Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

J.J. Voskuil

door Ton Brouwers

1. Biografie

J.J. Voskuil is de schrijversnaam van Johannes Jacobus (Han) Voskuil. Hij werd geboren op 1 juli 1926 te Den Haag. Hij werd vernoemd naar zijn grootvader aan vaderszijde, een bakker uit Zwolle. De vader van de auteur, Klaas Voskuil, was onder meer journalist en later hoofdredacteur van dagblad Het Vrije Volk. Zijn moeder, Annie Lubbers, eveneens afkomstig uit Zwolle, is werkzaam geweest als verpleegster. Tot het gezin behoorde ook de twee jongere zonen Bert en Jan. Tijdens de jeugd van de auteur woonde het gezin onder meer in de Haagse Irisstraat en Frambozenstraat.

Voskuil groeide op in een antimilitaristisch, niet-kerkelijk en socialistisch milieu. Gedurende een deel van zijn jeugd was er wel sprake van wekelijks kerkbezoek in het kader van zijn lidmaatschap van de VCJC (Vrijzinnige Christelijke Jeugd Centrale, ‘een soort vrijgevochten padvinderij’). Hij bezocht de openbare lagere school aan de Vlierboomstraat en later de Zonnebloemstraat. Vervolgens ging hij naar de Dalton-hbs om aan het eind van het tweede jaar naar de gymnasiumafdeling van het Eerste Gemeentelijk Lyceum over te stappen. Hier was hij onder meer bestuurslid van de literaire vereniging Lipropoto. In 1944 werd hij tijdens de zomer maandenlang geplaagd door ziekte.

Na de bevrijding in 1945 verhuisde Voskuil naar Amsterdam om er te gaan studeren aan de Gemeentelijke Universiteit, aanvankelijk economie, maar na een jaar gaf hij toch de voorkeur aan Nederlands. Hij behaalde zijn doctoraal diploma in 1953. Vervolgens was hij enige tijd werkzaam als tolk voor de EGKS

in Straatsburg, als leraar Nederlands aan de Rijkskweekschool voor onderwijzers in Groningen (1955-1956) en na terugkeer in Amsterdam als assistent in het kader van een uitgave van de werken van P.C. Hooft. In 1957 trad hij in dienst van het Instituut voor Dialectologie, Volks- en Naamkunde in Amsterdam, het huidige Meertens Instituut, waar hij tot zijn pensionering in 1987 zou blijven werken.

Het debuut van Voskuil, de roman Bij nader inzien, verscheen in 1963. Kort werk van zijn hand verscheen vooral in het literaire tijdschrift Tirade. Naast zijn literaire werk heeft hij talloze volkskundige publicaties op zijn naam. Ook was hij oprichter en redacteur van het vaktijdschrift Volkskundig bulletin.

De eerste drie delen van zijn romancyclus Het Bureau (1996-2000) zijn bekroond: voor Meneer Beerta (1996) en Vuile handen (1996) ontving hij de F. Bordewijkprijs 1997, voor Plankton (1997) de Libris Literatuurprijs 1998. Vuile handen en Plankton werden ook bekroond met de Prix des Ambassadeurs 1998.

Voskuils romans zijn diverse malen voor andere media bewerkt. In het voorjaar van 1991 zond de VPRO een televisiebewerking van Bij nader inzien uit, onder regie van Frans Weisz en gebaseerd op een scenario van Leon de Winter en Jan Blokker. Voormalige acteurs van het Werktheater maakten in 2000 een op Het Bureau gebaseerde toneelvoorstelling onder de titel ‘Maarten en Nicolien’; de bewerking staat op naam van Ineke Cohen en de acteurs, in samenwerking met Voskuil. Voor NPS Radio maakten Peter te Nuyl en Krijn ter Braak een hoorspelversie van Het Bureau van maar liefst 475 afleveringen van een kwartier, uitgezonden op weekdagen tussen april 2004 en mei 2006. Het oorspronkelijk voor toneel geschreven ‘Mensenkinderen’ (2008) werd voor het eerst in 2010 opgevoerd.

Voskuil heeft zijn hele volwassen leven doorgebracht met Lousje Haspers. Ze leerden elkaar kermen in het najaar van 1944, trouwden in 1950 en hebben onder meer lang aan de Lijnbaansgracht in Amsterdam gewoond en daarna aan de Herengracht. Onder de namen Jacob en Wiesje komen zij voor in Dagboek (2004-) van Frida Vogels.

Vanaf eind jaren negentig heeft Voskuil zich actief ingezet voor het welzijn van dieren in de moderne veehouderij, onder meer

in het kader van de mede door hem opgerichte Stichting Varkens in Nood.

J.J. Voskuil stierf op 1 mei 2008 op eenentachtigjarige leeftijd in Amsterdam. Hij leed ruim vijf jaar aan een erfelijke, ongeneeslijke ziekte die onder meer het evenwichtsorgaan aantast en koos op het laatste moment voor euthanasie. Op 8 mei werd hij begraven op Oud Eik en Duinen in zijn geboortestad Den Haag.

2. Kritische beschouwing

Ontwikkeling / Publieke belangstelling

Het schrijverschap van J.J. Voskuil kent een bijzonder ongewoon verloop. Geboren in het midden van de jaren twintig was hij tot midden jaren negentig de auteur van één, aanvankelijk onsuccesvolle roman, Bij nader inzien (1963), die na ruim twee decennia werd herdrukt en vanaf die tijd alsnog een groeiende schare lezers wist te bereiken; in 2010 werd de elfde druk uitgebracht. Midden jaren negentig verscheen het eerste deel van zijn tweede roman, Het Bureau (1996-2000), waarna de aandacht voor zijn werk explosief is gegroeid. In de laatste vijftien jaar van zijn leven heeft hij maar liefst een dozijn titels aan zijn debuutroman toegevoegd: naast het zevendelige Het Bureau, waarvan vooral de eerste paar delen talloze malen zijn herdrukt, volgde nog een handvol boeken over mensen uit zijn directe omgeving en zijn wandeltochten. Postuum verscheen de hoogst persoonlijke roman Binnen de huid (2009). De optelsom hiervan is een voldragen literair oeuvre, waarvan de romans behoren tot de opmerkelijkste van de twintigste-eeuwse Nederlandse romantraditie.

Techniek / Relatie leven/werk

Wie de boeken van Voskuil op een rij zet, ziet meteen hun samenhang: ze beginnen allemaal in portretkunst en monden uit, als een onvermijdelijke afgeleide daarvan, in zelfportretkunst. Zijn romans zijn sleutelromans en gaan amper verhuld over mensen uit de eigen belevingswereld, in het bijzonder vrienden, collega's en familieleden. In die romans vervult het alter ego van de auteur, Maarten Koning, steeds een centrale rol, maar ook andere personages keren terug. Deze werken sluiten nauw aan bij het verloop van het leven van de auteur en liggen chronologisch in elkaars verlengde: Bij nader inzien handelt over de studietijd in de naoorlogse jaren, Binnen de huid over de paar verwarrende jaren die daarop volgen, terwijl Het Bureau is gewijd aan dertig jaar arbeidzaam leven. Ook Requiem voor een vriend (2002) en de andere (auto)biografisch getinte werken hebben veelal een chronologische opzet, gaan uit van de eigen beleving of richten zich op mensen uit de persoonlijke levenssfeer. Al het werk getuigt van het scherpe observatievermogen van de auteur, vooral ten aanzien van menselijk gedrag, en

wordt gekenmerkt door hetzelfde beschrijvende, realistische proza en dezelfde ingetogen, onverwisselbare toon. Voskuil heeft wel geschreven dat kijken en luisteren geëigende middelen zijn ‘om het bestaan draaglijk te maken’. Van die gedachte is zijn eigen werk het beste bewijs.

Thematiek

Deze (zelf)portretkunst volgt een vast patroon: zij is retrospectief en bezit een onderling verweven thematiek. De verhalen richten zich primair op vriendschap, loyaliteit, solidariteit, verantwoording afleggen, trouw zijn aan jezelf, samenvallen met wie je bent. Om deze aspecten zo helder mogelijk uit te lichten, is er vooral in de romans ook volop aandacht voor het spanningveld met hun tegendeel: ontrouw, wantrouwen, verraad en zelfverraad, en gevoelens van onzekerheid, schuldigheid en bedreigd zijn. Het werk getuigt bovendien van een bijzondere fascinatie voor raadselachtig gedrag en de aftakeling van het individu, al dan niet ingegeven door (mentale) ziekte. Al gaan de romans van Voskuil steevast over de mens als een maatschappelijk wezen, ze maken ook duidelijk dat het individu de echte vrijheid alleen in zichzelf kan vinden - in zelfkennis en een sobere en zelfbewuste leefwijze, vrij van iedere ambitie of pretentie.

De debuutroman Bij nader inzien biedt een groepsportret van een handvol studenten in het Amsterdam van eindjaren veertig, begin jaren vijftig. Het sfeervolle verhaal bezit amper intrige maar brengt haarfijn in beeld hoe zij leven, wat zij vinden van de wereld en hoe zij zich tot elkaar verhouden. De spil van het verhaal is Maarten Koning, die tegelijk een wat afstandelijke houding tegenover zijn omgeving aanneemt. Hoewel de welbespraakte Paul Dehoes heel andere meningen verkondigt, voelt Maarten zich tot hem aangetrokken vanwege diens energie en luciditeit. Flap, Hans, David, Klaas en Henriette zijn vaak van de partij, terwijl Pauls vriendin Rosalie en later ook Maartens vriendin Nicolien een ondergeschikte rol vervullen. Ook in hun sympathie voor de stille Henriette zijn Paul en Maarten zowel bondgenoten als rivalen. Hun gesprekken en discussies gaan vooral over literatuur, politiek en morele opvattingen, waarbij verschillen in inzicht niet zelden op de spits worden gedreven. In hun naoorlogse wereldbeeld zijn mensen vrienden of vijanden. Met elkaar spreken betekent

strijd leveren, elkaar aanvallen, maar ook zelfverdediging, het eigen standpunt zo goed mogelijk onderbouwen. De vrienden worstelen in meer of mindere mate allemaal met hun ontplooiing. Vinden ze elkaar aanvankelijk in een kritische, zoekende, non-conformistische houding tegenover de samenleving, tegen het einde van de studie geven ze zich een voor een over aan de druk om zich aan te passen en een conventioneel leven te leiden. De eigenzinnige Maarten heeft hiermee de meeste moeite en beschouwt hun overgave als verraad aan hun vriendschap en gedeelde verleden.

Binnen de huid is een vervolg op Bij nader inzien. In menig opzicht gaat het zelfs om een tweeluik, waarbij het laatst verschenen boek tegelijk een voortzetting en spiegeling van het eerste is. Vanaf de eerste bladzijde staat Maarten Koning opnieuw centraal, dit keer als ik-personage, en verder keren in deze roman naast zijn vrouw Nicolien vooral Paul en Rosalie terug. De twee stellen brengen in de eerste jaren na de studie regelmatig weekenden met elkaar door. Paul heeft gekozen voor het leraarschap op een school in de provincie en het stichten van een gezin, iets waar Maarten van gruwt. Volgens hem is Paul ondanks zijn bravoure te zeer geneigd compromissen te sluiten en geeft hij veel toe aan zijn vrouw, wier normen en waarden ook op andere gebieden danig afwijken van die van Maarten en Nicolien. Wat Maarten mist bij zijn vrienden is het eerdere gevoel van solidariteit tegen de samenleving. ‘Gezeten burgers, die tegen elkaar leuterden om de tijd te passeren’ - dat was er van hen geworden en dat maakt hem triest.

Op onverklaarbare wijze raakt Maarten niettemin hevig verliefd op Rosalie en de roman is gewijd aan het tonen van zijn innerlijke worsteling met dat gegeven. Al worden zijn avances beantwoord, hij blijkt uiteindelijk niet in staat om zich ook fysiek aan haar te geven. Na enige maanden van verwikkelingen, waarbij ook sprake blijkt van bijzondere genegenheid tussen Paul en Nicolien, weten de twee oorspronkelijke stellen zich te handhaven, al wordt aan het eind niet duidelijk of hun vriendschappelijke band blijvend beschadigd is. De roman laat zien dat Maarten na zijn veilige leven als student en onder de druk om zich maatschappelijk te manifesteren, weifelt, in een vacuüm

belandt en op zeker moment het spoor bijster is. Hij raakt verstrikt in door hemzelf opgeworpen morele dilemma's: ‘Wat betekende het trouw te zijn als je in gedachten niet trouw was?’ En: ‘Ten slotte sta je alleen. Je moet jezelf rechtvaardigen.’ Is aan het einde van Bij nader inzien Paul degene die als een verrader wordt afgeschilderd, in deze roman is Maarten zelf degene die verraad pleegt aan de vriendschap, het verleden en de eigen waarden. Hij bedriegt in deze roman dan ook in de eerste plaats zichzelf.

Deze problematiek treedt eveneens op de voorgrond in Het Bureau. Deze zevendelige romancyclus van ruim vierduizend bladzijden geeft een indringend beeld van het dagelijkse leven op een wetenschappelijk instituut voor volkskunde van eind jaren vijftig tot eind jaren tachtig. Met etnografische precisie roept de roman mede door zijn uitzonderlijke omvang een hele wereld op, gekenmerkt door eigen gebruiken, rituelen en gedragsvormen. Het geboden beeld is echter uitermate subjectief omdat de werkelijkheid wordt gezien door de bril van slechts één personage, Maarten Koning, wetenschappelijk ambtenaar en later hoofd van de afdeling volkscultuur. Zijn functioneren wordt enerzijds gekenmerkt door inzet, betrokkenheid en plichtsgetrouwheid, anderzijds door distantie en grote aarzeling over de zin van de onderzoeksactiviteiten van het instituut. Ondanks zijn neiging om zich geen illusies over zijn werk en collega's te maken, komt hij aan het eind bedrogen uit. In de loop der jaren is hij gaan geloven in het belang van zijn taak en verantwoordelijkheid, vooral ten aanzien van zijn naaste medewerkers, maar na zijn vervroegde uittreding ontdekt hij dat men eerder blij is met zijn vertrek dan dat hij wordt gemist. De roman laat zien dat zijn werk op het instituut voor hem een fuik is geweest. Hij heeft gefaald omdat hij niet ‘consequent’ is geweest en compromissen heeft gesloten en daardoor verraad heeft gepleegd aan zichzelf.

Thematiek / Techniek

Door de nauwkeurige weergave van het dagelijkse reilen en zeilen - de vergaderingen, het kantoorwerk, de terloopse gesprekken in de koffieruimte - ontstaat gaandeweg een gedetailleerd en veelkleurig portret van Maarten en zijn directe collega's, met name directeur Beerta, Ad Muller en Bart Asjes.

Zij worden veelal op karikaturale wijze neergezet, waarbij hun kwalijke of ongrijpbare eigenschappen worden uitvergroot. Beerta, die fungeert als een rolmodel voor Maarten, kan de dingen van zich laten afglijden, en Maarten ziet hem daarom als ‘het levende bewijs dat je jezelf zo van de buitenwereld kimt afschermen dat je onaantastbaar blijft’. Ondanks hun soms ferme normatieve discussies blijkt steevast hun wederzijdse respect en vertrouwen, dat voor een deel gebaseerd is op een gedeeld gevoel voor ironische distantie. Ook na Beerta's beroerte toont Maarten zich loyaal en jarenlang blijft hij zijn voormalige baas regelmatig in het verzorgingshuis opzoeken. Voor Bart Asjes is alles een principekwestie. Hij is een pietjeprecies, dogmatisch en bloedserieus, maar hij is ook sloom en achterdochtig en brengt weinig tot stand. Hoewel zijn aanstelling krachtig door Maarten is verdedigd, mede uit bewondering voor Barts gestrengheid, frustreren ze elkaar, wat de grondslag van hun samenwerking ondermijnt. Met Ad Muller deelt Maarten misschien nog het meeste, zoals gevoel voor humor, liefde voor dieren en dezelfde politieke visie, maar Ad is vaak afwezig en geeft nooit heldere redenen daarvoor. Zijn schimmigheid maakt hem ongrijpbaar, ook voor Maarten. Later wordt zijn gedrag normaler, maar als gedoodverfde opvolger ontpopt hij zich in de ogen van Maarten uiteindelijk als een judas (en daarmee krijgt hij een vergelijkbare rol als Paul aan het einde van Bij nader inzien). De tientallen met het Bureau verbonden bijpersonages zijn eveneens primair van belang in hun relatie tot Maarten, maar ze dragen uiteraard ook bij aan het totaalbeeld van het bureaubestaan.

Tegenover deze kantoorwereld schetst de roman het huiselijke leven van Maarten met zijn vrouw Nicolien, die als zijn geweten fungeert en altijd kritisch op hem is; nog meer dan Maarten vindt zij zijn werk flauwekul en onzinnig en zij betreurt het dat hij überhaupt een ‘baan’ heeft; te veel identificatie met werk of een baan doet immers afbreuk aan de eigen persoonlijkheid. Daarnaast zijn er, net als in Bij nader inzien, de discussies met vrienden over persoonlijke visies en stellingnamen, maar ook over gebeurtenissen op het Bureau. Het contact met de vrienden uit die eerste roman is in de meeste gevallen verwaterd, al

treden in deze roman Klaas en Henriette nog regelmatig als personage op, terwijl de anderen wel in onderlinge gesprekken worden genoemd. De beschrijvingen van de innerlijke beleving van Maarten - zijn angsten, dromen en onzekerheden - maken duidelijk dat hij zich thuis, waar zijn eigen orde heerst, het veiligst weet.

Thematiek / Visie op de wereld

Het wereldbeeld in het werk van Voskuil wordt vooral gedragen door Maarten Koning, zoals dit het meest uitgebreid in Het Bureau is verwoord. Dit beeld wordt gekenmerkt door vier elementen in het bijzonder: de ambivalente verhouding tot de ander en de gemeenschap, afkeer van moderne technologie en consumptiecultuur, aarzeling over de waarde van kennis en wetenschap, en onzekerheid over de zin en betekenis van het leven. In zijn contact met de buitenwereld voelt Maarten zich al gauw onzeker, zo niet ‘bedreigd’. Dit voedt zijn verlangen naar alleen zijn en een onmaatschappelijk bestaan, dat hij wel associeert met het leven als boer, een motief dat diverse keren terugkomt. Een boer is heer en meester over zijn domein en is verder slechts overgeleverd aan de natuur en de elementen. Hierdoor kan hij volledig zichzelf zijn en hoeft hij nooit te veinzen. Deze transparantie staat in schril contrast met de wereld van het maatschappelijk verkeer, waarin men toneel moet spelen, er zich altijd weer onverwachte complicaties kunnen voordoen of onwenselijke compromissen onvermijdelijk blijken te zijn.

Deze visie hangt samen met een grote argwaan tegenover technologie, kapitalisme en de naoorlogse consumptiesamenleving. Maarten verafschuwt materiële vooruitgang en heeft grote twijfels bij alles wat op verandering is gericht. Al meent de moderne mens ‘dat hij gelukkiger wordt als hij het eigenlijke werk door machines laat doen’, dit wordt volgens Maarten nu juist ‘zijn ondergang’. Of het nu gaat om landbouwmachines, televisie, computers, hij moet er niets van hebben. Hij is ook fel gekant tegen auto's met hun stank, lawaai en de agressieve mentaliteit van automobilisten. De op verspilling, individualisme en materiële zaken gerichte cultuur is niet de zijne. Politiek gezien verkiest hij een op gelijkheid en solidariteit gebaseerde samenleving. In algemene zin bepleit hij een eenvoudige levensstijl, gekenmerkt door matiging, zelfbeheersing en sobere bezigheden.

Het normen- en waardenpatroon spitst zich toe op scepsis over kennis, wetenschap en de zin van het leven. Er heerst volgens Maarten in de wetenschap te veel pretentie. Hij maakt er bijvoorbeeld een punt van niet te promoveren. Wetenschap is in wezen ‘flauwekul’, ‘holle gewichtigdoenerij’ op kosten van de gemeenschap, en slechts het product van ‘een hoop overtollig intellect’. Wel hecht hij aan analyse, zorgvuldig redeneren en intellectueel overzicht. Kennisontwikkeling vindt plaats door samenwerking en solidariteit tussen mensen, in een informele werksfeer. De toegenomen verzakelijking, de grotere rol van managers en de gerichtheid op ‘succes’ zijn hem een gruwel. Hoewel zijn denken en handelen worden ingegeven door onzekerheid en twijfel aan de zin van het leven, kan zijn visie niet eenvoudig als nihilistisch worden gekarakteriseerd. Hij ervaart soms een ‘diepe weerzin tegenover zichzelf en het leven’ en meent dat ons handelen zinloos is (‘Alles wat je doet is voor niets’), maar in de praktijk van alledag is er genoeg om je druk over te maken. Hij voelt zich bijvoorbeeld sterk verantwoordelijk voor zijn eigen handelen. Bovendien is het zoeken naar zin een zaak van belang, zo niet een plicht, ook als het weinig blijkt op te leveren. Al beschouwt hij het menselijk bestaan als een ‘grote poel van ellende en fouten’ en is ‘in zijn hart’ alles zinloos, toch kan hij op momenten ook ‘tevreden’ zijn en weet hij zich ermee te verzoenen: ‘Wat hij ook van het leven denken mocht, hij hechtte er wel aan.’

Techniek

Dat het wereldbeeld van Maarten vooral in Het Bureau zo alomtegenwoordig is, vloeit voort uit het gekozen vertelperspectief. De camera is voortdurend op hem gericht of kijkt met hem mee, terwijl er bovendien volop aandacht is voor wat er in zijn hoofd omgaat. Zijn kijk op de wereld ligt als een sluier over alles heen, en anders dan Bij nader inzien bevat Het Bureau geen scènes waarbij hij niet als deelnemer of toeschouwer betrokken is. De vertelinstantie zit Maarten zo dicht op de huid dat hun perspectieven vrijwel met elkaar samenvallen. Alle andere personages worden uitsluitend van buitenaf beschreven en laten zich verder alleen door middel van directe dialogen kennen. Maar wat hen werkelijk beweegt, komt de lezer niet te weten; in die zin zijn ze slechts figuranten in de werkelijkheid van Maarten.

Thematiek

Nog voordat de publicatie van de cyclus over Het Bureau was voltooid, verscheen De moeder van Nicolien (1999), gewijd aan een bijpersonage, Maartens dementerende schoonmoeder. Deze korte roman vormt een goede illustratie van de biografische benadering van Voskuil. In zijn verhaalwerkelijkheid kan iedereen groter of kleiner worden gemaakt, personages zijn als elastisch materiaal dat men naar believen kan uitrekken of laten krimpen. Maar zij zijn in zijn geval wel allemaal ontleend aan de realiteit, het echte leven, het product van zorgvuldig kijken en luisteren. Het verhaal over de schoonmoeder wordt opgebouwd uit scènes die voor een deel uit de grote roman zijn gelicht, aangevuld met andere episodes en anekdotes over de laatste jaren van haar leven. Het gaat vooral om dagboekachtige beschrijvingen van bezoeken van en aan de schoonmoeder. De kleine roman begint net als de grote in 1957, als Maarten een baan krijgt op het Bureau, en eindigt met de dood en begrafenis van de schoonmoeder in het voorjaar van 1985. Het is een boek over aftakeling en ouderdom. Het liefdevolle portret van de schoonmoeder, ‘diep verzonken’ als ze is ‘in haar eigen schimmige wereld’, zit eveneens vol projecties van Maarten met het oog op zijn eigen ouderdom.

Techniek

In zijn minutieuze aandacht voor menselijk handelen toont Voskuil een bijzondere belangstelling voor afwijkend gedrag. Na het boek over de dementerende schoonmoeder biedt ook Requiem voor een vriend (2002) een portret dat tegelijk het verslag is van een ziektegeschiedenis en aftakeling. Het is gewijd aan Jan Breugelman (een gefingeerde naam), een oude schoolvriend van de auteur die na jaren van strijd in een inrichting belandt en in 1992 aan manische depressiviteit en ander medische problemen ten onder gaat. Aan de hand van zijn contacten met hem en mede op grond van hun uitgebreide correspondentie reconstrueert de auteur diens levensverhaal vanuit het perspectief van hun vriendschap. Breugelman komt overigens in de romans helemaal niet voor; bovendien is dit het eerste werk waarin Voskuil geen gebruik maakt van Maarten Koning als alter ego. Het verhaal wordt simpelweg als een chronologisch, biografisch verslag gepresenteerd, als een poging tot reconstructie van een leven, om greep te krijgen op de man en zijn soms raadsel-

achtige gedrag. Net als het leven van het personage Frans Veen uit Het Bureau, een vriend van Maarten met mentale problemen die vroegtijdig aan kanker overlijdt, fungeert het onvoorspelbare en tragische leven van Breugelman als contrapunt voor het nog relatief normale, gelukkige bestaan van Koning/Voskuil. De minimale intrige in de werken van Voskuil staat in schril contrast met de uitgebreide en gedetailleerde beschrijvingen van het dagelijks leven. Al zijn vertellingen hebben een kroniekachtig karakter, blijven trouw aan de werkelijkheid, volgen het natuurlijke, onopgesmukte verloop der dingen naar hun afronding, waarbij tegelijk vaak sprake is van een ontnuchtering. Als overkoepelend personage maakt zelfs Maarten Koning amper ingrijpende veranderingen door. Hij wordt ouder en raakt op den duur wat verzuurd, maar vanaf het begin liggen zijn karakter en wereldbeeld min of meer vast.

Stijl

Het tijds- en handelingsverloop, het voorbijgaan van de jaren en de dagen, wordt als een vast ritueel beschreven; herhaling vormt daarbij een cruciaal aspect. Het op vaste handelingen gebaseerde gedrag van de wetenschappelijke ambtenaren, hun typerende idioom, hun op zeker moment voorspelbare manier van reageren, hun karakterologische zwakheden - hieruit bestaat voor een groot deel de humor en spot in Het Bureau. De onderkoelde, ingehouden toon krijgt onder meer gestalte door het veelvuldige gebruik van afstandscheppende technieken zoals understatement, slapstick en ironie. Hierdoor komt bovendien de paradox van het gekozen perspectief - een hoofdpersoon die als een insider functioneert maar voortdurend als een outsider reageert - volledig tot zijn recht.

Het overwegend sobere taalgebruik van de verteltekst wordt gecompenseerd door de levendigheid van de dialogen. De romancyclus bevat nauwelijks bladzijden zonder directe dialoog en de meeste passages of scènes beginnen midden in een gesprek. De dialogen onderscheiden zich door hun precisie en levensechtheid en omdat ze zo'n prominente rol vervullen, krijgen de personages als het ware vanzelf een eigen identiteit aangemeten. Ze geven zichzelf bloot in de manier waarop ze spreken, waarbij er veel aandacht is voor individuele eigenaardigheden in taalgebruik (zoals stopwoordjes), regionale

taalaspecten en spraakgebreken. De sturende rol van de verteller blijkt onder meer uit de steeds toegevoegde karakterisering van de intonatie van de personages; als ze spreken, doen ze dat altijd op een bepaalde wijze: ironisch, aarzelend, onzeker, beslist, ontstemd, strijdlustig, grinnikend, geamuseerd enzovoort.

In vergelijking met het andere werk van Voskuil heeft Binnen de huid een sterk afwijkende, ernstige toon. Voor een roman die is gepubliceerd na Het Bureau is de humorloosheid ervan zelfs opvallend. Het gebrek aan distantie tot het vertelde bij hoofdpersonage en ik-verteller Maarten vergroot weliswaar de emotionele lading van zijn verwarring en belevenissen, maar zorgt ook voor een minder uitgebalanceerde stijl, wat naast het precaire karakter van de inhoud van het boek kan verklaren waarom de auteur zelf altijd is blijven aarzelen over de publicatie van deze roman.

Relatie leven/werk

Net als Binnen de huid zijn de andere twee romans van Voskuil sleutelromans, waarin alle personages zijn gebaseerd op bestaande mensen en in de meeste gevallen ook daartoe herleidbaar. De keuze hiervoor hangt duidelijk samen met zijn voorkeur voor (zelf)portretkunst. De essays en losse stukken in Onder andere (2006) hebben veelal eveneens een (auto)biografische insteek en in een paar gevallen staan daarin bekende Nederlanders centraal. Vooral het stuk over de vader van de auteur, Klaas Voskuil, die bekendheid genoot als hoofdredacteur van Het Vrije Volk en ook als personage in Het Bureau optreedt, en dat over Geert van Oorschot, de uitgever van Voskuils debuut, sluiten qua toon en inzet naadloos aan bij de romans. Maar de bundel bevat ook uitgebreide stukken over anderen in zijn omgeving (‘Fransje’, ‘Kees’), die buiten hun ‘portretwaarde’ geen ander belang vertegenwoordigen.

Op deze wijze hebben alle boeken van Voskuil een stevige basis in de eigen beleving of herinnering. In dit opzicht zijn bij hem leven en schrijven onlosmakelijk met elkaar verbonden, zoals ook blijkt uit zijn wandeldagboeken Terloops (2004), Buiten schot (2005) en Gaandeweg (2006). Ze bieden een directe inkijk in de jaarlijkse wandelvakanties met zijn vrouw, meestal in de ruigere, dunbevolkte gebieden van Frankrijk. Ze getuigen van Voskuils liefde voor het landschap, zijn afkeer van toerisme, zijn hekel

aan poespas, zijn kleine ergernissen (‘Het eten is vrij goed, maar er is tv en dat is de pest’), zijn melancholisch temperament en verlangen naar een onbedorven wereld. De vakanties bevatten vergelijkbare rituele, door volop herhaling gekenmerkte dagen als het kantoorleven op het Bureau, en ze voeden na een aantal weken steevast het verlangen naar thuis, naar ‘de kleinst mogelijke en meest overzichtelijke omgeving’, waar ‘de zaken’ weer in alle rust ‘onder ogen’ kunnen worden gezien. Aldus bewijzen de wandeldagboeken tegelijk hoezeer het personage Maarten naar het leven getekend is.

Visie op de wereld

Behalve als zelf- en groepsportret en sleutelroman kunnen Bij nader inzien en Het Bureau als zedenroman worden opgevat. Het naoorlogse, door specifieke (voor)oordelen bepaalde wereldbeeld van Voskuil wordt sterk gekleurd door een verzuild beeld van zichzelf en de samenleving. Zo voelt zijn alter ego Maarten Koning zich op momenten ‘geweldig protestants, Noord-Nederlands en puritein’. Vanuit die houding kiest hij voor een zuinige levenswijze en wijst hij dingen af die te maken hebben met het leiden van een maatschappelijk leven, zoals status en het krijgen en opvoeden van kinderen. Hieraan koppelt hij een politiek geïnspireerd besef van ‘fatsoen’ en loyaliteit als grondwaarden. Hij hecht aan sociale rechtvaardigheid en is begaan met alles wat weerloos is, zoals de dieren. Als ‘secundair reagerend’, bespiegelend individu wil hij zich niet zomaar voegen naar de gemeenschap (zoals wel meer gangbaar is binnen het katholieke milieu), maar samenvallen met zichzelf. Een enkele keer komt Maarten aan dit laatste toe. Zo heeft hij na een gunstig verlopen bijeenkomst in 1974 op een congres voor het eerst sinds lange tijd ‘vrede met zichzelf’: ‘De idee dat hij dichter bij zichzelf stond dan hij ooit gestaan had, gaf hem een bijna niet te verwerken geluksgevoel.’

Kunstopvatting / Traditie

Qua stijl en vertelwijze staan Voskuils romans in een realistische traditie: er is sprake van zorgvuldige registratie van gebeurtenissen, concrete milieus, eenvoudige chronologie, ongekunstelde verhaallogica en personages van vlees en bloed. Thematisch is zijn werk eerder modernistisch, vooral door het geboden wereldbeeld. De werkelijkheid wordt niet opgevat als objectief en de houding van Maarten Koning tegenover kennis, waarheid, zelf-

inzicht en intermenselijk contact wordt vooral bepaald door scepsis en twijfel. Bovendien is er veel aandacht voor discussie en logisch redeneren, het innemen van standpunten, het over jezelf nadenken, de aard van verantwoordelijkheid, het existentialistische zoeken naar betekenis en rechtvaardiging van de eigen persoonlijkheid. Het opschrijven van heel gewone dingen, zoals in dagboekvorm, heeft al grote waarde als zingevende activiteit. Meer in het algemeen fungeert de literatuur of het geschreven woord als een alternatieve werkelijkheid, één die in de beslotenheid van de privésfeer beleefd kan worden. ‘Alleen als ik schrijf, heb ik soms lol, een beetje grimmige lol, maar lol’, vindt Maarten Koning. Hij kan echter alleen schrijven als hij het gevoel heeft ‘de situatie meester’ te zijn. Schrijven draait bij hem idealiter om controle, afgrenzing en beheersing: ‘Een klein, overzichtelijk werkje, in je eentje, en met een duidelijk slot, dat is het mooiste wat er is.’

Verwantschap

Er is sprake van een bijzondere band van Voskuils werk met De harde kern (1992-1994), de romancyclus van Frida Vogels. De auteurs waren goed met elkaar bevriend en voeren elkaar op als personage. Haar rol, onder de naam Henriette Fagel, is overigens groter in het debuut van Voskuil dan in Het Bureau of Binnen de huid, waarin zij als goede vriendin een meer zijdelingse rol vervult. De vermenging van fictie/(auto)biografie wordt verder op de spits gedreven door de publicatie van het dagboek van Vogels, waarin Voskuil eveneens regelmatig voorkomt. Hun beider retrospectieve romankunst onderscheidt zich door een compromisloze houding, waarbij leven en literatuur op gedreven wijze zijn vervlochten. Zorgen bij Voskuil humor, ironie en gedetailleerde beschrijfkunst voor een indringende vertelstijl, bij Vogels gebeurt dit vooral door genadeloze introspectie. Uit hun werk blijkt bovendien een gedeelde afkeer van commercie en consumentisme, terwijl hun wereldbeeld in positieve zin wordt bepaald door waarden verbonden met eenvoud, distantie en zelfbespiegeling. Een andere auteur, Detlev van Heest, een vriend van Voskuil en betrokken bij de postume uitgave van Binnen de huid, schreef met De verzopen katten en de Hollander (2010) een boek dat qua toon, beschrijvende stijl en (zelf)portretkunst sterk aan het werk van Voskuil herinnert.

Traditie

Samen met Vogels kan Voskuil gezien worden als een belangrijke erfgenaam van de ideeën over schrijven en literatuur van de Forum-generatie uit de jaren dertig, vooral de opvattingen over de relatie tussen stijl en persoonlijkheid van de auteur, de keuze voor een romankunst die zich richt op zelfreflectie en eigen beleving, zoals die gestalte kan krijgen in het zich rekenschap geven van het eigen verleden en loyaliteit, zowel tegenover vrienden als jezelf. Werk als Het carnaval der burgers (1930) van Menno ter Braak en Het land van herkomst (1935) van E. du Perron (er is maar één wijsheid: ‘zolang men leeft, te leven volgens de eigen aard’) vormt in dit verband een referentiekader voor de (zelf)kritische blik in het werk van Voskuil. Net als deze auteurs identificeert hij zich meer met het persoonlijke schrijven van Stendhal dan met het onpersoonlijke realisme van Balzac. Of zoals Maarten Koning in Het Bureau aangeeft: ‘Ik vind iemand alleen boeiend als hij over zichzelf schrijft.’ Wie verder zoekt naar gelijkenissen tussen het werk van Voskuil en dat van andere auteurs komt eerder uit bij werk van andere vooroorlogse schrijvers, zoals Nescio en Arthur van Schendel, dan bij werk van auteurs uit de naoorlogse periode. In dit opzicht vertegenwoordigt zijn proza - de souplesse ervan, de vaste schrijfhand - een degelijke, ouderwets aandoende literaire kwaliteit. Door het objectiverend realisme in beschrijvingen, zoals gekenmerkt door ver doorgevoerde herhaling, is zijn werk in technische zin wel vergeleken met werk uit de school van de Franse nouveau roman.

Kritiek

Anders dan Bij nader inzien, dat volop werd besproken maar naast lovende ook veel afwijzende recensies losmaakte (zoals die van Kees Fens en Renate Rubinstein), werd Het Bureau door de meeste critici vrijwel direct omarmd. Mede door de steeds positievere recensies van de nieuwe delen verschenen er voor het einde van de cyclus zelfs al afzonderlijke artikelen en boeken over, onder meer gewijd aan het succes ervan, het realiteitsgehalte en de achtergronden en ethische aspecten van het sleutelromangehalte. Toch waren de recensies van het eerste deel, Meneer Beerta, niet eensluidend. Doeschka Meijsing bijvoorbeeld noemt dat boek ‘saai’ en ‘breedsprakig’ (‘eerder een nijvere poging dan een groots werk’). De gunstige recensies van

dit eerste deel wezen juist op de kracht van de humor, het vertelperspectief en de gedetailleerde beschrijfkunst Zo waardeert Arjan Peters de ‘komieke droogheid’, de ‘onvergetelijke portretten’ en het aan de realiteit afgedwongen absurdisme door de ‘bijzondere manier van observeren, schiften en ordenen’. Bij de verschijning van het tweede en derde deel waren er nog nauwelijks afwijzende reacties. Ook over de laatste vier delen waren critici overwegend positief. Carel Peeters vindt de romancyclus door de extreme ‘minutieuze registratie van Maartens dagelijkse leven met zijn collega's’ hilarisch en pijnlijk tegelijk. Er wordt een hele ‘mentaliteit en maatschappelijke instelling’ geschetst. De apotheose werd door menig recensent weemoedig ontvangen en men formuleerde ook concluderende of algemene inzichten over de cyclus als geheel. Volgens Alle Lansu laat Het Bureau zien dat de mens alleen kan overleven ‘bij de gratie van zijn illusies’ en dat zonder zelfbedrog ‘het leven niet te verdragen’ is. Met uitzondering van de wandeldagboeken is ook het latere werk uitgebreid besproken in de pers, zij het overwegend met iets minder enthousiasme. Ook Binnen de huid heeft wisselende reacties losgemaakt.

Thematiek

Voskuils oeuvre richt zich uiteindelijk op de sociale en culturele omstandigheden die het leven van de mens bepalen, en de mate waarin hij in staat is daarmee om te gaan en recht te doen aan zichzelf. In het geval van alter ego Maarten Koning wordt duidelijk dat een burgerlijk bestaan hem onmogelijk vrijheid of vervulling zal kunnen schenken. Door er toch voor te kiezen pleegt hij dan ook verraad aan zichzelf. Zijn tragiek is dat hij geen eenzaam, teruggetrokken, onmaatschappelijk leven heeft geleid. Hoewel hij zich na zijn studie en het daarop volgende leven welbewust in de marge van het wetenschappelijke bedrijf heeft gemanoeuvreerd, is hij toch volledig bij zijn werk, vakgebied en de mensen betrokken geraakt. Dit heeft bij hem tot een zekere leegte van handelen geleid. De volgende opmerking van Maarten in een gesprek met vriendin Henriette bevat in feite vernietigende zelfkritiek: ‘Kracht put je uit de zekerheid dat je leeft zoals je leven wilt. [...] Als je iets doet, of iets gelooft, dat het verdedigen tegen de ideeën van de meerderheid waard is. [...] Het werken van half negen tot kwart over vijf op een

Bureau hoort daar niet bij.’ Door de feilen van Maarten op kritische wijze tegen het licht te houden, door in zijn werk een portret te schetsen van hoe niet te leven, geeft Voskuil tegelijk een beeld van hoe dat laatste wel zou kunnen.

3. Primaire bibliografie

Voor een bibliografie van de vakpublicaties, zie: Eveline Doelman, Bibliografie van J.J. Voskuil. In: Volkskundig Bulletin, jrg. 14, nr. 1, 1988, pp. 55-67.

4. Secundaire bibliografie

Voor een uitgebreide bibliografie van de gefaseerde ontvangst van Bij nader inzien (met name de televisiebewerking ervan), zie: Harry Bekkering en Ad Zuiderent (red.), Jan Campert-prijzen 1997. Nijmegen 1997, pp. 76-88.

121 Kritisch lit. lex.
mei 2011