Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Nico Verhoeven

door Siem Bakker

1. Biografie

Nicolaas Adrianus Verhoeven werd op 20 augustus 1925 te Vught geboren. Hij was de oudste van drie kinderen uit een katholiek gezin, dat in 1930 naar Berlicum verhuisde en in 1936 naar Hintham (gemeente Rosmalen). Zijn vader, Adriaan Verhoeven, was onderwijzer aan de Sint Jozefschool in Den Bosch, een pragmatische man met veel belangstelling voor technologische ontwikkelingen. Tijdens zijn opleiding aan het Sint Jans Lyceum in Den Bosch moest Nico op veertienjarige leeftijd een ernstige oogoperatie ondergaan. In 1944 slaagde hij voor het eindexamen hbs-b.

Na de bevrijding van Den Bosch was hij onder meer tolk bij de geallieerden op het vliegveld Volkel en employé bij de knipseldienst ‘Oog en Oor’ in Den Bosch. Inmiddels schreef hij de, onuitgegeven, sonnettenkrans Leven (1944). Korte tijd studeerde hij M.O.-Nederlands in Tilburg. In de loop van 1946 verschenen 24 gedichten in Het Woord, waarvan hij in 1947 redacteur werd. Eind 1946 verkoos hij een functie in de journalistiek. Eerst was hij werkzaam bij de Delftsche Courant, daarna bij de Nieuwe Apeldoornsche Courant, tot augustus 1955. Tussendoor schreef hij recensies voor Haarlems Dagblad en De Tijd.

In Delft heeft hij schrijfster en beeldend kunstenares Toyke de Wilde (pseudoniem van Truus Hagman) leren kennen, met wie hij achtereenvolgens in Amsterdam en Epe woonde. Na hun scheiding in de jaren vijftig keerde hij naar Amsterdam terug, mede om sociale psychologie te studeren (kandidaatsexamen in 1963; studie afgebroken in 1965).

Al vanaf 1957 verzorgde hij de publiciteit voor de Raad voor Industriële Vormgeving; in 1966 werd hij docent aan de Academie voor Industriële Vormgeving in Eindhoven. Tot dan toe heeft hij aan diverse literaire tijdschriften meegewerkt (onder andere Ad interim en Roeping) en zijn er zes dichtbundels verschenen. In 1954 werd hij bekroond met de literatuurprijs van de provincie Gelderland voor het gedicht ‘Gelders sonnet’, in 1955 met de literatuurprijs van Hilvarenbeek voor het gedicht ‘Het eiland’.

In de jaren zestig publiceerde hij over industriële vormgeving. Ook schreef hij artikelen over kunst en samenleving in Het Financiële Dagblad. Samen met schilderes en tekenares Judith Boer, zijn nieuwe levensgezellin, ontwikkelde hij het genre van de ‘printoëzie’. Er kwamen tentoonstellingen in onder meer Bergen op Zoom, Den Bosch, Amsterdam en Friesland, waar Verhoeven al beginjaren zestig een zomerhuisje had, in Greonterp. Na reizen in 1970 naar Japan, Thailand, India en Schotland maakte hij een periode van ernstige ziekte door. Hij leek hersteld, was actief in de Vereniging van Letterkundigen en de Raad voor de Kunst, maar op 3 februari 1974 overleed hij toch nog plotseling aan een hersenbloeding in het ziekenhuis van Sneek, 48 jaar oud. De kort daarop verschenen Verzamelde gedichten waren nog grotendeels door hem geredigeerd.

2. Kritische beschouwing

Thematiek / Techniek

In zijn inleiding tot Verzamelde gedichten, een van de weinige studies die gewijd zijn aan het oeuvre van Nico Verhoeven, herleidt Herman Meddens de veelheid aan formele en inhoudelijke tegenstellingen en tegenstrijdigheden tot één antithetisch principe: de uitwendige helderheid van het vers tegenover de innerlijke onbegrijpelijkheid ervan. Het vers wordt in stelling gebracht, dat wil zeggen prosodisch, syntactisch en lexicaal op klassieke wijze opgebouwd, maar tegelijkertijd neemt in semantische zin de ontsteltenis toe. Verhoevens lyriek is enerzijds gebonden aan standaardtaal en traditionele verskunst, maar tendeert anderzijds naar ongebruikelijke taal en symboliek. Naast traditionele Genesis-symbolen zijn er existentialistische scherf-symbolen, naast een kosmisch eenheidsbesef is er het bewustzijn van vereenzaming en vergankelijkheid. Het zijn deze vormen van tweespalt die dit oeuvre voortdurend in beweging hebben gehouden.

Ontwikkeling

In de eerste jaren van zijn dichterschap, kort na de tweede wereldoorlog, heeft Verhoeven vooral bekendheid verworven als katholiek dichter. Maar tegelijkertijd nam hij ook een kritische houding aan, getuige het polemische artikel ‘Een oud vuurtje’ en de plaats waar dit verscheen: Were di, een tijdschriftje van jong-katholieke Bosschenaren. De recensies naar aanleiding van zijn eerste dichtbundel, Voorbijgang, zijn hoofdzakelijk te vinden in katholieke periodieken. In deze bundel vallen in het bijzonder op: associatieve, grillige beeldvorming, de levensbeschouwelijke problematiek en herkomst van de symboliek, de seksuele drift en het besef van verval.

Vanuit katholieke kringen herkent en erkent men in Verhoevens ontwikkeling een de-katholisering, elders blijft men het religieuze element typerend achten. Rodenko bijvoorbeeld, een nauwkeurig volger van zijn werk, accentueert ‘zijn katholiek georiënteerde symboliek’, met alle gevaren van het in dezelfde richting wijzende verheven taalgebruik. Door de jaren heen zal de klassieke, barokke vormgeving blijven domineren, evenals de archetypische beeldspraak en het motievencomplex van de erotiek.

Een ander facet van zijn kunstenaarschap komt te voorschijn, wanneer hij zich in de jaren zestig in zijn printoëzie ontplooit als beeldend kunstenaar. Mede door zijn plastische signatuur ontpopt hij zich alsnog als een Vijftigers-adept Als vrij spoedig daarop zijn Verzamelde gedichten verschijnen, openbaart zich hierin duidelijker dan in de afzonderlijke bundels een eigen thematische structuur: de spanning tussen het verlangen naar ‘tweezaamheid’ op alle mogelijke niveaus en het besef fundamenteel eenzaam te moeten blijven. Een (post-)Vijftiger is hij zeker in zijn rijke verwerking van mythische en oer-elementaire invloeden, algemener gezien is hij een zeer symbolistisch en geëmotioneerd dichter. In het totaalbeeld dat de Verzamelde gedichten oproepen, overheersen tenslotte ontluistering, eenzaamheid als noodlot en heimweegevoelens.

Relatie leven/werk

Hoe cyclisch het werk niet alleen in formele, maar ook in thematische zin is, blijkt wel als we dit totaalbeeld in verband brengen met zijn jeugdige oorlogservaringen. In Torso van de tijdgenoot schrijft hij over onder meer de oorlogsperiode. Zijn woonplaats was tijdens de bevrijding frontgebied, rondom zag hij de lijken van soldaten begraven worden.

Visie op de wereld
Kunstopvatting

Blijmoedig is de poëzie van Verhoeven dan ook zelden. Daarvoor is zijn besef van voortgaande desintegratie van zowel zijn individuele bestaan als dat van elk ander mens te hardnekkig. Extatisch is zijn dichterschap wél vaak, soms klinkend vanaf emotionele toppen, maar meestal vanuit sombere dalen. In hoeverre Verhoeven een bepaalde levensvisie tot ontplooiing heeft willen laten komen, of juist niet (dat wil zeggen na de eerste periode waarin hij afrekende met de stelselmatigheid van zijn katholieke opvoeding), lijkt hij definitief te hebben uitgesproken in Torso van de tijdgenoot. Deze in regeringsopdracht geschreven cyclus had tot verplicht onderwerp: de problematiek en de houding van de jonge mens na de tweede wereldoorlog. Eerst wordt hij zich als ontheemde bewust van zijn vertwijfeling en complexiteit, vervolgens ontdekt hij dat alles wat hem waardevol toeschijnt, onderhevig is aan verval: het paradijs is ontluisterd, de wereld is een slagveld. Toch blijft het individu, paradoxaal genoeg, doortrokken van psychologische en mythologische droomsymbolen, wat in de kunst tot een

nieuwe verbeelde werkelijkheid kan leiden. Het is de theorie van de Woord-groep, waarvan ook Verhoeven deel uitmaakte, een theorie die teruggaat op de stroming van het symbolisme, dat met zijn samenhangende beeldsystemen (in de poëzie van A. Roland Holst bijvoorbeeld) in wezen een geseculariseerde vorm van religie is. Treffend zijn in dit verband de repeterende slotregels van Torso van de tijdgenoot:

Thematiek

Deze altruïstische gewaarwording weerspiegelt de twee polen waartussen de thematiek zich beweegt. Niet tussen hemel en hel (het traditionele katholieke beeldarsenaal) maar tussen ‘binnenwereldse’ uitersten. De aldus gecreëerde ruimte is niet hemels maar, zoals Verhoeven schrijft in ‘De gouden bloem’ (in De eendere dingen), ‘onderhemels’; zij is niet helemaal aards, maar ook enigszins bovenaards, gelet op de menselijke strevingen en verwachtingen.

Techniek / Stijl

De poëzie van Verhoeven is autobiografischer en cultuurfilosofischer van aard dan doorgaans in de kritieken is gesteld. Ze blijkt een herkenbaar existentialistisch karakter te hebben. Torso van de tijdgenoot is in dit opzicht boeiender dan de bundel Voorbijgang. Vooral in Voorbijgang en Gij zijt is Verhoevens beeldspraak, hoe welluidend ook verwoord, vaak even duister als hiëroglyphen of beeldtekens van een rebus. Bij voorbeeld ‘de zwarte schaduw van een hand’ is een beeld van oud-testamentische oorsprong, dat staat voor beangstigende gewetenswroeging en bestraffing; ‘hanekam’ betekent morgenrood; ‘loden luik’ is het avondgrauw, terwijl ‘keldermuren’ het nachtdonker vertegenwoordigen:

De allegorische uitwerkingen gaan heel ver, waarbij de beeldenstapelingen niet alleen op bijbelteksten teruggaan, maar ook op allerlei andere katholieke of cultuurhistorische bronnen zónder dat expliciet verklarende verbindingen worden gelegd met de herkomst van de ingewikkelde metaforiek, die door Verhoeven niet anders bedoeld is dan als verheffing van zijn persoonlijke erotische en religieuze dramatiek tot een algemeen menselijk niveau.

Traditie

De sfeer in zijn poëzie is ook wel Nietzscheaans genoemd, om de trotse gevoelens van creatieve zelfbevestiging en de kosmisch uitgroeiende vervoering, typerend voor een vitalistische persoonlijkheid. Ze roept herinneringen op aan de pathetische, sensuele verzen van H. Marsman, maar is in haar complexiteit veel minder afgerond, vooral doordat het christendom hier zo'n kwellend probleem is (bijvoorbeeld in ‘Ballade A.D. 1945’, Voorbijgang). Motieven als de dualiteit van ziel en zinnen, de waakzaamheid en het wantrouwen van het intellect, roepen reminiscenties op aan het werk van A. Roland Holst; het motief van de animaliteit, zijn woorddronkenschap en snel in vervoering geraken doen aan Herman van den Bergh denken. Ook met Jan Engelman als liefdesdichter vertoont hij enige gelijkenis.

Kritiek

In de reacties op De brokaten mantel blijft de retoriek voorwerp van kritiek, maar is de bewondering voor de organische samenhang van zijn oeuvre gegroeid. Men heeft nu oog voor het ontstaan, de groei en de verwerking van een innerlijk conflict. Maar tegelijk is er bewondering voor de traditionaliteit, hoe eigentijds de levensproblematiek ook is. ‘Een ontevreden traditioneel’ wordt hij door Rodenko genoemd, een jonge christen die zeer vertrouwd is met de verbeelding van de idee moederkerk als moederschoot of met prenataliteit in beelden van ‘water’ en ‘wier’, maar voor wie het geloof in staat van bankroet en weerloosheid verkeert. Van deze weerloosheid is de mens als een hulpeloze tors de verbeelding. Een tot tors gereduceerde oude mens, binnen de oude wereld.

Over het werk na Torso van de tijdgenoot is zeer weinig geschreven. De cyclus Voorjaarsgewei, gepubliceerd in 1963, maar al voltooid in 1950, is één stroom liefdespoëzie. Behalve de religi-

euze retoriek bevat deze cyclus tal van luchtige en speelse passages in de trant van Engelmans klankpoëzie:

Ontwikkeling

De eendere dingen bevat onder meer het bekroonde gedicht ‘Het eiland’. In eerste instantie ontbrak in deze bundel een tweede bekroond gedicht, ‘Gelders sonnet’, maar in Verzamelde gedichten is het alsnog ingevoegd. Alleen langs de weg van bekroningen kan men nog enige latere reacties van tijdgenoten terugvinden. Een van de weinige uitzonderingen is de beknopte recensie van Ab Visser. Verrassend kan zijn summiere oordeel niet worden genoemd: ‘verliefdheid op het fraaie woord’. Niettemin heeft deze bundel enkele opvallende eigenschappen. Directe verwijzingen naar het katholicisme zijn er namelijk relatief weinig meer. De dichter heeft zich als het ware ontledigd. Resten van een christelijke metaforiek komen nog een enkele keer aan de oppervlakte, als een jeugdherinnering. Wanneer hij zich ‘de oude adam’ noemt, is hij de pure vitalist van voor de zondeval, sprekend in een elementaire, pre-socratische taal, los van een christelijke context. Dit later veroverde zelfbeeld en de ontwikkeling daar naar toe lijken in de kritiek niet te zijn herkend.

Publieke belangstelling

Drie gebeurtenissen hebben kort na elkaar Verhoevens werk meer dan tevoren publieke aandacht bezorgd: zijn presentatie als beeldend kunstenaar, zijn plotselinge, vroegtijdige overlijden en de postume uitgave van zijn Verzamelde gedichten. Eerst had hij zich samen met de Vijftigers Hans Andreus en Simon Vinkenoog laten inspireren tot gedichten bij tekeningen van Martin van Veen (Drie staat tot één), een samenwerkingsverband en -vorm in de lijn van Vijftig. In zijn experimentele printoëzie ontwikkelt Verhoeven vervolgens een eigen plastische taal. Aanvankelijk werkt hij samen met Judith Boer, waarbij hij

de verbaal poëtische, zij de beeldende elementen inbrengt. Later zoekt hij zelfstandig naar expressievormen die een synthese behelzen van eigen tekenkunst en picturale effecten van eigen handschrift. Schrijven is voor hem nu ook schilderen.

Ontwikkeling

Van begin tot einde heeft Verhoeven zich een onzekere gevoeld. Hij herzag tot op het laatst de samenstelling van zijn bundels, bracht steeds varianten aan; onttrok zich aan de kaders van jong-katholieken en Vijftigers om toch terug te komen als een door de katholieke cultuur gevormde dichter of als een verlate Vijftiger. Anders dan de experimentelen bleef hij overgeleverde versvormen en rijmprocédés hanteren. Blijvend was zijn worsteling om een band met het bovenzinnelijke.

Kunstopvatting

Zowel artistiek als in zijn persoonlijke en maatschappelijke leven heeft hij van crisis tot crisis geleefd. Kunst had voor hem een voorname levensfunctie: hij zocht daarin naar zelfbevestiging, naar veroveringen op het leven, op de aardsheid. Maar toch voelde hij zich ook het middelpunt van deze aardsheid, de maat waaraan alles wordt gemeten. Vitalistische poëzie, aldus de opvatting van Verhoeven, is aards én kortzichtig. Uiteindelijk koos hij daarom toch voor poëzie mét de spanning tussen het natuurlijke en het bovennatuurlijke. Voor Verhoeven is het de worsteling om verlossing uit die spanning, het zoeken naar de zin van het lijden, waaruit de waarachtigste poëzie, als zuivere verbeelding van het leven, ontstaat.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

34 Kritisch lit. lex.
augustus 1989