschijnlijk) gemakkelijke, toegankelijke stijl.

Stilistisch is er veel veranderd sinds De (ver)wording van de jongere Dürer. Thematisch is er afgezien van toegenomen belangstel-

ling voor specifieke onderwerpen zoals het jodendom eerder sprake van continuïteit. De sportschool in God's Gym correspondeert als metafoor voor het menselijk bestaan met de afwijzing van de consumptiemaatschappij door de jongere Dürer: vergeefs beult iedereen zich in het zweet des aanschijns af, om toch maar in optimale fysieke conditie te blijven. Godzilla verkoopt zijn gym, zijn body-industrie, niet om er zelf materieel beter van te worden, maar om zich belangeloos in dienst te stellen van een ander. Dit laatste zou men kunnen zien als het benadrukken door de schrijver van een optimistische kijk op het leven, een vorm van gemeende bewogenheid en solidariteit, die vanaf zijn debuut óók heeft meegeklonken.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

92 Kritisch lit. lex.
februari 2004