Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Thomas Verbogt

door Dick van der Klis

1. Biografie

Thomas Verbogt werd op 9 december 1952 geboren in Nijmegen. In het katholieke gezin waarin hij opgroeide, golden veiligheid, rust en regelmaat als belangrijke criteria. Als kind had Verbogt al een rijke fantasie, die nog werd gestimuleerd door de verhalen over Kuifje, die hem de wereld deden ontdekken.

Hij doorliep van 1965 tot 1972 het gymnasium op het katholieke Canisius College. Na zijn eindexamen studeerde hij Nederlands aan de Katholieke Universiteit Nijmegen, maar hij stopte toen hij al aan zijn eindscriptie bezig was, omdat hij zich helemaal aan het schrijven wilde wijden. Samen met Anthon Fasel, Frans Kusters en Nop Maas was hij redacteur van het tijdschrift De Schans - genoemd naar de Sterreschansweg waar ze in een studentenhuis woonden - waarvan het eerste nummer verscheen in mei 1976. Hij publiceerde daarin onder andere autobiografische verhalen, waarvan er zes werden opgenomen in zijn debuut De feestavond (1981).

Van 1980 tot 1985 werkte hij als literair criticus en columnist mee aan de Arnhemse Courant. In dezelfde krant publiceerde hij van 1981 tot 1992 columns; sindsdien verschijnen zijn columns in De Gelderlander. Verder schreef hij tussen 1992 en 2006 korte, humoristische verhalen voor het VPRO-programma Music Hall. Van 1983 tot 2005 was hij adviseur van uitgeverij L.J. Veen; daarna vervulde hij dezelfde functie bij uitgeverij Nieuw Amsterdam. Ook was hij docent aan de schrijversvakschool 't Colofon (1992-1999); vanaf 1998 doceert hij aan de toneelschool in Maastricht en vanaf 2008 eveneens aan de Rietveld-

academie in Amsterdam. Van 2005 tot 2008 was hij redacteur van het literaire poptijdschrift Wah Wah.

Zijn verhalen publiceerde hij voornamelijk in Hollands Maandblad, maar ook in tijdschriften als Optima en Bunker Hill. Zijn eerste toneelstuk was Heden Christine (1986); dit stuk is veelvuldig opgevoerd door vooral amateurgezelschappen, ook in het Fries. In opdracht van allerlei gezelschappen heeft Verbogt nadien meer dan vijfentwintig toneelstukken geschreven. Grote drama's (1991) is in Franse vertaling opgevoerd op het festival van Avignon. Voor de VPRO-radio schreef Verbogt hoorspelen.

Na zijn studietijd woonde hij vanaf 1979 in Arnhem. In 1996 verhuisde hij naar Rotterdam en in 1998 naar Amsterdam, waar de ongehuwde Verbogt nog steeds woont.

2. Kritische beschouwing

Thematiek / Visie op de wereld

Het belangrijkste thema in het werk van Thomas Verbogt is het zoeken naar geluk. De achtergrond daarvan is dat volgens hem de kwaliteit van het leven wordt bepaald door de mate waarin je gelukkig bent. Geluk komt in zijn visie neer op het vermogen onbevangen in de wereld te staan. Argeloosheid is daarom een voorwaarde om gelukkig te zijn. Verbogt gelooft dat geluk bestaat uit momenten die uit het verloren paradijs komen: het gevoel van veiligheid uit de kinderjaren. In die tijd ben je nog niet bevangen door wat je moet doen en heb je nog geen verplichtingen of schuldgevoelens. Over de mogelijkheden om als schrijver dit thema te hanteren zei Verbogt tegen Elsbeth Etty (2003): ‘Het zijn kleine dingen die een explosief geluksgevoel kunnen veroorzaken. Mijn personages zijn, zoals de meeste mensen, niet in staat geluk vast te houden.’

Door de vele codes die zij moeten kennen en hanteren om zich in de maatschappij staande te houden, kunnen mensen niet argeloos blijven. Tegen hun wil worden zij geconfronteerd met de eisen van een omgeving waarin aan prestaties en rendement een veel groter belang wordt toegekend dan aan gedachten en gevoelens van mensen. Het is tegen deze onderwaardering van emotionele en morele normen en tegen de eis tot aanpassing aan allerlei van buitenaf opgelegde normen dat Verbogt zich in veel van zijn werk keert. Hij wil de motieven onthullen van mensen die zich net zo verzetten, tot aan het vinden van verklaringen voor extreme daden als het doden. Kwaad mag je weliswaar niet met kwaad vergelden, maar in Verbogts wereld doorbreekt het kwaad de redelijkheid die het dagelijks leven beheersbaar maakt. Dat is verontrustend. Mensen zijn kennelijk niet in staat zich in alle omstandigheden te beheersen.

Velen leven in een schijnwereld, die bijvoorbeeld door bepaalde televisieprogramma's wordt gepresenteerd, waarin imago voorop staat en identiteit nauwelijks meer bestaat. Zo wordt Maurits Verkerk, de presentator van televisiespelletjes in De zomerval (1998), getypeerd als een duidelijk voorbeeld van iemand die niet inziet dat televisiegeluk niet meer is dan een surrogaat voor het echte geluk.

Relatie leven/werk / Thematiek

In een interview met Maarten Moll (2007) maakte Verbogt duidelijk dat hij net als zijn personages een antwoord probeert te vinden op de vraag wat alles nu heeft betekend, zodat je met die betekenis verder kunt Door het schrijven probeert hij zelf meer greep te krijgen op de manier waarop hij leeft en wat hij wil.

Thematiek

Zijn personages leven maar door met een grote intensiteit en snelheid, maar staan nooit eens stil bij hun eigen leven. Het gevaar daarvan is dat ze zichzelf gaan verliezen, dat de afstand tussen leven en zelfreflectie te groot wordt. Zij verlangen in hun wanhoop om het nutteloze bestaan wel naar roerloosheid of stilstand. Zij willen als het ware in hun gevecht tegen de tijd ‘verdwijnen’ in de stilstand van de tijd, zoals verwoord staat in De verdwijning (1999). Toch blijven zij zoeken naar geluk. Die zoektocht impliceert beweging, die de rust of het evenwicht verstoort, maar het geluk blijft onbereikbaar. In Onze dagen (2001) bijvoorbeeld wil de hoofdpersoon vier gelukkige momenten uit zijn leven terughalen, maar dat lukt hem niet, doordat met het verstrijken van de tijd alles verandert of verdwijnt. De mensen zijn niet in staat geluksmomenten op het juiste tijdstip te pakken doordat zij te gehaast leven. Alles is voorbij voor we het weten, en al beseffen we soms wel even dat er een bijzonder moment is, dat moment is al voorbij terwijl het zich voltrekt. Het bewustzijn dat de tijd verstrijkt, het inzicht van de vergankelijkheid, leidt tot melancholie.

Een verweer tegen dit verstrijken van de tijd vormen herinneringen, maar daar kun je de tijd niet mee overwinnen. Herinneringen zijn sowieso onbetrouwbaar door de selectieve werking van het geheugen, dat ons ontregelt en ons dwingt onder ogen te zien wat wij verhullen. Het kan zelfs zo ver gaan dat iets ernstigs vergeten of verdrongen wordt, met catastrofale gevolgen, zoals de hoofdpersoon in Verdwenen tijd overkomt. De werking van het geheugen, waar het in deze roman om draait, levert een ‘ander’ verhaal op dan de werkelijkheid: ‘de waarheid is wat wij ervan maken’, staat ook al in Eindelijk de zee (2007). En hoofdpersoon Wuiter in Onze dagen beseft: ‘In belangrijke mate ben je wat je je herinnert.’ Daarom moet je herinneringen een plaats en betekenis geven; anders ben je door het ouder worden bezig te verdwijnen, verlies je je identiteit. In het werk van

Verbogt verdwijnt veel: mensen vervagen, vergeten hun herinneringen of verdwijnen letterlijk.

De hoofdpersonen minachten zichzelf, omdat ze beseffen dat ze hun kans op geluk in hun leven niet hebben gegrepen. Hoe meer de tijd verstrijkt, des te schuldiger ze zich voelen door wat ze allemaal niet hebben bereikt. Met dit schuldgevoel wil de hoofdpersoon in De zomerval op een bijzondere manier afrekenen, namelijk door zich ‘echt’ schuldig te maken aan het plegen van twee moorden.

De personages zijn ook niet in staat zich over te geven aan geluk. Omstandigheden dwingen iemand tot een keuze die later verkeerd blijkt te zijn. Het toeval speelt daarbij een grote rol. Mensen hebben geen verweer tegen het toeval, dat zomaar kan ingrijpen. In ‘Uit logeren’, het eerste verhaal in Verbogts debuut De feestavond, staat al een in dit opzicht voor hem typerende uitspraak: ‘Alles verliep alleen maar en dat verlopen werd bepaald door toevalligheden.’ Scherper nog formuleert hij dit inzicht in De verdwijning. ‘Toeval is het enige dat essentiële gebeurtenissen veroorzaakt.’

Ontwikkeling / Thematiek

In zijn eerste verhalen en romans leven zijn personages bescheiden en teruggetrokken. Zij zijn onzekere, zachtaardige buitenstaanders, die de leegte en eenzaamheid van het bestaan voelen en langzaam wanhopig worden. Door afstandelijkheid en ironie proberen ze uit te komen onder een leven dat al te grote betrokkenheid en beslissingen eist. Zij kiezen zelf voor een isolement om van de claims van de omgeving verlost te zijn, maar raken tegen wil en dank verzeild in situaties waarin ze door anderen gedwongen worden te handelen. In Glazen schaduwen (1984) bijvoorbeeld wordt het isolement doorbroken door de zelfmoord van de vader van de hoofdpersoon. De personages hebben andere verwachtingen van het leven dan de mensen met wie ze omgaan. Zodra mensen bij elkaar komen, gebeuren er dingen die ze niet willen, omdat ze verwachtingen van elkaar hebben die niet worden ingelost. Bovendien verlangen ze van zichzelf altijd iets anders dan ze verwezenlijken. Ze falen in wat ze ondernemen. Ze zijn zich pijnlijk bewust van dit menselijk tekort. Tegelijkertijd zijn ze best in staat ‘gezellig’ mee te doen. Het gevolg daarvan is een nog pijnlijker

zelfinzicht Ze kunnen zich uiteindelijk niet staande houden in de maatschappij.

Meestal is een traumatische gebeurtenis uit het verleden oorzaak voor een fatale wending in hun leven, die het alledaagse leven verstoort. Vrouwen op wie ze verliefd worden, zijn in het algemeen de katalysator voor deze verstoring. In Het laatste uur van de middag (1991) bijvoorbeeld krijgt de hoofdpersoon bezoek van zijn broer, die hij tweeëntwintig jaar niet heeft gezien. Doordat een beladen gebeurtenis uit het verleden - een onduidelijk ‘ongeluk’ waarbij hun vader om het leven is gekomen - wordt opgerakeld en hij een relatie krijgt met de vrouw van zijn broer, raakt zijn hele leven, inclusief zijn huwelijk, ontwricht. Vrouwen met wie de hoofdpersonen geen relatie hebben of vrienden weten wel hoe te leven en laten hun zien hoe zij hun leven opnieuw kunnen inrichten. Dat gebeurt ook in Het laatste uur van de middag. In Het ongeluk (2003) creëert de hoofdpersoon zelfs een verleden - een ongeluk - om het ‘echte’ verleden te ontlopen. In feite heeft hij zichzelf daarmee uit het paradijs verjaagd.

Door de echo uit het verleden verdwijnt voor menig hoofdpersonage het geluk. Zij proberen het terug te vinden, maar zien uiteindelijk in dat dat onmogelijk is, wat hen gedesillusioneerd achterlaat. Uiteindelijk berusten zij daarin, omdat zij accepteren dat het leven nu eenmaal is zoals het is. Zo gaan die dingen, luidt de in dit opzicht kenmerkende titel van een verhalenbundel uit 2004.

Relatie leven/werk / Kunstopvatting

Het ongeluk is de afsluiting van een reeks romans vanaf De zomerval over niet erg gelukkige relaties waarin tijd, herinneringen en vooral een onverwerkt verleden een rol spelen. Een kentering vindt plaats met Eindelijk de zee. Hoofdpersoon Bo, die ‘permanent in beweging’ was, wil tot rust komen. De dood van een jeugdvriend leidt bij hem tot een herbezinning op zijn bestaan. Aan het eind van deze roman lacht hem met Julia het geluk toe: zij wil hem de zee laten zien, wat hier geldt als symbool voor het vinden van het geluk. Ook Verdwenen tijd - een voor Verbogt typerende thematische titel - heeft een positief slot: de hoofdpersoon heeft een traumatische gebeurtenis uit zijn verleden verwerkt en kan nog van alles van zijn leven maken.

De meeste hoofdpersonen in Verbogts werk lijken op de auteur zelf. Vaak zijn zij romanschrijver of columnist en hebben zij ongeveer de leeftijd van de auteur op het moment van schrijven. Zijn columns zijn geen reacties op de actualiteit, maar gaan over hemzelf, over wat hij meemaakt. Op ironische wijze doet hij daarin verslag van zijn onzekerheid en verwarring. Ook in zijn verhalen en romans put hij uit zijn eigen omgeving, zoals uit zijn studententijd (De feestavond) of uit zijn benauwende ervaringen in de Arnhemse kunstwereld (De verdwijning), die voor hem reden waren om Arnhem te verlaten. Een schrijver, zo vindt Verbogt, is nu eenmaal op zijn eigen ervaringen aangewezen. Hij is bij het ouder worden steeds gemakkelijker gebruik gaan maken van autobiografische elementen.

De personages in Verbogts werk veranderen van karakter, net als Verbogt zelf. Aan het einde van de jaren zestig maakte hij zich onder invloed van de politiek, de popmuziek en de literatuur los van de opvattingen van zijn ouders. Zijn leven veranderde in die tijd net als dat van zijn personages permanent. Ook toen hij ouder werd, bleef de onrust als levenshouding. Vanaf 2007 probeert hij evenals zijn personages meer tot rust te komen en zoekt hij meer zekerheid en houvast.

Traditie / Thematiek

Verbogts eerste verhalenbundels over het ongelukkige bestaan doen sterk denken aan de existentialistische literatuur uit de jaren vijftig van de twintigste eeuw. Met de latere romans kan hij worden gerekend tot de ironische realisten, zoals Mensje van Keulen, Heere Heeresma, Bob den Uyl en Hans Vervoort, die halverwege de jaren zeventig van die eeuw vanuit een melancholisch levensgevoel vaak spottend schreven over de tragiek van het dagelijks bestaan. In hun werk treden sympathieke antihelden op, die hun draai niet kunnen vinden in de maatschappij en zich meestal vergeefs verzetten tegen het proces van verburgerlijking waarin ze door hun leeftijd zijn beland. Ook Verbogt geeft in zijn boeken regelmatig een ironisch tijdsbeeld, bijvoorbeeld van de desillusie van de jaren zeventig na de hooggestemde verwachtingen in de jaren zestig. De typering van de universiteitswereld in Glazen schaduwen en de kritiek op de kunstenaars met hun pretenties in Onze dagen zijn ook voorbeelden van kritische beschrijvingen van het moderne leven. Meestal

zoeken de personages tevergeefs naar een uitweg. Hun levens draaien allemaal min of meer op een mislukking uit.

Techniek

Altijd vormt voor Verbogt de werkelijkheid de aanleiding voor een verhaal. Door goed te kijken en te luisteren probeert hij die werkelijkheid iets te verhevigen, verzint hij wat bij het echte leven, waardoor het verhaal een ‘verhaaltje’ wordt. Over dramatische gebeurtenissen als dood, zelfmoord en tragische liefde schrijft hij zonder omhaal op een melancholische toon meer cerebraal dan emotioneel. In zijn suggestieve verhalen en romans spelen de belangrijkste gebeurtenissen zich tussen de regels af. Hij verzwijgt als het ware meer dan hij vertelt. Daarom kan hij een economisch schrijver worden genoemd. Niet de anekdote is belangrijk, maar de aanleiding tot gebeurtenissen en de ontregelende gevolgen daarvan. Opvallend in dit verband is dat aanleiding en gevolgen vaak niets met elkaar te maken hebben. Een voorbeeld is het verhaal ‘Aanleidingen’, in Onvolledig landschap (1989), waarin de moord op een melkboer slechts een simpele aanleiding heeft: hij belt nietsvermoedend aan op ongewenste momenten.

De verhalen beginnen meestal in medias res, waarna de noodzakelijke informatie nauwkeurig gedoseerd wordt gegeven. De gebeurtenissen worden door de verteller bescheiden en op een bijna terloopse manier in een vrij traag tempo gepresenteerd. De verhalen werken zelden toe naar een climax; soms is er zelfs geen duidelijk slot, maar houdt het verhaal ‘gewoon’ op. De interpretatie wordt aan de creatieve lezer overgelaten.

Techniek / Kunstopvatting

In een interview verklaarde Verbogt dat hij veel heeft geleerd van films. Aanvankelijk wilde hij, naar eigen zeggen, zijn verhalen te mooi maken, te veel ‘aan literatuur doen’. Bij De zomerval vond hij de bij hem passende manier van vertellen: een filmische aanpak. Als hij een fragment heeft geschreven, ziet hij dat gefilmd voor zich, waarbij hij vooral let op dialogen en veelzeggende details. Om die nauwgezet te beschrijven maakt hij veel aantekeningen van kleine, maar invloedrijke gebeurtenissen, close-ups van scènes als het ware, die hij in zijn verhalen een plaats geeft.

Behalve van film kunnen prozaschrijvers, meent Verbogt, ook veel opsteken van toneel. Door de ervaring in het schrijven van

toneelstukken bevat zijn proza een scenische en zorgvuldig geconstrueerde opbouw met een opmerkelijk ritme in de zinnen en dialogen. Bij het schrijven van toneelstukken vindt hij de samenwerking met de andere betrokkenen belangrijk. Uiteraard begint een stuk met de verbeelding van de auteur, maar de visies van de acteurs, de regisseur, de dramaturg en de decorontwerper maken de tekst pas vitaal. Toneel schrijven is volgens Verbogt vergroten: de gebeurtenissen kunnen in een toneeltekst overdrevener worden gepresenteerd dan in een verhaal of roman. Ook hoef je bij toneel nooit iets uit te leggen, want het publiek ziet tijdens de opvoering wel hoe het zit. Van deze vrijheid om veel ongezegd te laten, heeft hij naar eigen zeggen gebruikgemaakt bij zijn verhalen en romans.

Stijl

Verbogts suggestieve, melancholieke wijze van vertellen wordt gekenmerkt door een beknopte, strakke stijl. Hij gebruikt geen grote symbolen, maar houdt het bij voorkeur ‘klein’, met oog voor details. Uit zijn alledaagse taalgebruik blijkt een voorkeur voor de dialoog. Te opzichtige literaire taal gaat hij uit de weg. Hij gebruikt vaak korte, enkelvoudige mededelende zinnen, waardoor er sprake is van een staccatostijl. Zijn weemoedige en lichte toon staat in sterk contrast met de dramatische gebeurtenissen, die daardoor worden gerelativeerd.

Traditie

Met name door zijn techniek en stijl is Verbogt vaak vergeleken met Nescio. In zijn benadering van het alledaagse - een combinatie van melancholieke bespiegelingen, een traag tempo en vriendelijke ironie - zijn met name zijn columns nogal eens in een adem genoemd met die van Simon Carmiggelt en Remco Campert.

Kritiek

Opmerkelijk is dat zijn debuut zeer veel aandacht kreeg: zo'n dertig recensies verschenen er naar aanleiding van De feestavond. De meningen van de critici liepen nogal uiteen en dat is bij zijn volgende boeken eigenlijk niet veranderd. Zijn techniek en stijl worden meestal gunstig beoordeeld. De columns en korte verhalen en de vaak rake, humoristische typeringen erin worden in het algemeen geroemd. Aan de andere kant wordt hem vaak verweten dat hij met name in zijn romans te veel overhoop haalt en te veel suggereert en daardoor te weinig emotioneert of de personages onvoldoende uitdiept. Ook is wel opgemerkt dat hij

inhoudelijk te weinig oorspronkelijk zou zijn. Het oordeel van Lies Schut over Eindelijk de zee laat zien wat ook andere critici vaak opmerken over het werk van Thomas Verbogt: ‘[Het] is een onderhoudende roman die tot doorlezen dwingt, maar die niet werkelijk iets losmaakt, iets nieuws vertelt, verontrust of ontroert.’

Publieke belangstelling

Hoewel Verbogts werk regelmatig en vrij uitvoerig wordt gerecenseerd, is hij als auteur nooit echt doorgebroken. Als schrijver van columns en korte verhalen is hij wel enigszins populair, waarschijnlijk doordat ze op een humoristische manier over herkenbare, alledaagse gebeurtenissen gaan zonder mensen echt te kwetsen, maar zijn romans worden minder gewaardeerd. Aanprijzingen van andere, meer bekende auteurs als Thomas Rosenboom en Arnon Grunberg hadden nauwelijks invloed. Toch is de promotieactie van zijn nieuwe uitgever vanaf 2007, Nieuw Amsterdam, niet zonder succes gebleven: vroeger werk is in twee verzamelbanden verschenen en later werk wordt vaker herdrukt.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

119 Kritisch lit. lex.
november 2010