Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

M. Vasalis

door Maaike Meijer en Jessa Bertens

1. Biografie

M. Vasalis is het pseudoniem van Margaretha Leenmans, die op 13 februari 1909 in Den Haag werd geboren in een vrijzinnig socialistisch milieu. Na haar gymnasiumopleiding op het Haags Lyceum studeerde zij vanaf 1927 medicijnen en vervolgens enige jaren antropologie in Leiden. In 1936 begon zij zich in Santpoort als arts-assistent te specialiseren in de psychiatrie en neurologie. Om gezondheidsredenen verbleef ze in 1937 negen maanden in de Zuid-Afrikaanse halfwoestijn de Karoo. Vanaf 1938 was zij als arts verbonden aan het Wilhelmina Gasthuis te Amsterdam. Zij trouwde in 1939 met de psychiater en latere hoogleraar neurologie J. Droogleever Fortuyn. In 1951 vestigde zij zich met haar gezin in Groningen; zij werkte eerst in Assen en vervolgens in Groningen als kinderpsychiater. Vanaf 1963 woonde zij in het Drentse Roden, waar zij stierf op 16 oktober 1998.

Van het begin af aan heeft zij gepubliceerd onder het pseudoniem M. Vasalis, de vertaling in het Latijn van haar achternaam (leenman = vasal). Haar eerste gedichten verschenen in 1936 in Groot Nederland. In 1940 publiceerde zij haar eerste poëziebundel, Parken en woestijnen, en de novelle ‘Onweer’ als onderdeel van het boekenweekgeschenk Drie novellen. Vasalis publiceerde ook enkele essays over poëzie en stelde bloemlezingen samen.

In de periode 1948-1953 was zij redacteur van Libertinage.

Voor haar debuutbundel ontving Vasalis in 1941 de Lucy B. en C.W. van der Hoogtprijs, en voor Vergezichten en gezichten (1954) in 1957 de poëzieprijs van de gemeente Amsterdam. Bekroning

van haar oeuvre was er verder in de vorm van de culturele prijs van de provincie Groningen (1963), de Constantijn Huygensprijs (1974) en de P.C. Hooftprijs (1982).

Na 1954 publiceerde Vasalis nog slechts sporadisch gedichten (hoofdzakelijk in Tirade). Een kleine bloemlezing uit haar poëzie en haar novelle zijn in Engelse vertaling verschenen.

2. Kritische beschouwing

Thematiek

M. Vasalis debuteert in 1936 met een vijftal gedichten in Groot Nederland. In 1940 verschijnt haar eerste bundel Parken en woestijnen, met voor die tijd moderne, toegankelijke, velen aansprekende gedichten in een confessionele toonaard. De thema's die Vasalis hierin aansnijdt, zullen in later werk steeds terugkeren: de relatie tot een geliefde, die hier afwezig of weggegaan is; de tragiek van de geesteszieke (zoals in het later beroemd geworden gedicht ‘De idioot in het bad’); het wonderlijke kind. Veel gedichten hebben de natuur als onderwerp of zijn gesitueerd in de natuur. Natuurbeleving leidt bij Vasalis echter altijd tot een innerlijke ervaring, die het eigenlijke onderwerp van het gedicht is: de natuurbeschrijving is in feite een Natureingang tot een eigen innerlijk. Zo gaat het in ‘Voorjaar’, dat eerst een winderig, onstuimig voorjaar beschrijft:

De natuur is hier de toegang tot een vergeten of verdrongen dimensie van het eigen bestaan: het hartstochtelijk lenteachtige, het jeugdig-onbesuisde van de ziel. In het gedicht ‘Het ezeltje’ wordt de jonge ezel, ‘schoon, ongeschonden beest’, gezien als beeld van een verloren, jonger zelf, dat nog gaaf, zachtzinnig en dromerig was. Dood, vergankelijkheid en de alles opslokkende tijd houden deze - dan nog jonge - dichteres al sterk bezig.

Ten slotte staat in verschillende gedichten een ervaring van mentale grensoverschrijding centraal, het buiten de grenzen treden van het rationele bewustzijn. Dronkenschap is zo'n grensoverschrijding, maar ook de droom, het visioen en de uitbarsting

van ongelikt sentiment, zoals bij het horen van een fanfarecorps. Vasalis beschrijft in haar gedichten haast altijd de dynamiek van het plotselinge veranderen van de innerlijke ervaring. Die omslag geschiedt in rap tempo en de ervaring kan gemakkelijk visionaire proporties aannemen, zoals in de gedichten ‘Afsluitdijk’ en ‘Onweer in het moeras’. Haar werk lijkt op het eerste gezicht conventioneel in zijn thematiek, maar ontsnapt in zijn onverschrokken hartstochtelijkheid volledig aan het cliché. Het beschrijven van dronkenschap, in ‘Drank, de onberekenbare’, of de gedachte aan zelfmoord, in ‘De dood’, waren zeker in de jaren dertig nog geen betamelijke onderwerpen voor een jonge vrouw. Sterk verwant aan de thematiek van het gedicht ‘Onweer in het moeras’ is die in Vasalis' enige verhalende prozawerk van belang, de tezelfdertijd verschenen novelle ‘Onweer’ (1940). Het thema is de innerlijke ommekeer die zich voltrekt in Pole, een ongelukkige en eenzelvige man, die een van de gasten is in een hotel in de Zuid-Afrikaanse Karoo. Pole heeft een oogje op de dochter des huizes, maar het lukt hem niet haar belangstelling te trekken. Hij is zowel jaloers op de dokter - die het meisje meer boeit - als op de oude man Redhurst, omdat die zo totaal op zijn gemak lijkt. Om de tijd te verdrijven spelen de gasten het gezelschapsspel ‘moordenaar’ en bij dat spel raakt Pole zozeer in de ban van zijn jaloerse emoties dat hij de oude Redhurst bijna werkelijk vermoordt. Het loopt goed af, maar de volgende dag pakt Pole beschaamd zijn biezen. Dan barst er een groots en verschrikkelijk onweer los. In dat noodweer wordt hij gevonden door zijn concurrent Redhurst, die later was vertrokken. Als het noodweer opgetrokken is, komen de twee als de beste vrienden weer terug in het hotel, aldus het happy end. Het fysieke onweer is een veruiterlijking van het innerlijk onweer dat zich zowel in Pole als in Redhurst heeft afgespeeld. Beiden hebben zeer sterke emoties beleefd - van jaloezie en agressie (Pole) tot doodsangst en plotseling besef van sterfelijkheid (Redhurst). Precies dat brengt beide mannen innerlijk tot leven en zelfs tot elkaar. Het thema van deze psychologische novelle is de cathartische werking van emoties. In het verwante gedicht ‘Onweer in het moeras’ beschrijft Vasalis eveneens een indrukwekkend onweer in de Karoo; de innerlijke ontlading verwoordt zij hierin expliciet:

Stijl / Techniek

In de novelle is het overigens heel effectief dat de lezer zelf dit verband tussen innerlijk en uiterlijk natuurgeweld moet leggen. Bijna al Vasalis' gedichten zijn gesteld in de monologische ik-vorm, hetgeen de lezer uitnodigt zich te verplaatsen in de intieme gedachten, gevoelens en waarnemingen van deze ik. Zowel Parken en woestijnen als de tweede bundel, De vogel Phoenix (1947), zijn toegankelijk, zij het niet per se eenvoudig. De complexiteit zit bij Vasalis niet zozeer in de vorm als wel in de thematiek. Haar vormtaal en techniek waren vernieuwend in de tijd - midden jaren dertig - waarin zij debuteerde. Zij schrijft een parlando-vers met een los eindrijm en weinig strofebouw. Als er al strofen zijn, zijn deze veelal onregelmatig en volgen ze geen schema's uit de bestaande gebonden versvormen. Het taalgebruik is alledaags, met vermijding van ouderwetse poëtisch geladen woorden. Vasalis is wars van mooischrijverij en technische hoogstandjes. Ook schuwt zij het introduceren van gewone gebruiksvoorwerpen niet - zoals blijkt uit het gedicht ‘De dood’ (in Parken en woestijnen), waarin de Dood de ik-persoon ‘kleine interessante dingen’ aanwijst: een spijker, een touw en ‘dranken, pillen,/ pistolen, gaskraan, steile daken,/ een bad, een scheermes, een wit laken’. Zo brengt Vasalis in haar werk dezelfde modernisering in praktijk als haar tijdgenoot Gerrit Achterberg: in gewone taal een maximale zeggingskracht bereiken die alle aandacht richt op een ontremde exploratie van de eigen ziel. Vanwege haar moderne vorm en transparante, bijna afwezige techniek heeft Vasalis' werk de tand des tijds goed doorstaan, beter dan veel werk van generatiegenoten als Victor E. van Vriesland, H. Marsman, S. Vestdijk, Ida Gerhardt en Bertus Aafjes.

Kritiek / Publieke belangstelling

De universele thematiek, de directheid en de ongecompliceerde vorm van haar poëzie hadden tot gevolg dat ze, in een periode waarin de literaire kritiek nog erg verzuild was, boven de verschillende levensbeschouwelijke en poëticale partijen verheven

leek. Haar debuut werd door alle gezindten - seculier, protestant, katholiek, humanistisch - en door zowel jongere als oudere critici goedkeurend ontvangen. Menno ter Braak was een van de eersten die de kwaliteit van haar werk opmerkte: al in 1937 wijdde hij een beschouwing aan haar gedicht ‘Tijd’ en later in datzelfde jaar zei hij haar werk te hebben ervaren als een ‘poëtische schok’. Vestdijk trof in Parken en woestijnen de gelukkige combinatie van een ‘levendig-opmerkzame’ en een ‘eerbiedig-aanschouwende’ geest, en toonde zich onder de indruk van de complexe belevingswereld die achter de ogenschijnlijk eenvoudige verzen schuilging. D.A.M. Binnendijk zag het niveau van Vasalis' debuut bijna als een handicap voor het vervolg van haar dichterlijke carrière. Hij was verheugd over deze in zijn ogen unieke, zelfs zo goed als volmaakte bundel, maar tegelijkertijd had dit debuut een dermate definitief karakter dat hij vreesde dat Vasalis er in de toekomst weinig meer aan toe te voegen zou hebben. Niet alleen de kritiek omarmde Vasalis' debuut enthousiast, maar ook het lezende publiek ontdekte het al snel. Het verkoopsucces was zo groot - tot 1943 tienduizend exemplaren - dat Vasalis nota bene als debutant een belangrijke financiële stut van haar noodlijdende uitgever A.A.M. Stols vormde, zoals Wilholt (2001) laat zien. De tweede bundel, De vogel Phoenix, kon in grote lijnen rekenen op eenzelfde positieve ontvangst, wat Vasalis eind jaren veertig tot een gevestigde naam maakte. Bij het verschijnen van haar derde bundel, Vergezichten en gezichten (1954), kreeg zij opnieuw veel lof, maar nu werden er ook enkele kritische noten gekraakt. Alfred Kossmann bespeurde bijvoorbeeld teruggang, zelfs ‘verval’ als bij de latere Gorter en Rilke - het zijn dus bepaald niet de minsten met wie Vasalis hier wordt vergeleken. In deze bundel, die decennialang Vasalis' laatste zal blijken te zijn, ziet hij een creatieve desintegratie: alsof ‘de dichteres haar oude volmaaktheid achter zich heeft gelaten en op weg is naar een nieuwe’.

Verwantschap

Vasalis is door mede-dichters en critici wel gezien als belangrijke representant van de kring rond Ed. Hoornik en het tijdschrift Criterium (1940-1942), maar dat is, zoals Ton Anbeek in zijn Geschiedenis van de Nederlandse literatuur (1990) aantoont, niet helemaal terecht. De Criterium-kring wilde het ‘romantisch rati-

onalisme’ uitdragen, een poëtica die een verticale spagaat maakt tussen hemel en aarde, tussen verlangen en werkelijkheid. Volgens Hoornik levert dat een ‘tragische spanning’ op, maar prozaïscher gezegd was deze vage formule de grootste gemene deler binnen een zeer heterogeen dichtersgezelschap. Zulk een diffuus programma kan moeilijk een typische exponent hebben. Vasalis was dit dan ook niet, ook al werd zij door Hoornik en Aafjes wel graag als representant van hun ‘romantisch rationalisme’ opgevoerd. Die beeldvorming bleek hardnekkig. De jongere Vijftigers zetten zich tien jaar later af tegen de Criteriumpoëzie in de gedaante van Vasalis, die zij dan tot vaandeldraagster van de ‘oude’ poëzie bombardeerden. Haar dichtregel ‘eerbied voor de gewoonste dingen’ (uit ‘Fanfare-corps’ in Parken en woestijnen) werd de gewraakte slagzin voor al wat in de ogen van de Vijftigers passé was. Op dat moment kreeg Vasalis een plaats in de literatuurgeschiedenis toegewezen die tot op heden omstreden is gebleven.

Traditie

Opvallend is dat de critici in de vroege jaren veertig bij hun bespreking van Parken en woestijnen vrijwel unaniem aangaven dat ze moeite hadden met het vinden van een passend referentiekader voor de poëzie van Vasalis. Als zij al een vergelijking maakten (zoals Vestdijk en Van Vriesland), dan was het met de bepaald niet contemporaine mystica Hadewych.

Thematiek

De vroege kritische associatie van Vasalis met Hadewych was geen slag in de lucht. Maaike Meijer (1989) heeft later laten zien hoe delen van Vasalis' werk inderdaad met vrucht als passend in de mystieke traditie kunnen worden gelezen. Zij wijst erop dat onder andere in gedichten als ‘Afsluitdijk’, ‘De krekels’, ‘Tijd’, ‘Onweer in het moeras’ (alle in Parken en woestijnen), ruimte, tijd en zwaartekracht lijken te zijn verdwenen, evenals het alledaagse ik-besef en het onderscheid tussen geest en materie. De ervaringen die worden beschreven, zijn gelukzalig of huiveringwekkend. Het lyrisch ik wordt plotseling door deze ervaring getroffen en terugval naar de gewone werkelijkheid is smartelijk. Vaak gaat het om een leegte-ervaring die noodgedwongen beschreven wordt met behulp van negaties, omdat het om een in wezen onmededeelbare ervaring gaat. De ervaring heeft een ken-aspect en het subject verandert er ten diepste door. Tot

die mystieke gedichten behoort ook ‘Ster’ (in Vergezichten en gezichten):

Naast enkele klassiek-mystieke gedichten schreef Vasalis veel aan mystiek verwante gedichten, die ofwel cirkelen rond momenten van plotselinge verlichting, ofwel wanhoop uitdrukken omdat de ik zich gevangen voelt in een donker Diesseits waarin de toegang tot ‘het andere’ geheel afgesloten is. De hogere realiteit die soms kan worden benaderd of ‘geschouwd’, is - paradoxaal genoeg - aards. Op dit punt onderscheidt de moderne, atheïstische mystiek-als-poëzie zich van de klassieke religieuze variant. De andere dimensie is aanwezig in de geschapen wereld en kan zich bijvoorbeeld openbaren in de sterren, de geliefde, in de bomen of in een bepaald soort licht. Herman de Coninck (1983) heeft er in verband met deze thematiek op gewezen hoe Vasalis zich bedient van antithesen, oxymorons en paradoxen, als de stijlmiddelen om scheiding tot eenheid te brengen en om tegenstrijdigheden te verzoenen.

Visie op de wereld

Ook de traditie van de visioenenliteratuur kan Vasalis' werk verhelderen. In Vergezichten en gezichten komt een reeks van visioenen voor, angstaanjagende gezichten van een andere wereld. In het gedicht ‘Klein, 's Avonds’ jaagt een engel de ik angst aan: deze durft niet met hem mee te gaan naar de onbekende andere wereld. Maar in het gedicht met de veelzeggende titel ‘Ontvoering’ laat de ik zich meevoeren door een wolf naar een magisch, besneeuwd en sereen dodenrijk: de plek waar de schepping plaatsvindt. Andere gedichten gaan over de eindeloze kringloop van dood en wedergeboorte of stellen het probleem aan de orde van de buitenmenselijke tijd, die per definitie buiten het menselijke voorstellingsvermogen valt. De wereldorde wordt door Vasalis voorgesteld als een tijdelijke ketening

van de kolkende chaos, waaruit de vernietigende tijdloosheid elk moment weer kan losbarsten. Tal van gedichten getuigen van een fascinatie voor het ‘nog niet en niet meer zijn’, dat wil zeggen het voorgeboortelijke bestaan en het leven na de dood. Vasalis wil voortdurend over de rand kijken, uit het bekende treden, hoe angstwekkend dat ook is. Van die tochten naar de onderwereld keert de ik dan ook weer gelouterd terug in de gewone wereld, als aan het slot van het gedicht ‘Herfst’ (in Vergezichten en gezichten):

De regeneratie hoort traditioneel bij de reis naar de onderwereld en kan met vrucht tegen de achtergrond van deze mythologische en literaire traditie worden geïnterpreteerd.

Traditie / Verwantschap

In ongepubliceerde jeugdgedichten van Vasalis is te zien hoe zij aanvankelijk de Nederlandse Tachtigers, Guido Gezelle en de Engelse romantici trachtte te imiteren. Al snel schudde zij deze verheven dichterlijke taal echter volledig van zich af en ontwikkelde zij een modern, spreektalig idioom. Dat streven had zij gemeen met een aantal tijdgenoten. Zij behoort tot de dichters van ‘het gewone woord’, met J. Greshoff en E. du Perron als directe voorgangers. Vasalis probeert in zo eenvoudig mogelijke woorden een ongewone, lucide werkelijkheidsbeleving te pakken. Net als haar (bijna-)generatiegenoten M. Nijhoff en Gerrit Achterberg streeft zij naar geladenheid en intensiteit, maar is zij tegelijk wars van retoriek. Ze is ook op haar tijd vooruit: iets van de sensibiliteit van de jongere Hans Lodeizen is al in haar werk aanwezig en er zijn tal van overeenkomsten tussen haar en de vroege Rutger Kopland, en met het werk van de confessional poet Elisabeth Eybers. Ook buitenlandse dichters als Emily Dickin-

son vallen echter te beschouwen als Vasalis' poëtische verwanten. Met Dickinson - wier werk zij waardeerde - heeft Vasalis het bruuske, de intensiteit van expressie en emotie gemeen. Hoewel zij tal van dichters en schrijvers kende en vriendschappen onderhield met uiteenlopende figuren als Victor E. van Vriesland, Bertus Aafjes, Gerard Reve, en later met Eybers, Judith Herzberg, F. Harmsen van Beek en de schrijvende uitgever Geert van Oorschot, is van geen van deze literaire vrienden grote invloed uitgegaan op haar voor de oorlog al volwassen dichterschap. Wel heeft Vasalis op haar beurt tal van Nederlandse dichters diepgaand beïnvloed, mede door haar populariteit en de frequente aanwezigheid van haar gedichten in bloemlezingen en schoolboeken. De zogeheten Tirade-dichters als Hanny Michaelis, Kopland, Herzberg, Chr. J. van Geel en in hun spoor Neeltje Maria Min, Eybers, Eva Gerlach en Anna Enquist komen het meest in haar buurt. Vasalis was een zeer belezen dichter en kende zowel haar klassieken (Shakespeare, John Keats, Virginia Woolf, Emily Dickinson tot en met de grote Russische prozaïsten) evenals zeer veel moderne Engelse en Franse literatuur. De onverschrokkenheid van Emily Dickinson en de Amerikaanse dichteres Edna St. Vincent Millay - met wie zij ook persoonlijk bevriend was - moet haar hebben aangesproken.

Kunstopvatting

Voor Vasalis lijkt het gedicht de toegang tot een andere bewustzijnstoestand. Het doet scheiding teniet, het creëert eenheid, verbinding, symbiose zelfs, maar het is een zeldzame genade wanneer het inderdaad lukt om door te dringen tot de andere dimensies die zij steeds zoekt in haar oeuvre: het voorgeboortelijke, de droom, de dood, het heelal, de onderwereld, het mystieke nu-moment, de eenheid die alle tegenstelling opheft.

Deze kunstopvatting blijkt bijvoorbeeld uit ‘Diep van mijzelf en van mijn zang vervreemd’ (in De vogel Phoenix), dat suggereert dat het gedicht in staat zou zijn de verbinding te scheppen tussen de afzonderlijke, zinloze, uit hun verband gevallen dingen. Het gedicht zou de pijnlijke afzonderlijkheid kunnen opheffen, maar het scheppen van zo'n bezield verband blijft daar toch onbereikbaar. Het gedicht ‘Aan het vers’ (in Vergezichten en gezichten) representeert het scheppingsmoment als een precaire en para-

doxale plaats waarin de dichter echter volledig thuishoort: ‘Tussen waanzin en bezonnenheid/ waakzaam en ook verloren/ ondraaglijke weelde en armoedigheid,/ moet ik u toebehoren.’ Ook daar is het scheppen iets dat heftig door de dichter wordt verlangd maar dat niet lukt: ‘dan is het als in sommige dromen,/ dat men schreeuwen moet,/ maar geen geluid wil komen’.

Vasalis wilde doordringen tot de bodem van het menselijk gevoelsleven, tot de zin van het menselijk bestaan, maar wist tegelijkertijd dat het absolute zich nooit direct blootgeeft. Daarover gaat haar essay ‘De dichter van de woeste laaglanden’ (1948), waarin zij ingaat op het oeuvre van A. Roland Holst. Zij is geboeid door diens verbeelding van het absolute (in de vorm van een grote fatale liefde op de grens tussen lucht en zee) maar in haar eigen werk is zij bescheidener. Voor haar toont alle kunst, mythologie, godsdienst en liefde juist hoezeer het menselijke gevoelsleven gekortwiekt is. Elke poging om over de randen van het bestaan te reiken, stokt bij een onverbiddelijke bevestiging van die begrenzing. Maar juist in dit hulpeloos tasten is schoonheid: ‘Een antwoord, een gevoel, is er buiten ons niet te krijgen, [maar] ons eigen verlangen komt uit de buitenwereld tot ons terug, soms onherkenbaar van luister.’ Deze luister dringt in veel van haar gedichten in het aardse leven door als een immanente ‘hogere’ realiteit, waar ze plots door getroffen wordt, als in het eerder geciteerde gedicht ‘Ster’ en als in ‘Paard gezien bij circus Straszburger’ (in Vergezichten en gezichten):

Kritiek / Kunstopvatting

De realiteit van Vasalis blijkt, hoewel aards, de jonge honden van de Beweging van Vijftig niet rauw genoeg. Begin jaren vijftig openen zij een egaliserende aanval op ‘de’ oude dichtersgeneratie. Zij willen een einde maken aan haar escapistische, op de transcendentie gerichte manier van dichten en vegen de vloer aan met de bijbehorende symboliek en abstracties. Vasalis is dan, zoals gezegd, niet uitgesproken representatief voor haar generatiegenoten, maar wel succesvol en daarmee voor de Vijftigers een aantrekkelijke hoge boom om neer te halen. Rudy Kousbroek refereert aan de titel van haar debuutbundel, wanneer hij in Braak (1950) stelt: ‘Maar wat voor eisen stelt deze nieuwe poëzie dan wel? Dat er niet meer vaag in parken en woestijnen wordt gelopen. Dat de vlucht in de droom aan de dijk wordt gezet, omdat hij onbruikbaar is.’

Dit levert het enige moment op waarop Vasalis polemisch haar tanden laat zien: in haar essay ‘Naar aanleiding van Atonaal’ (1952) formuleert ze een reactie op de poëtica van de Vijftigers. Hun poëzie is onrijp, vindt ze, en slaagt er niet in het noodzakelijke midden te vinden tussen rauwe impuls en verstarde dichterstaal. Maar alleen dat evenwicht levert volgens haar geslaagde poëzie op: ‘De dichter leeft [...] voortdurend tussen het gevaar van on-rijpe, onherkenbare woorden te stamelen en overduidelijk te spreken in een taal, die een volgroeid jargon geworden is. [...] Dit is, voor zover ik zien kan, het voornaamste, zuiver dichterlijke probleem, waar iedere dichter, bewust of onbewust, mee worstelt, zo, dat hij [...] zou willen volstaan met een schreeuw, een omhelzing of iets dergelijks.’ Deze wens om te breken met de traditie speelt volgens Vasalis vooral ten tijde van een cultuurcrisis, zoals de naoorlogse tijd er een is, waarin de gangbare combinaties van woorden en hun betekenissen niet meer voldoen. Daarom begrijpt ze dat de jongeren zich nu de taal opnieuw willen toe-eigenen. Maar wat ze de Vijftigers

verwijt is ‘dat ze niet irrationeel genoeg zijn’, dat hun omverwerping van traditionele vormelementen geforceerd en bedacht aandoet.

Deze kritiek op de Vijftigers werd Vasalis niet in dank afgenomen. De avant-garde zette haar op dat moment bij in ‘de oude plooi’. Toen haar dertig jaar later, in 1982, de P.C. Hooftprijs werd toegekend, zou Vasalis overigens op haar visie op Vijftig terugkomen. Bij die gelegenheid zei ze dat het haar enkele jaren had gekost ‘om in deze poëzie door te dringen en er de noodzaak van in te zien. Tenslotte raakte ik op dat omgewoelde land van de taal met zijn kraters, stukken prikkeldraad, lichaamsdelen en verlatenheden thuis en niet alleen heb ik er persoonlijk veel aan te danken gehad, maar ik denk alle dichters nadien, ook als ze nu weer sonnetten schrijven.’

Tamar schreef later in Vrij Nederland (1989) hoe grootmoedig zij het van Vasalis vond dat deze zo ruiterlijk kon terugkomen op haar eerdere standpunt. Zij constateerde terecht dat het in het literaire domein zelden gebeurt dat men de eerder betrokken poëticale of ideologische stellingen verlaat.

Vasalis heeft zich nooit erg breed gemaakt binnen het literaire circuit. In de weinige recensies die zij schreef, waardeert zij altijd de oorspronkelijke en ongekunstelde stem - bijvoorbeeld die van de Groningse dichter Ab Visser, van Van Geel en van haar generatiegenoot Aafjes, wiens persoonlijke en poëtische integriteit zij verdedigde tegenover de Vijftigers en over wie zij twee essays schreef. Zij had een afkeer van absolute poëticale dogma's en deed dan ook - behalve in het genoemde essay over Atonaal - niet mee aan literaire polemieken of manifesten. Ook liet ze zich niet vaak expliciet uit over wat haar als dichter dreef. Iets van haar poëticale opvattingen valt echter wel te deduceren uit de korte essays en de voor- en dankwoorden die zij schreef. In een ‘Mislukte toespraak voor de adspirant-abonné's van Libertinage’ (1951) verdedigde zij het klassieke standpunt dat een gedicht niet te vervangen is door proza. Het gaat bij een vers namelijk niet om de inhoud, maar om ‘de woorden, hun klank, hun onderlinge samenhang, rangschikking en rythme’. Het gedicht is voor Vasalis paradoxalerwijs zowel kleiner als groter dan de prozatekst. Zij vergelijkt de gecondenseerde

beeldtaal van het gedicht met die van een droom:

In een veel kleiner bestek dan in proza mogelijk is [wordt in het gedicht] een veelvuldigheid meegedeeld, die tegelijkertijd een strikt verband heeft. In dit opzicht gelijkt een vers veel op een droom. Wie van u ooit een droom heeft onthouden en zich de moeite heeft getroost om na te gaan welk een rijkdom van ervaringen, bedoelingen, gedachten en gevoelens - allen gerangschikt in een soort krachtveld, dat er de vorm aan geeft - huist in een droom, die enkele minuten duurde, zal daarbij gemerkt hebben, dat het uren duurt voor men - zeer onvolledig bovendien - een dergelijk kortstondig gebeuren heeft weergegeven en in ‘proza’ vertaald.

In haar dankwoord voor de culturele prijs van de provincie Groningen (1963) en ook in haar dankwoord voor de P.C. Hooftprijs (1984) vertelde zij over haar preoccupatie met woorden als dingen. Woorden zijn voor Vasalis - als voor menig ander dichter - eerder individuen met een eigen leven dan communicatiemiddelen. Ze verwijzen niet zozeer naar iets anders als wel bezitten ze een magisch eigen leven.

Ontwikkeling

Vasalis' werk heeft tussen haar debuut in 1936 en de postume bundel De oude kustlijn (2002) een geheel eigen toon behouden. Wel is er een accentverschuiving van persoonlijke naar meer mythologische en filosofische thema's (in Vergezichten en gezichten, 1954) merkbaar. Ook worden de gedichten in Vergezichten en gezichten modernistischer en meer bevreemdend. Met name de visionaire ‘onderwereld’-gedichten in deze bundel zijn raadselachtig, omdat het visioen hierin niet wordt genaturaliseerd en in het gedicht zelf ook niet wordt ‘uitgelegd’ bijvoorbeeld als zijnde een droom. Maar ook andere gedichten uit die bundel - met name ‘Uittocht’ en de cyclus ‘Fragmenten’ - zijn uitgesproken complex en duister, waarmee deze opmerkelijk verschillen van het transparante oudere werk. Een deel van het postume werk is ook fragmentarischer dan het bij leven verschenen werk, wat te maken kan hebben met de onvoltooide staat van de manuscripten waaruit de nabestaanden hebben gekozen.

Relatie leven/werk / Visie op de wereld

De oorlog heeft naar Vasalis' eigen zeggen grote gevolgen gehad

voor haar dichterschap. Haar dankwoord bij de Constantijn Huygensprijs verduidelijkt dat ze zich na de oorlogsjaren fundamenteel heeft moeten heroriënteren. Zin aan haar leven gaf toen onder andere haar werk als kinderpsychiater, terwijl ze haar poëzie steeds meer als ontoereikend ervoer in het licht van de grote wereldrampen. Poëzie schrijven gaf haar het gevoel ‘een lucifertje bij een brand af te strijken’. Dat is voor Vasalis reden geweest om na de verschijning van haar dichtbundel Vergezichten en gezichten in 1954, (zo goed als) te stoppen met publiceren. Een aantal gedichten uit De oude kustlijn dateert waarschijnlijk van decennia eerder.

Net als haar ouders had Vasalis politiek zeer linkse opvattingen. Haar vader was een bekend sociaal-democraat, haar moeder een linkse idealiste die contact had met Frederik van Eedens kolonie Walden. Iets van Vasalis' jeugd-idealen wordt verwoord in een titelloos gedicht in De oude kustlijn:

Een enkel gedicht getuigt nadrukkelijk van een politieke stellingname, met name ‘De zieke blanke’ (1939), dat een schrijnend beeld geeft van de haat van een blanke baas jegens zijn zwarte bediende. Voor Vasalis was de poëzie echter eerder een instrument om het transcendente te doorgronden dan een medium voor politieke stellingname; zij heeft dit gedicht dan ook nooit gebundeld.

Thematiek

De laatst geschreven gedichten handelen veel over de ouderdom, de naderende dood, maar ook over een tijdloos en ontembaar levensgenieten, zoals in dit titelloze gedicht uit De oude kustlijn:

Als zeer oude vrouw heeft deze dichter nog, of opnieuw, contact met het wonderbaarlijke, het kinderlijke. In het nog veel kortere gedicht ‘Ouderdom’ vergelijkt zij het sterven zeer verrassend met het uitvliegen van een jonge vogel:

Relatie leven/werk

Vasalis' persoonlijk leven en haar beroep (aanvankelijk als zenuwarts in Amsterdam, later als kinderpsychiater in Assen en Groningen) waren onmiskenbare inspiratiebronnen voor enkele gedichten, zoals het befaamde ‘De idioot in het bad’ (in Parken en woestijnen) en ‘De vierde wereld’ (in De oude kustlijn). Sommige gedichten uit de eerste bundel Parken en woestijnen dragen sporen van een verblijf in 1937 in de Zuid-Afrikaanse halfwoestijn de Karoo - bijvoorbeeld ‘Het ezeltje’, ‘De trek’, ‘Luchtspiegeling’. De handeling van de novelle ‘Onweer’ (1940) speelt zich af in een Zuid-Afrikaans hotel. Veel gedichten getuigen van een intense relatie met een lief of echtgenoot, van een grote liefde voor kinderen en van een intense natuurbeleving. Er zijn veel gedichten over de diepbeminde zee, die Vasalis beschrijft als een alomvattende moederlijke aanwezigheid: zij groeide op in de nabijheid van de zee, aan de Scheveningse rand van Den Haag. Enkele gedichten uit De vogel Phoenix zijn gewijd aan de nagedachtenis van haar oudste zoontje Dicky, dat in de oorlog aan polio stierf. In een laat gedicht in De oude kustlijn is Dicky er nog steeds:

Het verplegen van haar oude moeder leidde in 1974 tot het in Tirade gepubliceerde ‘Een gedicht’ dat opent met de regel ‘Is het vandaag of gistten, vraagt mijn moeder’. Maar poëzie kan niet enkelvoudig worden teruggeleid tot zijn biografische bron. Het is de creatieve bewerking van de biografische aanleiding die telt. Het gedicht overstijgt ook bij Vasalis zijn aanleiding.

Vasalis is altijd van mening geweest dat een dichter in zijn of haar werk het allerpersoonlijkste geeft dat er te geven valt. Graven in het leven van een dichter vindt zij onzakelijk en verwerpelijk:. Vandaar dat zij niet gediend was van belangstelling voor haar privé-leven. Voor en tijdens haar debuut trachtte zij haar identiteit geheim te houden achter haar sekseneutrale pseudoniem., tot in de jaren tachtig verbood zij alle foto's en zij gaf nooit interviews. Zij hield zich grotendeels afzijdig van de rituelen van het Nederlandse literaire leven. Ook vernietigde zij veel correspondentie van haarzelf en persoonlijke brieven aan haar gericht. De dichter moet, zoals zij in haar dankwoord bij de aanvaarding van de P.C. Hooftprijs zegt, slechts worden bezocht ‘langs de touwladder van zijn woorden’.

Publieke belangstelling

De publieke belangstelling voor Vasalis' werk en persoon is altijd zeer groot geweest. Haar bundels bleven ook aftrek vinden in de jaren dat zij vrijwel zweeg, vanaf 1954 tot haar dood. De verkoopcijfers - 35.000 exemplaren van De oude kustlijn binnen vijf weken bijvoorbeeld - getuigen van Vasalis' blijvende populariteit. Toen Van Oorschot in 2006 Vasalis' vier bundels in een verzamelband uitbracht, betekende dat voor Parken en woestijnen de 45^e druk, voor De vogel Phoenix de 27^e druk, voor Vergezichten en gezichten de 31^e druk en voor De oude kustlijn de 6^e druk. Bij elke publieke gebeurtenis in Vasalis' carrière - de haar toegekende Huygensprijs in 1974, de P.C. Hooftprijs in 1982, haar tachtigste verjaardag, haar overlijden - schreven vrijwel alle Nederlandse kranten weer overzichts- en achtergrondartikelen over haar, die overigens vaak dezelfde feiten weer oplepelden.

Vasalis is ook gebruikt als gelegenheidsdichter. In overlijdensadvertenties werden de regels ‘En niet het snijden doet zo'n pijn/ maar het afgesneden zijn’ (uit ‘Sotto Voce’ in Vergezichten en gezichten) veel geciteerd. Sinds het verschijnen van De oude kustlijn is het vers ‘Sub finem’ een geliefd overlijdensgedicht. Het is duidelijk dat Vasalis het grote publiek nog altijd aanspreekt.

Kunstopvatting

In haar essay ‘(S)teken aan de wand’ (1964) poneert Vasalis haar visie dat de kunstenaar onzijdig of biseksueel is, zowel mannelijk als vrouwelijk - een idee dat zij vermoedelijk aan Virginia Woolf ontleende. Ze had een hekel aan ideeën over een typisch vrouwelijke poëzie, een poëzie die zich bezig zou houden, zo zei ze in 1984 even ironisch als woedend, ‘met de kleine dingen van het leven, nl. de natuur, kinderen, liefde, ziekte, ouderdom, dood en God en meer van deze futiliteiten.’ Zij wilde als dichter worden gelezen, niet in een aparte ‘vrouwenhoek’ worden bijgezet. Tevens verdedigde zij het dichten over de grote thema's van het gewone mensenleven als respectabel en legitiem voor alle dichters, niet alleen als een aan vrouwelijke auteurs voorbehouden set van onderwerpen. Daarmee reageerde zij impliciet ook op een regelmatig opduikend oordeel in de kritiek, zoals van W.F. Hermans (1955), dat haar werk te zeer ‘damespoëzie’ zou zijn.

Kritiek

Die discussie komt een halve eeuw later, bij het verschijnen van De oude kustlijn, weer boven. De kritiek op deze bundel is voornamelijk positief: voor velen blijft Vasalis boven alle partijen verheven en is haar werk van tijdloze schoonheid. Maar toch laten sommige critici Vasalis nu zakken in de hiërarchie van gecanoniseerde dichters. Piet Gerbrandy omschrijft Vasalis' werk als klassiek, maar dan in de zin van: gemeengoed geworden. Het bezit zeker kwaliteit - voor sommige dichtregels maakt Gerbrandy een diepe buiging - maar hij vindt dat Vasalis vaak te veel voor haar lezers invult. Dit laatste maakt het in zijn optiek juist zo uitnodigend naar het grote publiek. Thomas Vaessens legt het universele en toegankelijke karakter van Vasalis' poëzie negatiever uit. Hij spreekt - met een verwijzing naar het gebruik van Vasalis' regels bij begrafenissen - van ‘slappe poëzie die zich voor elke gelegenheid plooit naar de noden van dat moment’. Ook invloedrijke critici als Gerrit Komrij en Menno Wig-

man halen de oude associatie van populariteit bij een groot publiek met gebrek aan kwaliteit en clichématigheid tevoorschijn. Komrij stoort zich aan de persoonlijke, familiale onderwerpen van Vasalis en noemt die ‘familiegeslijm’.

De cultuurwetenschapper Léon Hanssen (2007) verdedigde Vasalis tegen deze aantijgingen. Hij wijst erop dat talrijke mannelijke dichters ook schreven over hun moeders en kinderen, maar dat het oordeel ‘geslijm’ pas in stelling wordt gebracht als een vrouw het woord voert. Hij ziet in de mannelijke literaire kritiek een (oud) vooroordeel jegens vrouwelijke auteurs, die snel in de hoek van de autobiografie, het sentiment en het cliché worden geduwd. Een aantal critici is volgens hem in de greep van een ‘seksespecifieke ideologie over hoe poëzie eigenlijk hoort te zijn’, namelijk avontuurlijk, risicovol, experimenteel en beheerst in het uitdrukken van emoties. De persoonlijke, ‘vrouwelijk’ geconnoteerde levenssfeer wordt volgens Hanssen in feite verafschuwd en gevreesd door mannen die niet kunnen en willen omgaan met gevoelens. Vervolgens vraagt hij aandacht voor de complexiteit van de moeder-dochterrelatie, die door Vasalis zo allesbehalve clichématig werd ontleed in - onder andere - ‘Regressie in de supermarkt’ (in De oude kustlijn), waarin het verlangen van de dochter naar de moeder wordt gerepresenteerd als een ‘van pijn doortrokken ervaring van in zichzelf terugvallen’. Hanssen noemt dit een ‘negatieve epifanie’, die zijns inziens vaak in Vasalis' oeuvre aan de orde is. Deze ervaring van verwoesting staat haaks op alle burgerlijke geborgenheid. Vasalis brengt hier volgens Hanssen ‘een hoogst moderne boodschap: niemand is veilig, zelfs moeders en dochters niet, zij die alles willen opgeven omwille van de liefde. Wie sprak er hier over familiegeslijm?’ Hanssen verzet zich dan ook alsnog tegen het neerbuigende etiket dat door de Vijftigers in 1950 op Vasalis werd geplakt als dichteres van het ‘kleine geluk’, een oordeel dat door veel handboeken onvoldoende in zijn context werd geplaatst. Hij meent dat Vasalis als ‘casus’ zou moeten dienen om de moderne literatuurgeschiedenis kritisch op haar vooronderstellingen (van superioriteit van het mannelijk schrijven) te onderzoeken. In zijn in 2007 gebundelde essays over Vasalis interpreteert Hanssen Vasalis vanuit een gender-kritisch cultuurhistorisch perspectief.

3. Primaire bibliografie

Een vollediger bibliografie is te vinden in: Léon Hanssen, Een misverstand, om in te geloven. De poëzie van M. Vasalis. Amsterdam 2006, pp. 309-319.

4. Secundaire bibliografie

106 Kritisch lit. lex.
september 2007