Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Theun de Vries

door Jaak De Maere

1. Biografie

Theunis Uilke de Vries werd op 26 april 1907 in Veenwouden (Friesland) geboren als enig kind van Sjoerd de Vries en Elisabeth Dijkstra, beiden afkomstig uit een doopsgezind landbouwersmilieu. De vader werd zuivelhandelaar en verhuisde met zijn gezin naar Apeldoorn; de zoon verliet er in 1928 voortij dig het gymnasium, probeerde verschillende baantjes en werd bibliotheekbeamte in Sneek. In 1932 huwde hij Aafje Maria Vernes. Het paar kreeg twee kinderen: René en Alexandra. De Vries' belangstelling voor historische en maatschappelijke ontwikkelingen bracht hem tot het marxisme. Eind 1936 werd hij lid van de CPN, in 1937 redacteur van de partijkrant; sedertdien woont hij bijna ononderbroken in Amsterdam. In de tweede wereldoorlog was hij verzetsman; hij zat gevangen in Amersfoort. Na de oorlog werkte hij voor de partijpers, vervulde partijfuncties en was redacteur van De Vrije Katheder. Hij maakte grote reizen (USSR, China, Cuba). Geleidelijk werd hij kritischer jegens CPN en USSR; hij evolueerde tot partijloos marxist. De Vries heeft intens aan het maatschappelijk en artistiek leven deelgenomen; zijn literaire verdiensten werden algemeen erkend, als historicus werd hij gelauwerd (eredoctoraat Groningen), als mens werd hij geëerd. Hij hoopte op een progressieve maatschappelijke ordening na de tweede wereldoorlog, maar werd zelf het slachtoffer van de koude oorlog: in 1956 werd hij uit het PEN-centrum gestoten. Van 1972 tot 1974 was hij overigens van dezelfde vereniging voorzitter.

De Vries publiceerde occasioneel onder pseudoniemen: Sybrand Vos (zijn eerste drie gedichten), A. Th. van Nieulandt

(een gedicht bij zijn huwelijk), M. Swaertreger (de illegaal gepubliceerde novelle ‘WA-man’) en Ibn-Askari (een dichtbundel als mystificatie). In illegale bladen heeft hij anoniem gepubliceerd.

Zijn werk is dikwijls bekroond. Hij kreeg in 1930 de Domprijs voor Westersche Nachten, in 1932 de (gedeelde) Meiprijs voor Rembrandt, in 1945 een Verzetsprijs voor WA-man, in 1951 de Vijverbergprijs voor Anna Casparii of Het heimwee, in 1962 de P.C. Hooftprijs voor zijn volledig oeuvre, in 1970 en 1973 Visser-Neerlandiaprijzen voor de hoorspelen Eengod in haar schoot en De weduwen, in 1976 de Piter-Jelles-priis voor vertaling van poëzie van Douwe Tamminga, in 1984 de Henriëtte Roland Holstprijs voor Ketters, in 1987 de Verzetsprijs om zijn persoonlijkheid te eren.

2. Kritische beschouwing

Ontwikkeling

Al debuteert Theun de Vries met een prozabundel (het zeer romantische Friesche Sagen van 1925), in zijn eerste literaire periode is hij vooral dichter. In bundels als Terugkeer en Westersche Nachten, toont hij zich een jong talent dat vele poëtische vormen met gemak hanteert, graag historische, mythische en artistieke personages oproept, en een onrustig en overgevoelig poëtisch ik schept. In dit werk ontbreekt echter de persoonlijke stem. De Vries ondergaat invloeden van Slauerhoff, Marsman en vele anderen, zoekt zijn weg in de literaire wereld, en publiceert dikwijls in De Stem, dat door zijn vriend Dirk Coster geleid wordt.

In 1931 verschijnt Rembrandt, zijn eerste roman, een brede, romantische evocatie van het zeventiende-eeuwse Amsterdam, met Rembrandt en vooral Titus in de hoofdrollen. Na enkele minder geslaagde, pamfletachtige werken vestigt hij definitief zijn naam als romanschrijver met Stiefmoeder Aarde, bedoeld als eerste deel van een cyclus waarin de maatschappelijke geschiedenis van Friesland zou behandeld worden aan de hand van de lotgevallen van de familie Wiarda. Het werk is ontstaan terwijl de auteur naar het marxisme toegroeide; het vertoont nog romantisch-mytische trekken, maar is toch vooral een trefzekere realisatie van dialectisch op elkaar inwerkende maatschappelijke bewegingen en van personages die in deze dialectiek een plaats zoeken. Ook in latere werken, zoals Het rad der fortuin, vervolgt de auteur het verhaal van de Wiarda's.

In deze beginperiode toont De Vries zich een veelzij dig auteur, die moeiteloos en stilistisch gaaf verschillende genres beoefent; hij heeft een voorkeur voor half-historische personages, die hij een eigen fictioneel gezicht kan geven, en voor de universele tegenstelling tussen goed en kwaad, die steeds weer in concrete situaties en personages wordt gerealiseerd.

Visie op het leven

Zijn overgang naar het marxisme zal deze eigenschappen een functioneel kader geven. De overtuiging bezorgt hem een referentiekader waarin hij alle maatschappelijke en culturele feiten en evoluties kan ordenen, een optimistische verwachting

die zijn schrijven en handelen zin en richting geeft, organisaties waarbinnen hij kan functioneren en waarmee hij de realisatie van zijn verwachtingen kan bespoedigen (CPN, de partijpers), en een reeks praktische modellen (de USSR, het socialistisch realisme). Hij wordt door partijgenoten en anderen beschouwd als woordvoerder van de beweging, en hij neemt graag die verantwoordelijkheid op.

Ontwikkeling

De oorlog is voor hem een tijd van veel persoonlijk leed, de bevrijding daarentegen een moment van hoop en grote creativiteit. De CPN heeft in het verzet grote offers gebracht, en komt met moreel gezag uit de oorlog; de auteur verwoordt de hoop van de partij op een nieuwe, progressieve maatschappelijke ordening, en probeert in het tijdschrift De Vrije Katheder, dat linkse kunstenaars verenigt, een ruimere consensus te scheppen voor die verwachtingen. Hij publiceert dan ook veel essayistische en journalistieke stukken, zoals het als illegale publikatie geplande, maar na de oorlog verschenen essay Martinus Nijhoff, wandelaar in de werkelijkheid, waarin hij het werk van de dichter analyseert in functie van diens klasse-bepaalde realiteitservaring.

Ontwikkeling / Thematiek

In deze naoorlogse periode domineert het proza. De verhalenbundel De laars behandelt de Nederlandse samenleving, die door de oorlog gedwongen wordt tot een fundamentele keuze voor de essentiële verbanden (het jodendom in ‘Kaddisj’, het vaderland in ‘De heilige terreur’, het volk in ‘Mijn dochter’; in alle verhalen tegen de nazi's); de hoofdpersonen drukken hun keuze uit in een daad van verzet.

De romans behandelen episodes uit een verder verleden. De trilogie 1848 probeert een panoramisch beeld te schetsen van de individuele en collectieve lotgevallen in het revolutiejaar; in een gecombineerde geografisch-chronologisch bepaalde structuur gaat het om opkomst, uitbarsting en voorlopige ondergang van de revolutionaire beweging in Europa. De Vries beschrijft reactionairen, twijfelaars en revolutionairen, houdt strijders en theoretici in evenwicht, en probeert met specifiek epische middelen Marx en Engels als de belangrijkste en de sympathiekste figuren van dat jaar voor te stellen.

In de andere romans leeft één hoofdpersoon in een historische

revolutionaire situatie. Dat personage wordt gevormd in een breed geschilderde maatschappij die scherpe tegenstellingen in zich verenigt; het voelt de contrasten aan, komt tot een ruimer maatschappelijk inzicht, en doet een progressieve keuze die zich ontlaadt in een belangrijke maatschappelijke daad. In Hoogverraad weigert de tsaristische officier Goesew op te treden tegen opstandige Hongaren; na een bezielde rede voor het gerechtshof wordt hij terechtgesteld. In De vrijheid gaat in 't rood gekleed, dat zich op Guadeloupe afspeelt, engageert de artistiek begaafde negerslaaf David zich met de Franse revolutionairen in hun strijd tegen de royalistische planters en de Engelsen; na een (tijdelijke) overwinning vertrekt hij naar Parijs, om er zich verder in de schilderkunst te bekwamen.

In de Soemerische roman Sla de wolven, herder! ervaart het arme kind Urukagina de maatschappelijke onrechtvaardigheid aan den lijve. Door een vrij toevallige samenloop van omstandigheden maakt het kennis met de totaliteit van zijn zeer eigen, bijna voorhistorische wereld; als jonge man dringt hij door tot de hoogste kringen, maar hij vergeet nooit het geleden onrecht. Zijn leermeester Bada ordent zijn spontane gevoelens tot een universeel inzicht, dat toch in de eigen tijd wortelt. De combinatie van inzicht en praktisch gebruik van historisch bepaalde kansen culmineert in een historisch revolutionair moment dat de ‘herder’ de gelegenheid biedt de ‘wolven’ uit te schakelen en met het volk een rijk van rechtvaardigheid te stichten. Maar het moment komt te vroeg: het volk kan het nieuwe niet aan, Urukagina wordt het slachtoffer van zijn eigen historische tegenstrijdigheden, het rijk valt de hebzucht van andere heersers ten offer. Maar na de ondergang gaat Bada door met zijn onderwijs: de nederlaag is niet meer dan een anekdote, de geschiedenis loopt onstuitbaar door naar zijn positieve voleinding.

Kunstopvatting / Visie op de wereld

De Vries combineert in deze werken zijn eigen interesses met de inzichten van het marxisme en van het socialistisch realisme zoals het door marxisten in niet-communistische landen werd geïnterpreteerd. Sommige aspecten zijn in heel zijn oeuvre aanwezig: de neiging om de reële wereld zo volledig mogelijk in epiek om te zetten, zonder die omzetting te problematiseren;

een half-historische situering in een ver verleden of een vreemde cultuur; een brede epische realisatie van de gekozen wereld, met beklemtoning van de maatschappelijke relaties; veel interesse voor tegenstellingen die in conflicten uitmonden; een uitzonderlijke hoofdpersoon met een sterke maatschappelijke intuïtie, die - half door toeval, half door gedrevenheid - met veel facetten van zijn wereld in contact komt; een traditionele aanpak met zorgvuldige, brede structurele ordening, veel zorg voor precieze formulering, de derde persoon en het preteritum. Deze eigenschappen passen uitstekend in de optiek van de traditionele marxistische literaire theorie. De Vries heeft die opvattingen dan ook als vanzelfsprekend in zijn werk geïntegreerd.

Thematiek

Zijn overtuiging heeft bovendien in zijn boeken doelgerichtheid gebracht. Er wordt veel belang gehecht aan de theoretische vorming van het hoofdpersonage. Soms gebeurt die door een leraar (Bada, Marx), soms door geschriften, soms door eigen loutering en reflectie. Steeds staat ze met de praktijk in verbinding. Geleidelijk groeiend inzicht in de historische evolutie, in het uiteindelijke doel en in de mogelijkheden van het moment leiden tot werken die de breedte zonder richting uit de tijd vóór Stiefmoeder Aarde overstijgen: het is voor De Vries de periode van de optimistische zingeving. In zijn historische situering vindt hij een weg tussen de in de USSR gepropageerde positieve held, en de beperkingen van de tijd: zijn held komt nog te vroeg, maar het conflict duidt toch al de onafwendbare toekomst aan; het negatieve moment, het individuele falen, de maatschappelijke onvolgroeidheid wegen niet op tegen de in het werk aanwezige emancipatiewerking van de geschiedenis.

Relatie leven/werk / Ontwikkeling

Deze naoorlogse periode is voor de auteur dan ook een literair gelukkige tijd. Dat optimisme is in zijn werk duidelijk terug te vinden. Hij gelooft rotsvast dat hij weet hoe de geschiedenis zich zal voltrekken, en hij weet dat hij tot die voltrekking moet bijdragen; hij kan dat door mee te werken met de voorhoede, in casu de USSR en de CPN; als auteur heeft hij een specifiek talent en een specifiek kader (het socialistisch realisme) om een eigen bijdrage te leveren. Samen met zijn partij mag hij rekenen op de sympathie van de arbeiders en van brede lagen van

het Nederlandse volk; met zijn fictioneel en niet-fictioneel werk meent hij deze mensen fundamentele inzichten te kunnen bijbrengen, en hij wordt door de kritiek ruim gewaardeerd. In de jaren vijftig verandert het politieke klimaat volledig. De communisten worden niet langer geacht en geprezen; door de invloed van de koude oorlog evolueren ze geleidelijk tot publieke vijand.

Theun de Vries reageert op verschillende manieren. Vooral in zijn essayistisch en journalistiek werk verdedigt hij nadrukkelijk de standpunten van de USSR en de CPN: hij prijst Stalin en verkettert Koestier, zingt in reisreportages de lof van Hongarije, de USSR en de Volksrepubliek China, en beklemtoont polemisch de rol van zijn partij in de februaristaking van 1941 (De geschiedenis van een moord). Vooral na 1956 (Hongaarse opstand) belandt hij dan ook meer in de marginaliteit en vervreemdt hij van vroegere vrienden.

Kunstopvatting / Thematiek
Techniek

In enkele romans streeft hij dezelfde doeleinden na. In Het meisje met het rode haar, een geromantiseerde biografie van de verzetsstrijdster Hannie Schaft, is zij het voorbeeld van de positieve held: de auteur behandelt haar heldendaden, omdat ze volgens hem elders worden doodgezwegen of omdat haar communistische overtuiging wordt ontkend. Het boek werd zwaar aangevallen bij zijn verschijnen in 1956 (Hongaarse opstand!), maar werd later zeer populair, zeker na de verfilming ervan door Ben Verbong. In de trilogie Februari beschrijft hij ontstaan, ontwikkeling en repressie van de februaristaking; hij probeert een volledig beeld van alle deelnemende groepen te schetsen aan de hand van een indrukwekkend aantal exemplarische personages, en zet de dominante rol van de CPN extra in de verf. Het boek is per dag gestructureerd; er is telkens wit (vooral communistische arbeiders) en zwart (Duitsers en verraders), en daar tussenin een groep die in de crisissituatie tot lafheid en collaboratie, of (meestal) tot inzicht en een eerste verzetsdaad komt.

Ontwikkeling / Thematiek

Naast deze werken, waarin de auteur als geëngageerd polemist aan het woord is, schrijft hij vanaf 1952 (Anna Casparii of Het heimwee) een ander soort romans. In deze periode, waarin hij zich als kunstenaar geïsoleerd voelt, buigt hij zich steeds meer

over het probleem van de eigen aard van de kunstenaar, zijn plaats in de (meestal historisch gesitueerde) wereld, en zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid. Tot deze groep kunstenaarsromans behoren verder Pan onder de mensen en Bruiloftslied voor Swaantje (beide met de musicus Allard Rosweide als hoofdpersoon), Het motet voor de kardinaal (de zanger Wolf), Ziet, een mens! (Vincent van Gogh) en Moergrobben (Melchior Hintham, op Jeroen Bosch geïnspireerd). De relatie tot de geschiedenis is gevarieerd: steeds is er een precies nagetekende omgeving (het oude Harlingen in Anna Casparii of Het heimwee, de woelige zestiende eeuw in Het motet voor de kardinaal, de late middeleeuwen in Moergrobben). De hoofdpersonages kunnen historisch belangrijke kunstenaars zijn onder eigen (Van Gogh) of gefingeerde naam (Hintham), ze kunnen historische figuranten zijn over wie weinig bekend is (Wolf), of volledig gefingeerde personages (Anna Casparii).

Deze romans vertellen enkele jaren, soms ook het volledige leven van een kunstenaar in conflict met zijn historisch kader. Dat personage komt door zijn artistieke aanleg en zijn kritische aard al vlug in botsing met de buitenwereld. De hoofdpersoon neemt alles hongerig in zich op; zijn leerjaren zijn nooit ten einde, nooit is hij tevreden. Na aanvankelijke opgetogenheid en verwachting wendt hij zich al gauw verveeld of gekwetst af, soms omdat de mensen hem ontgoochelen of bedriegen, dikwijls omdat zijn verwachtingen niet realistisch zijn: hij wil te veel van de kunst en de kunstenaar, elk compromis is hem vreemd, en hij wordt onaangepast, gefrustreerd. De fysische groei gaat gepaard met een groei in ervaring (de kunstenaar maakt met alle milieus kennis), maar niet in volwassenheid of innerlijke rust.

De auteur had de eerste werken van deze reeks (Anna Casparii of Het heimwee, Pan onder de mensen, Bruiloftslied voor Swaantje) bedoeld als aanzet voor een grootse cyclus, die een panorama van de twintigste eeuw moest tonen en die later de personages in een dynamische maatschappelijk context zou hebben samengebracht. Gebrek aan succes heeft die plannen echter doorkruist; de boeken haalden later wel grote oplagen in de DDR, maar niet in Nederland. Wat blijft: een nieuw type ro-

man, in de vormgeving even traditioneel-degelijk als de voorgangers, maar anders in de thematiek.

Relatie leven/werk

De specifiek artistieke belangstellingssfeer en de inwendige tweespalt die geen oplossing vindt, zijn voor de auteur een middel om zijn bestaansproblematiek van het moment uit te drukken: groeiend isolement tegenover vakgenoten, ontgoocheling om de niet uitgekomen maatschappelijke verwachtingen, innerlijke vragen over de evolutie van USSR en Nederlandse partij. Het is dan ook waarschijnlijk dat De Vries in die periode zijn innerlijke problematiek meer in de fictie dan in zijn niet-fictioneel werk heeft blootgelegd.

Thematiek

Volkomen buiten het andere werk valt de roman Het wolfsgetij of Een leven van liefde, die de lotgevallen beschrijft van de ‘moffenhoer’ Mobsie Zeven, van wie de lezer het fysische en morele verval mee beleeft. De auteur tekent hier overtuigend een zeer negatieve ‘heldin’, een pendant van Hannie Schaft, een verwerpelijke figuur voor wie geen redding of vergiffenis mogelijk is, terwijl men toch medelijden heeft met haar: ze brengt ongeluk over anderen en over zichzelf, kiest het kwaad, maar wordt toch bepaald door milieu en de ellendige omstandigheden, beseft haar verval, maar heeft toch niet de kracht om te herbeginnen, en laadt een schuld op zich die haar uiteindelijk verplettert. Zonder dat er door de verteller gemoraliseerd wordt, komt Mobsie Zeven vanuit haar belevingswereld overtuigend tot leven; haar verantwoordelijkheid en haar schuld worden ook vanuit dit perspectief volkomen duidelijk.

Ontwikkeling

Ondertussen ontstaan er ook werken die aansluiten bij belangstellingssferen die in dit oeuvre al vroeger aanwezig waren: een bundel oorlogsverhalen met situering in een troosteloos kamp maar met een positieve boodschap (Doodskoppen en kaalkoppen), een dichtbundel onder een valse naam (De diwan van Ibn - Askari. Naar het Arabisch), een romantische Friese sage (het Boekenweekgeschenk Het zwaard, de zee en het valse hart), en een bundel Friese ik-verhalen (De namen in de boom) met De Vries' alter ego Wilt Tjaarda als hoofdpersoon; de bundel is een vervolg op De Tegels van de haard van vóór de oorlog. De Vries zet zijn herinneringen aan zijn tijd als literair debutant op schrift (Meesters en Vrienden), en verzorgt nieuwe uitgaven van oudere werken, soms met een nieuwe titel.

Publieke belangstelling

In deze periode heeft hij ook succes in Oost-Europa: hij schrijft stukken in Russische en Oostduitse bladen, zijn romans worden vertaald, zijn toneelstuk Signalen uit het donker wordt alleen in de DDR opgevoerd en zijn bundel sfeerbeelden en verhalen Die Landschaft wordt alleen daar uitgegeven.

Relatie leven/werk
Publieke belangstelling

Deze periode van ongeveer 1950 tot ruim de helft van de jaren zestig heeft Theun de Vries als de grote ijstijd ervaren. Hij wordt geleidelijk geïsoleerd, wordt in 1956 zelfs uitgestoten uit de PEN-club. Hij reageert uiterlijk slagvaardig in talrijke artikelen, maar trekt zich innerlijk de krenkingen erg aan. Deze innerlijke problematiek heeft hij in zijn romans getransponeerd, zonder dat we dit werk autobiografisch kunnen noemen: de problematiek wordt immers adequaat historisch ingekleed en geobjectiveerd. Daarnaast werkt de auteur ook door aan die elementen uit zijn werk die tot constanten uitgroeien, zoals de verhalen over de Friese jeugd en over de oorlog. Het succes lijkt wisselvallig: een nadrukkelijk socialistisch-realistische, polemische roman als Het meisje met het rode haar doet het erg goed bij het publiek, en ook de kunstenaarsroman Het motet voor de kardinaal haalt vlug enkele drukken; andere kunstenaarsromans daarentegen kennen geen succes.

Kritiek

De kritiek reageert verdeeld. Terwijl sommige critici zijn werk erg waarderen (Willem Brandt, C.J. Kelk) is er een dubbele tegenbeweging: sommigen verwerpen De Vries' werk om politieke redenen, ze veroordelen in de epiek de persoonlijkheid van de auteur; anderen verwijten de auteur zijn ‘ouderwetsheid’, het feit dat hij de klassieke realisten als voorbeeld blijft nemen en zich van nieuwe richtingen en vormexperimenten weinig aantrekt.

Ontwikkeling

In de jaren zestig begint De Vries zich geleidelijk kritisch uit te laten over de USSR, en wat later over de CPN; zijn toespraak bij de ontvangst van de P.C. Hooftprijs in 1963 kan daarvan als voorzichtig begin gelden. Die P.C. Hooftprijs betekent een eerste officiële erkenning na jaren isolement. Geleidelijk groeit weer de waardering; het eind van de jaren zestig luidt een ommekeer in de algemene houding tegenover revolutionair links in. Deze toenadering tot het gemiddelde Nederlandse culturele leven gaat gepaard met een steeds nadrukkelij ker vervreem-

ding van de organisaties waarvan hij traditioneel als woordvoerder gold: de partij, het sovjetmodel, de vereniging Nederland-USSR.

Thematiek
Techniek

In eerste instantie leidt die nieuwe situatie niet tot nieuwe creativiteit: het eind van de jaren zestig is een rustige periode. De auteur bundelt ouder werk, stelt bundels samen voor andere taalgebieden, vertaalt, of publiceert biografieën die vooraf in tijdschriften verschenen zijn (Meester en minnaar, over Rembrandt). In de novelle De man met de twee levens herneemt hij het thema van de hoofdpersoon die in een historische situatie (zestiende eeuw) van verhevigde crisis tot een fundamentele keuze en tot verzet gedreven wordt. De meest opvallende vernieuwing is De Vries' bemoeienis met het luisterspel vanaf 1967. Daarin behandelt hij bij voorkeur sociale thema's. Hij heeft het over figuren die hij al vroeger heeft besproken (Spinoza of Gesprekken op de grenslijn), herwerkt vroeger werk (Stiefmoeder Aarde in zestien episoden, Muziek voor Potemkin); deze werken zijn weer sterk maatschappelijk geëngageerd, zoals blijkt uit twee luisterspelen over de Parijse Commune (De barricade en Engel in het harnas, samen gepubliceerd in 1984). De auteur bewijst weer dat hij vlug de specifieke technieken onder de knie heeft die voor de beoefening van een nieuw genre nodig zijn; hij wisselt actiescènes en innerlijke monologen af, en vermengt graag epische realiteit en fantasmen (Een god in haar schoot). Alle luisterspelen zijn uitgezonden, de meeste door de VARA. Uit die periode dateert ook de uitgave van De Vries' gesprekken met Vestdijk, en een dubbele biografie van Spinoza (eerst in het Duits, later gewijzigd in het Nederlands).

Ontwikkeling
Thematiek

Vanaf het midden van de jaren zeventig wordt de auteur weer actief in zijn traditionele genres. Zo keert hij na vele jaren terug met twee Friese en twee Nederlandse dichtbundels; hij probeert daarin de natuur of persoonlijke stemmingen te evoceren in precieze formuleringen en tamelijk vrije vormen. Maar het sterkst komt De Vries weer als prozaïst naar voren in een reeks nieuwe romans en verhalen, van Het zondagsbed (1975) tot Baron (1987). In dit werk blijft het historische of exotische kader behouden, maar er treedt een nieuw soort personage op, met een intense, intuïtieve vitaliteit. Deze levenskracht poogt uit

haar maatschappelijke beperkingen te breken, zonder dat de hoofdpersoon veel besef heeft van maatschappelijke wetten of mogelijkheden; het gaat om een spontane kracht die haar rechten opeist, zichzelf bevestigt en de fysieke afbraak probeert te verhinderen: ‘De dood is een schandaal’, het motto van De vrouweneter, wordt een centraal gegeven. De auteur realiseert de problematiek in zijn klassieke vormgeving, maar gebruikt nu graag een raamverhaal en retroversies.

In Het zondagsbed neemt de boerin Helvi de deserteur Arvid als man bij zich; ze bedankt meteen haar arbeiders, die tot dan toe om beurten haar bed deelden. De arbeiders vermoorden de indringer, maar worden op hun beurt door Helvi vermoord. De vrouweneter behandelt de (reële) correspondentie tussen Guy de Maupassant en de Russische emigrante Marie Bashkirtseff, die weet dat ze jong zal sterven en wanhopig probeert te overleven; in beide levenslopen staat de levenswil centraal, het epistolaire spel van aantrekking en afstoting is daarvan slechts een onderdeel. In De dood kwam met muziek blikt de doodzieke Karel V in een reeks zorgvuldig geordende flash-backs terug op de verschillende fasen van zijn door machtsdrang gekenmerkt leven. Levenswil en vitalisme (als verlangen of beleving) komen ook sterk naar voren in de (gedeeltelijk nieuwe) verhalenbundel Eidola, en vooral in ‘De soldaat die terugkwam’ uit De blinde Venus, waarin de zaak-Martin Guerre wordt behandeld.

Kritiek

In de lijvige roman Baron, die De Vries op tachtigjarige leeftijd publiceerde, vertelt de oude acteur Baron in één grote flashback over zijn jeugd in de schaduw van zijn idool Molière. In de voor zijn romans uitzonderlijke ik-vorm combineert de auteur de problematiek van de kunstenaarsromans en van zijn latere werken: in zijn groots maatschappelijk fresco plaatst hij het genie Molière, wiens artistieke mogelijkheden beperkt worden door zijn afhankelijkheid van (vooral) koning en publiek, en Baron, die als beeldschone jonge man de erotische geladenheid, het gebruiken en gebruikt worden in het liefdesspel beleeft, zonder dat hij tot de essentie ervan doordringt. De uitvoerige en zeer lovende reacties van de kritiek bewijzen, dat Theun de Vries het hoogtepunt van zijn erkenning heeft bereikt.

Ontwikkeling

Tijdens dezelfde periode gaat de auteur door met het uitgeven van in tijdschriften gepubliceerd werk (zoals het filmscript De gezegende), van autobiografische Wilt Tjaarda-verhalen in de ik-vorm (De vogels om het erf), van luisterspelen en essays. Als historicus vestigt hij zijn naam definitief met het boek Ketters, een uitvoerig en grondig overzicht (op de Wederdopers na) van de ketters en ketterbewegingen door de eeuwen heen; hij bevestigt hierin nogmaals zijn sympathie voor het rebelse element in de geschiedenis, dat in alle perioden het zout der aarde is en de wereld in de goede zin voortstuwt.

In deze laatste periode ontplooit De Vries dus een nieuwe creativiteit, die wortelt in constante elementen van zijn creatieve persoonlijkheid (historisch-exotische, reële situering, breed maatschappelijk beeld, klassieke vormgeving; hernemen van vroegere thema's) maar ook vernieuwing brengt: vrij onbewuste hoofdpersonages die vanuit het spontane leven voor hun vitaliteit speelruimte scheppen.

Kritiek

Zijn belang wordt nu vrijwel algemeen erkend, ook in het besef dat hij als enige orthodoxe marxist in die periode van onze literatuur iets unieks vertegenwoordigde, waarvan de waarde om niet-literaire redenen is onderschat of bestreden. Niet alle critici waarderen zijn werk, maar de bezwaren betreffen het niet-vernieuwende, het gebrek aan structuur- en vormexperimenten, en niet meer het ideologische aspect (de kritiek van Cyrille Offermans bewijst dat duidelijk).

Publieke belangstelling

Zijn werk behoort meestal niet tot de best-sellers, maar kan op een vrij trouw publiek rekenen. Verschillende eerbetuigingen vallen hem ten deel, zoals de Verzetsprijs, de Henriëtte Roland-Holstprijs, en een doctorsbul. Hij neemt nog zelden deel aan het publiek debat, maar wordt als een gevestigde waarde van links beschouwd, en blijft marxist, al is het met minder optimisme dan vroeger. Zijn werk en zijn persoon zijn het voorwerp van een ruime belangstelling.

Ontwikkeling
Traditie
Stijl / Techniek

Bekijken we dit omvangrijke oeuvre in zijn geheel, dan vallen in de eerste plaats constanten op. Het werk is zeer veelzijdig: De Vries heeft zowat alle genres beoefend (roman, verhaal, poëzie, luisterspel, toneel, script, essay, journalistiek). Zijn debuut was vooral aan de poëzie gewijd, maar al vanaf het midden

van de jaren dertig wordt zijn proza het belangrijkst. Dat proza is in ons taalgebied de meest adequate verwerkelijking van de realistische principes van de brede maatschappelijke roman, zoals die bijvoorbeeld door Balzac (voor De Vries een groot voorbeeld) in praktijk zijn gebracht. Er wordt een zo volledig mogelijk beeld van de evoluerende maatschappij opgeroepen aan de hand van typische karakters en gebeurtenissen; maatschappij en personages ontwikkelen zich in wederzijdse beïnvloeding; de stijl is breed-schilderend, het verloop chronologisch of simultaan (dat laatste als het een roman met verschillende personages betreft), de formulering precies, de woordenschat rijk; de vertelinstantie beperkt het commentaar, het oordeel vloeit uit het episch verloop voort; het vertelde wordt in de derde persoon en in het preteritum gepresenteerd. Deze epische wereld wordt door De Vries in een half-reëel historisch of exotisch kader gesitueerd, wat bij draagt tot het sterk didactiserend element: er moet immers geregeld wat uitgelegd worden. Dat universum is steeds in crisis; overal is strijd, elke hoofdpersoon komt in botsing met zijn omgeving, goed en kwaad zijn altijd met elkaar in conflict. Deze epische werkelijkheid lijkt nooit te eindigen; de rijkdom ervan overstijgt dikwijls de grenzen van één boek en breidt zich uit tot trilogieën of cycli. In Nederland is deze brede epische aanpak uitzonderlijk, maar het werk sluit wel aan bij een rijke Europese, vooral negentiende-eeuwse romantraditie.

Thematiek

Andere constanten zijn die thema's die niet prioritair zijn, maar wel in elke periode terugkeren. Na 1945 is dat de oorlog, die soms pure verschrikking is, soms ook als crisis de geschiedenis stormachtig vooruitbrengt. Steeds is er ook Wilt Tjaarda, De Vries' half-autobiografisch alter ego, de hoofdpersoon uit de Friese ik-verhalen waarin de auteur naar zijn wortels terugkeert. In elke periode is er ook poëzie, essay, journalistiek: de auteur blijft de andere genres trouw, ook al verschuiven ze naar het tweede plan.

Ontwikkeling / Visie op de wereld
Thematiek

Naast de constanten is er de evolutie. Zijn geloof in het marxisme, zijn kennismaking met de Russische literatuur, zijn toepassing van het socialistische realisme én zijn groeiende vakkennis hebben voor zijn epische voorkeuren een adequaat ka-

der gevonden, wat duidelijk wordt als men zijn eerste werken (zoals Rembrandt) met de latere vergelijkt. Het socialistisch realisme in zijn brede interpretatie betekende voor De Vries een doelgericht kader waarin hij zijn breed conflictmodel dynamisch kon ordenen. De verschillende periodes zijn variaties op dat grondthema. Eerst gaat het om het succesvol overwinnen van interne en externe tegenstellingen; het in bewustzijn groeiend personage kan tijdelijk de wereld in positieve zin beïnvloeden. Noch het personage, noch de wereld blijkt al rijp genoeg te zijn voor de definitieve emancipatie, maar ook in de tijdelijke nederlaag wordt de onomkeerbaarheid van de positieve loop van de geschiedenis herkenbaar.

Later worden personages opgevoerd die met hun artistieke aanleg de wereld te lijf gaan, maar die noch met zichzelf, noch met de wereld in het reine komen. Efficiënt maatschappelijk handelen is dan ook onmogelijk. De breedte blijft, de doelgerichtheid verdwijnt, er treedt herhaling op. In de laatste werken trekken de personages zich meer in zichzelf terug; ze beleven hun intuïtieve drang (erotiek, machtswellust) en proberen die wereld te gebruiken als een kader waarin ze die drang kunnen uitleven. In die latere periode wordt het chronologisch verloop ook vrijer behandeld.

Publieke belangstelling

Vanaf De Vries' overgang tot het communisme is de receptie van zijn werk altijd bijzonder geweest. Zijn positief-geëngageerde werken hebben het meest publiek succes gehad; afgezien van het succes in het buitenland heeft ook de Nederlandse lezer dit soort boeken het meest gekocht. Latere werken waren over het algemeen minder succesvol. Ook een vrij omvangrijke studie als Ketters is door het publiek goed ontvangen.

Kritiek

De kritiek heeft altijd ambigu gereageerd. Het ging dikwijls minder om het werk dan om de mens: zodra de auteur zich op het marxisme beriep, is zijn werk beoordeeld in functie van de maatschappelijke appreciatie van het marxisme op dat moment. Het bekendste voorbeeld is de zware aanval van W.F. Hermans in Mandarijnen op zwavelzuur.

Verwantschap

Zeer weinigen zijn ingegaan op de zeer eigen realisatie van het socialistisch realisme, op de benadering van het kunstenaars-probleem, en op de unieke situatie van de auteur in het Neder-

landse literaire leven. Er wordt wel geregeld gewezen op invloeden van De Vries' doopsgezinde afkomst (Sjoerd Leiker). Theun de Vries wordt terecht ‘het episch unicum onzer letteren’ genoemd (C.J. Kelk). De klassieke vormgeving en de epische uitgebreidheid zijn na 1935 in Nederland uitzonderlijk. Hij is de enige die na de tweede wereldoorlog op niveau heeft geprobeerd het marxisme episch gestalte te geven in een prak- Verwantschap tische interpretatie van het socialistisch realisme. In dat opzicht is hij zonder navolging gebleven. Na Jef Last was Theun de Vries de enige interessante, in het partijwerk geëngageerde, marxist in onze literatuur, en dat is hij tot nu toe gebleven: de sympathie voor links in artistieke milieus heeft niet tot dezelfde literatuuropvatting en hetzelfde soort engagement geleid.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

29 Kritisch lit. lex.
mei 1988