Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Elly de Waard

door Maaike Meijer

1. Biografie

Elly de Waard werd op 8 september 1940 geboren in Bergen (N.H.) als oudste van vier zussen. Op haar vijftiende verliet de vader het gezin. De onafhankelijke moeder bracht haar dochters met een bijstandsuitkering groot. Vanaf 1952 bezocht De Waard het Murmellius-Gymnasium te Alkmaar; het einddiploma haalde zij aan het Knorringa-avondlyceum te Amsterdam (1959/60). Daarna studeerde zij enkele jaren Nederlands aan de Universiteit van Amsterdam. Op haar tweeëntwintigste ging zij samenwonen met de dichter Chr.J. van Geel. Na de brand in hun huis in Groet (1972) verhuisden ze naar ‘'t Vogelwater’ in de duinen bij Castricum, waar De Waard tot op heden woont.

In 1966 begon Elly de Waard pop- en rock-kritieken te schrijven voor Het Vrije Volk, vervolgens voor De Volkskrant en Vrij Nederland. Omstreeks 1980 verschenen in De Volkskrant ook wel bijdragen van haar hand over poëzie.

Na de dood van Van Geel - wiens nalatenschap zij met zorg uitgeeft en beheert - begon De Waard te dichten. Ze debuteerde in De Revisor in september 1977; de eerste bundel, Afstand, verscheen in 1978. Naast De Revisor publiceerden ook De Gids, Bzzlletin, de NRC, Lust & Gratie, Sarafaan en Opzij haar werk. In de jaren tachtig ontwikkelde zij uitgesproken opvattingen over poëzie en manifesteerde zij zich sterk in de literaire tak van de vrouwenbeweging. Zij was de drijvende kracht achter de Amazone-dichteressenfestivals (De Dichteressen) in 1985 en 1986 en richtte te zamen met de auteurs Anja Meulenbelt en Renate Dorrestein en uitgeefster Caroline van Tuyll de Anna

Bijnsstichting op, die voorziet in een tweejaarlijkse prijs voor ‘de vrouwelijke stem in de literatuur’. Vanaf 1986 gaf De Waard workshops poëzieschrijven, en leidde zij de dichteressengroep De Nieuwe Wilden. De groep trad veelvuldig op in het land en De Waard verzorgde twee bloemlezingen (1987 en 1988) uit hun werk.

2. Kritische beschouwing

Thematiek

Het belangrijkste onderwerp van De Waards poëzie is ontegenzeggelijk de romantische liefde, in al haar hoogten en diepten: de verrukkingen van het samenzijn, de pijn van de scheiding, de woede om de afwijzing, het verlangen naar de (of een) geliefde en de verwikkelingen van wisselende liefdesrelaties staan vanaf 1981 centraal. Daarnaast, vaak in samenhang met het liefdesthema, krij gen de fysieke wereld van het (vrouwelij k) lichaam, de zintuiglijke ervaring, de natuur en het materiële in het algemeen veel aandacht. Vanaf de derde bundel, Furie (1981), is De Waards lyriek te karakteriseren als hartstochtelijke, saffische liefdespoëzie, die aansluit bij de klassieke tradities van de bezielde retoriek.

Stijl / Techniek

De eerste twee bundels, Afstand (1978) en Luwte (1979), zijn nog vrij sober en verstild. De stemming in Afstand is overwegend verdrietig. Veel gedichten cirkelen rond het verlies van een geliefd persoon. De taal is nog eenvoudig, de stijl ‘parlando’, de beelden zijn toegankelijk. Natuurbeelden worden frequent gebruikt en werken vaak als metaforen voor gevoelens en innerlijke processen. Bijvoorbeeld: de weggesneden klimmende winde in het gelijknamige gedicht uit Afstand opent in het opgeroepen beeld ruimte voor associaties met een diep rouwproces, onthechting met het doel te genezen van een groot verdriet, onvermogen om verder te leven:

Traditie

Eenvoudige, concrete dingen vormen steeds de weg tot het beleven van herinnering en verlies. Sommige gedichten zijn veel-

eer korte filosofische bespiegelingen, bijna aforismen. Ook de tweede bundel, Luwte (1979), bevat weer verstilde observaties in de natuur. Deze poëzie knoopt het duidelijkst aan bij de persoonlijke lyriek van de vroegere Tirade-dichters als de vroege Kopland, Van Geel en Herzberg. Zij is ook verwant aan het werk van Peijpers, Leeflang, Eij kelboom, Korteweg en Gerlach.

Thematiek

Het lichamelijke neemt in deze eerste twee bundels nog slechts een ondergeschikte plaats in. Het lyrisch ‘ik’ schijnt sekse-neutraal. De gedichten bevatten geen signalen omtrent de sekse van de ‘ik’, noch van de sekse van de verloren geliefde. De herinnerde liefdessituaties zijn open en kunnen als heteroseksueel worden opgevat. Pas in de derde bundel, Furie (1981), gaat de lichamelijkheid een grote rol spelen. Deze bundel kan ook opgevat worden als een poëtische ‘coming out’ (uitkomen voor homoseksualiteit), aangezien de liefdesgevoelens soms van expliciet-lesbische aard zijn. Furie is zowel een thematische breuk als een breuk met de voorafgaande poëtische stijl. De gedichten gaan nu voor het merendeel over de hartstocht. Die is des te intenser omdat de geliefde - gedeeltelijk - onbereikbaar is. De gevoelens worden heftig, haast overdadig beleefd.

Stijl / Techniek

Dat gaat gepaard met veelvuldig gebruik van tegenstellingen en paradoxen. De beeldspraken zijn barok, als in ‘Verlangen spiest zich aan je lieflijkheid,/zich wettend aan je zwichtende genegenheid -’ (Furie, p.45) en stapelen zich soms op. Er zijn nog maar weinig natuurgedichten: in plaats daarvan is de erotiek dominant aanwezig. Het lyrisch ‘ik’ speelt een zeer actieve rol in de erotische betrekking(en). Soms bereiken de gedichten een extatische toonhoogte: ‘Kussen spatten uit de hoorn, De muze aan de telefoon!’ (Furie, p.68).

Thematiek

Vanaf Furie gaan ook moderniteit en moderne technologie een rol spelen in de thematiek; zoals in:

De combinatie van motieven uit de moderne technologie én hergebruik van het poëtisch klassieke is verrassend. Verder wordt in deze poëzie een aantal traditionele verwachtingen ten aanzien van vrouwen doorbroken. De agressie, de actieve hartstocht en het lesbische thema kunnen worden opgevat als doorbraak van een maatschappelijke verwachting ten aanzien van vrouwen én van een literaire verwachting ten aanzien van vrouwenpoëzie. Strofen (1983) zet de neo-klassieke lijn van Furie voort. De gedichten over seks in deze bundel (pp. 24, 25) betekenen in hun haast brute explicietheid een novum in de Nederlandse poëzie. Verder thematiseert een groot aantal gedichten van Strofen intense levensvreugde en aandacht voor allerlei fysiek genot. Dit plezier in eenvoudige dingen is een constante in De Waards werk:

Techniek

Sommige gedichten zijn heel los en vrolijk, bijna liedjes. Ook dat is een constant element.

De bundel Een Wildernis van Verbindingen (1986) is weer omvangrijker dan Strofen, en technisch opzienbarend. De Waard lijkt hier een onmiskenbaar eigen vorm te hebben gevonden. De bundel bestaat uit tweeëntachtig gedichten die vrijwel allemaal dezelfde compositie hebben (twee strofen van tien regels, strak gevat in binnen- en eindrijm), waarin de mogelijkheden van het enjambement tot het uiterste zijn benut: systematisch wordt het samenvallen van versregel en zin doorbroken. Zelfs strofe en betekeniseenheid vallen nimmer samen.

Verwantschap

De invloed van de Amerikaanse dichteres Amy Clampitt, wier werk De Waard in deze periode vertaalde en inleidde, is hier onmiskenbaar: ook Clampitt maakt een fabelachtig gebruik van het enjambement.

Thematiek

De hecht gestructureerde disharmonie van Een wildernis van verbindingen is zeer functioneel voor het thema van dit ‘epos’: het is het verslag van de verwerking van een verloren grote liefde, een verwerkingsproces dat gepaard gaat met een razende woede, wraakzucht, ziekte, verdriet, ontzettende gekwetstheid. De eerste cyclus van zesentwintig gedichten cirkelt geheel rond dit thema, in de overige twee afdelingen komt het regelmatig terug. De bundel draagt een motto uit die andere beroemde gedichtencyclus over een verloren liefde, Een winter aan zee van A. Roland Holst: ‘klimt op de kou om mijn stem/een meeuw en kermt en tuimelt.’

Techniek

De bundel Onvoltooiing (1988) laat het keurslijf van de in Een wildernis van verbindingen geperfectioneerde vorm weer los. De gedichten zijn speelser: ze zijn nu wisselend van vorm, lengte en techniek. De Waard experimenteert met de bladspiegel, met haiku-achtige gedichten en het volgende korte gedicht doet denken aan een saffisch fragment:

De eigen verbeeldingswereld, waar de melancholie, de liefdesadoratie, het genot, het zintuiglijke, het voelen en kijken zo centraal zijn, beheerst deze laatste bundel.

Kunstopvatting

Elly de Waard probeert in haar werk het moderne en gewone leven te integreren in een neo-klassieke versvorm en idioom. Die integratie is onderdeel van een poëtica, die met name in Strofen een aantal keren geëxpliciteerd wordt (‘En wat ik schrijf is schuttingtaal’, en ‘Ik zoek een taal, niet vaderlijk, maar volks/En door Latijn geadeld: Moedertaal’). In het wraakzuchtige gedicht ‘Je kont is groter dan je/Hart, maar even rond’, uit Een wildernis van verbindingen, wordt die integratie van schuttingtaal opnieuw in praktijk gebracht en beleden: ‘De straat is de moeder/Van de taal, ik hang aan/Haar rokken waar zij gaat.’

Die gewone taal staat het besef van dichterlijke roeping niet in de weg, integendeel. Hoe serieus die roeping is, wordt duidelijk in het gedicht ‘Balans’ waarin de dichteres zichzelf vergelijkt met ‘Petrarca of een nieuwe Dante’: daarmee plaatst zij zich als vrouw in het hart van de klassieke poëtische traditie. Polemisch ten opzichte van de moderne traditie is het gedicht ‘In Deze Tijd. (1983)’, waarin De Waard zich afzet tegen de Vijftigers-poëtica, in het bijzonder tegen Luceberts programmatische gedicht ‘Ik tracht op poëtische wijze’. Dat gedicht verklaarde de schoonheid dood in de bekende regels: ‘in deze tijd heeft wat men altijd noemde/schoonheid schoonheid haar gezicht verbrand’. In De Waards poëtica is poëzie nog altijd schoonheid, en de muze is nog altijd springlevend.

In dezelfde periode, rond 1980, pleitte De Waard ook buiten haar gedichten, in verschillende essays en interviews, voor een herwaardering van de traditie. De Beweging van Vijftig is in haar visie onvoldoende gerelativeerd. De avantgarde der Experimentelen, noodzakelijk in de jaren vijftig, is nu de nieuwe conventie geworden: daardoor is het contact met de traditie verloren gegaan. De Waards opvattingen zijn onderdeel van een bredere discussie die sinds 1980 wordt gevoerd over de Vijftigers en hun intellectualistische erfgenamen: de dichters van de abstractie en ‘woordascese’ als Faverey, Ten Berge, Bloem, Kusters. In haar verzet tegen de dominantie van de autonome of hermetische poëzie laat De Waard zich wat genuanceerder uit dan Komrij en later Zwagerman en de in 1989 alweer ter ziele gegane dichtersgroep de Maximalen. Zij staat een poëzie voor waarin de tonale en ritmische aspecten van de taal even belangrijk zijn als de semantische. Tegenover de ‘ontlichaamde esthetica van de schraalheid’ eist ze soepelheid, durf, gratie, grote visie, engagement en vrijmoedigheid. De traditionele poëtische middelen kunnen en moeten haars inziens gerevitaliseerd worden.

Ontwikkeling

Samenvattend kan gezegd worden dat De Waard zich ontwikkelt van soberheid en onderkoeldheid (in Afstand en Luwte) naar barok en bezielde retoriek (Furie). In Strofen wordt het klassieke en formele element zeer sterk. Een wildernis van verbindingen vertoont de strenge vormbeheersing van een son-

nettenkrans: het is een excercitie in één - nieuwe - versvorm, waarin het enjambement tot het uiterste wordt beproefd. Gestapelde beeldspraken en gewaagde enjambementen zijn hier definitief De Waards handelsmerk. De bundel Onvoltooiing laat een voorzichtige terugkeer zien naar de formele losheid van Afstand en Luwte. De poeticale boodschappen zijn daar ondergeschikt geworden. De exuberantie, de compacte beeldspraak, de archaïsmen en het veelvuldig gebruik van de uitroep zijn echter gebleven.

Relatie leven/werk

In het begin van haar dichterlijke carrière werd door critici wat al te vaak verwezen naar de relatie met Chr.J. van Geel, die het onderwerp zou zijn van De Waards poëzie en die haar werk in hoge mate bepaald zou hebben. Ongetwijfeld bestaat er verband tussen de in de poëzie beschreven liefdes en De Waards persoonlijk leven. Het is bijvoorbeeld niet moeilijk te zien dat er in de jaren tachtig verschillende minnaressen in haar leven waren. Interessanter dan die triviale constatering is de wellicht compenserende relatie tussen werk en leven, als geformuleerd in Onvoltooiing (p. 40):

In een interview met Trudy Kunz zei ze: ‘Misschien kies ik wel bewust voor iemand die ik niet krijgen kan. [...] Iedere kunst is uiteindelijk iets dat voortkomt uit gemis.’

Visie op de wereld

De Waard maakt geen geheim van haar lesbische levenswijze. Zij vervult daarmee voor vrouwen dezelfde emanciperende functie als die Gerard Reve voor mannelijke homoseksuelen had. De Waard legt een voorkeur aan de dag vooreen enigszins ‘mannelijke’ rol. Zij vertoont zich sedert de jaren tachtig vaak in smoking en laat zich met kennelijk genoegen in fraaie kostuums fotograferen. In haar poëzie is deze mannelijke identificatie openlijk, moedig en op roerende wijze aanwezig.

De Waard huldigt een atheïstische ‘religie van het aardse’. Haar werk drukt een exuberant beleefde levens- en liefdes-

vreugde uit, maar het kan ook diep melancholisch zijn en een lijden aan de lelijkheid en de vervuiling tot uitdrukking brengen: ‘[...] ik zag in alles/Het lijden en het stuk/Zijn, ik kon niet anders,/Ik zag de martelgang door/Stof op zoek naar rust.’ (Een wildernis van verbindingen, p.45) Het romantische adagium ‘Himmelhoch jauchzend, zum Tode betrübt’ is zeker op De Waards emotionele uitersten van toepassing.

Dat De Waard zich bovendien ontwikkeld heeft tot een strijdbaar feministe, komt soms expliciet in haar werk tot uitdrukking.

Traditie

In Furie, Strofen en Een wildernis van verbindingen geeft De Waard duidelijke signalen over de traditie(s) waarbinnen zij gelezen wil worden. Naast mannelijke klassieken - renaissancisten als P.C. Hooft, Elizabethanen als John Donne, de Nederlandse dichter J.H. Leopold - zijn vooral Sappho, Emily Brontë en Emily Dickinson (die zij ook vertaalde) nadrukkelijk aanwezig. Wat deze dichteressen gemeen hebben, is hun spectaculaire dichterschap en hun representaties van actief begerende vrouwelijke subjecten. Ook zijn er referenties aan Sylvia Plath en een enkele keer aan een popsong. Belangrijk is dat De Waard zich met haar intertekstuele referenties bewust plaatst in een grotendeels vrouwelijke poëtische traditie. Het is haar niet te doen om een klassieke revival zonder meer, maar om een nieuwe integratie van de traditie met het moderne, het vrouwelijke en het lesbische.

Verwantschap

Naast De Waards hierboven geschetste verhouding tot de traditie vertoont haar werk verwantschap met dat van Chr.J. van Geel (in de beginfase). Van de Nederlandstalige dichteressen genoten Vasalis en de klassiek georiënteerde Ida Gerhardt en Christine D'haen haar bewondering. De Waard had verder bijzondere belangstelling voor de zangeres Marianne Faithfull en de groep Roxy Music. In het midden van de jaren tachtig raakte zij geboeid door het werk en de techniek van de Amerikaanse dichteres Amy Clampitt.

Op haar beurt heeft De Waard ook anderen beïnvloed: het exuberante en fysieke is inde poëzie weer mogelijk geworden, zoals bijvoorbeeld blijkt in het werk van Anneke Brassinga. Verder is de dichteressengroep De Nieuwe Wilden, in het voet-

spoor van De Waard, een poëtica gaan belijden van directheid en band met emotie en (vrouwelijke) traditie.

Kritiek

Sinds haar debuut in 1979 bestaat er een grote belangstelling voor Elly de Waard. Deze is echter, vooral onder mannelijke critici, steeds negatiever geworden sinds ongeveer 1981. Misschien is er een verband tussen deze vijandigheid en De Waards feminisme, haar uitgesproken kunstopvatting en haar openlijk lesbianisme.

De eerste twee bundels, Afstand en Luwte, werden vrij positief in de kritiek ontvangen, met de voor debuten kenmerkende welwillende reserve. Bij Furie zette een duidelijke neergang in waardering in. De negatieve kritiek richtte zich unaniem op de retoriek en de vermeende gezwollenheid van Furie. Büch en Nijmeijer gebruikten de karakteristiek ‘hysterisch’. In de jaren daarna lieten (mannelijke) publicisten zich vaak laatdunkend over De Waard uit. De bundel Een wildernis van verbindingen, De Waards meesterstuk, werd in de dominante kritiek doodgezwegen. Onvoltooiing kreeg enkele tamelijk slechte kritieken. Het is opmerkelijk dat de belangstelling onder vrouwen steeds veel positiever was. Vrouwelijke recensenten (bijvoorbeeld Van Buuren, Reitsma, Jonker, Van der Mark) reageerden aandachtig, welwillend en betrokken op De Waards werk.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

Deze bibliografie bevat een keuze uit de artikelen over Elly de Waard. Een volledige secundaire bibliografie (tot maart 1988) is te vinden in Maaike Meijer, De lust tot lezen. Nederlandse dichteressen en het literaire systeem. Amsterdam 1988, pp. 397-410.

40 Kritisch lit. lex.
februari 1991