Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Bob den Uyl

door August Hans den Boef

1. Biografie

Jacob den Uyl werd op 27 maart 1930 te Rotterdam geboren. Zijn vader was politieman en zijn moeder was afkomstig uit Duitsland. In zijn geboortestad doorliep hij de lagere school en deed hij examen mulo-B. Hierna vervulde hij - afgezien van een korte periode als varensgezel - kantoorfuncties bij diverse Rotterdamse bedrijven. In de periode 1948-1957 speelde hij trompet in een aantal jazzorkesten. Tussen 1962 en 1964 maakte Den Uyl een aantal abstracte tekeningen, die hij in 1982 en 1987 in Rotterdamse galerieën exposeerde.

Vóór zijn literaire debuut vertaalde hij veel voor een uitgeverij van softporno. Later vertaalde hij onder andere proza van Saul Bellow, Flann O'Brien, Glendon Swarthout en kinderboekenauteurs als Johanna Reiss en William Steig. Als poëzievertaler werkte hij telkens mee aan het Rotterdamse Poetry International. Aan de literaire workshop van de Rotterdamse Kunststichting verleende Den Uyl het eerste seizoen zijn medewerking. Sinds 1968 was hij fulltime auteur.

In zijn beginperiode heeft Den Uyl een roman geschreven, waarvan de werktitel Ieder draagt zijn steentje bij luidt en die hij niet wilde publiceren. Na zijn debuut in het tijdschrift Gard Sivik (1960; het verhaal ‘Een beeld van mijn drukke werkzaamheden’) verscheen een stroom van prozateksten - verhalen, recensies, tv-kritieken, interviews en reportages - in tal van bladen. Daaronder vooral de Volkskrant, De Gids, Maatstaf, Hollands Diep, Haagse Post, Het Vrije Volk, NRC Handelsblad, Schipholland en Rotterdams Tij, maar ook: Hollands Maandblad, Pulp, Propria Cures, Barbarber, Bzzlletin, Avenue, De Havenloods, Het Torentje en Het Waddenbulletin.

Voor zijn eerste verhalenbundel, Vogels kijken, ontving hij in 1966 de novelleprijs van de Gemeente Amsterdam. Twee jaar later verwierf de volgende, Een zachte fluittoon, de Anna Blaman-prijs. Gods wegen zijn duister en zelden aangenaam werd in 1976 bekroond met de Multatuli-prijs.

Verschillende van Den Uyls verhalen zijn in vertaling opgenomen in Russische, Duitse, Indonesische, Bulgaarse en Spaanse bloemlezingen.

Begin 1984 zond de NCRV-radio ‘Dame met hondje’, een monoloog van een reiziger, uit en bij de herdenking van de bevrijding later datzelfde jaar ‘Nacht over Rotterdam’, eveneens een oorspronkelijk hoorspel van Den Uyl (ook in vertaling op de WDR te Keulen te beluisteren). In 1985 speelde theatergroep Yaddo onder leiding van Pieter Loef de eenakter ‘Een wat eigenaardige polikliniek’, het door Den Uyl duchtig bewerkte ‘In de polikliniek’ uit de bundel Het landschap der levenden.

Bob den Uyl overleed op 13 februari 1992 in Rotterdam, waar hij altijd was blijven wonen. Hij was getrouwd en had een zoon. Op de muur van de oude Rotterdamse gemeentebibliotheek bevindt zich een enorme muurschildering van het rapport dat Den Uyl in 1940 toegang verschafte tot de vijfde klas van de lagere school.

2. Kritische beschouwing

Publieke, belangstelling

Ondanks een aantal lovende recensies en een bekroning moest Bob den Uyl na zijn eerste bundel van uitgever veranderen. De belangstelling voor zijn werk nam eerst langzamerhand toe. In het begin van 1975 stelde de criticus Wim Sanders nog voor een ‘Comité ter Bevordering van het Lezen van de Geschriften van de heer Bob den Uyl’ op te richten. Met de bundel Gods wegen zijn duister en zelden aangenaam die later dat jaar uitkwam, zou hij naar een groter publiek doorbreken. Op het moment dat Wam de Moor deze bundel in De Tijd besprak, hadden twee van de drie bibliotheken in zijn omgeving geen boeken van Den Uyl. Dit is intussen wel veranderd: alle bij Querido uitgegeven bundels zijn nu, na tal van herdrukken, in de winkel verkrijgbaar, terwijl deze uitgeverij ook de oorspronkelijk bij Nijgh & Van Ditmar verschenen boeken opnieuw heeft uitgebracht.

Kritiek

Het lijkt een beetje alsof met het toenemen van de waardering bij het lezerspubliek, het enthousiasme bij de critici wat is geluwd. Ab Visser, Alfred Kossmann en Hans Warren bespreken onverdroten elke nieuwe bundel weer positief. Critici als Kees Fens (in de Volkskrant) zijn in de loop der jaren minder lovend geworden. Bij Een zwervend bestaan is volgens hem sprake van taal- en toonarm niveau, waardoor de vele uitweidingen tot grauwe meligheid leiden. Een niet gesigneerde bijdrage in het Brabants Nieuwsblad stelt over Vreemde verschijnselen: ‘Bob den Uyl verrast niet meer.’ In de Haagse Post constateert Aad Nuis bezorgd dat een deel van De bloedende trein aangeeft dat Den Uyl afdrijft naar de columnistiek.

Thematiek

Voorzover men van een thematiek in algemene zin kan spreken, zou dit het optreden van een personage in een nietvertrouwde omgeving kunnen zijn. Een situatie waarin de communicatie moeilijk verloopt, waarbij nog komt dat de verteller bijzonder wantrouwig is, al probeert hij deze houding door argeloosheid te camoufleren. Die omgeving is vaak een vreemde stad of landstreek. Soms reist de verteller zonder enig in de tekst vermeld doel, andere keren zoekt hij bij voorbeeld naar overblijfselen van slagvelden uit de Eerste

Wereldoorlog, maar in beide gevallen met hetzelfde resultaat: ‘Je vindt niet wat je zoekt, maar alleen dat wat je niet zoekt.’ Zo wordt de ‘Wet van Den Uyl’ in De ontwikkeling van een woede geformuleerd.

Object van het commentaar dat de verteller op gebeurtenissen geeft, is vaak de gang van zaken in hotels en openbare gelegenheden, alsmede in de diverse middelen van vervoer. Een enkele maal maakt hij gebruik van de vooroordelen die bij de lezer over bepaalde situaties kunnen bestaan. Ook wanneer hij zich op de eigen race-fiets verplaatst, is er altijd de dreiging van mankementen die in de streek waar hij zich op dat ogenblik bevindt, niet gerepareerd kunnen worden. Mensen zijn altijd ‘De Anderen’, zoveel mogelijk wordt het directe contact met hen vermeden. Soms kan na intensief alcoholgebruik van enige oppervlakkige toenadering sprake zijn, maar even vaak blijkt de verteller zich niet meer te herinneren hoe dit is afgelopen.

Regelmatig worden prachtige plannen uitgebroed en aanvankelijk optimistisch uitgevoerd, maar het resultaat is dat het personage met lege handen achterblijft, of het nu gaat om een bizarre uitvinding of om een methode om een meisje te veroveren. ‘Alles loopt verkeerd af omdat een goede afloop niet bestaat’ lezen we dan ook in Gods wegen zin duister en zelden aangenaam. Toch is het daarom nog niet zinloos om de loop der dingen te beschouwen. ‘Ik wil met verwondering en onbegrip blijven rondkijken in dit surrealistische sprookjesland, waar de meest vreemde dingen gebeuren en toch eigenlijk niet.’ (Met een voet in het graf) In sommige verhalen, vooral die welke een surrealistisch of fantastisch karakter hebben, gebeurt wel degelijk iets; een van de opmerkelijkste motieven is hier dat van het geweld. De ene maal concreet, een andere keer als dreiging. De hoofdpersoon uit het titelverhaal van Met een voet in het graf leeft in de periode na de val van een atoombom. Die van het verhaal ‘De moordenaar’ (Een zachte fluittoon) is een figuur die jarenlang als huurmoordenaar in zijn levensonderhoud heeft voorzien. In het lange verhaal ‘Symbolies man, symbolies!’ (Vogels kijken) vindt de verteller iemand tegenover zich die naar zijn mening verscheidene personen heeft vermorzeld, en die zijn buren en vrouw mishandelt en misbruikt. Vrijwel de volledige bevolking van een

pleziertrein moet het met de dood bekopen in het titelverhaal uit De bloedende trein.

Stijl

Door heel zijn werk heen maakt Den Uyl kundig gebruik van allerlei stijlmiddelen. Vaak hanteert hij bewust het verschil tussen de inhoud van zijn mededelingen en de toon ervan. Die laatste is droog, laconiek, ironisch, soms op het sardonische af. Opvallend vaak wordt er in zijn verhalen hardop over formuleringen nagedacht. Zijn personages houden er op dit gebied principes op na als Batavus Droogstoppel: staat op een auto dat deze ‘Op weg (is) naar een tevreden klant’, dan is een dergelijke tekst eigenlijk alleen op de heenweg toegestaan. Zo lijkt Den Uyls droge wijze van formuleren ook wel voort te komen uit vergelijkbare opvattingen.

De eerste bundels bevatten vrijwel alleen verhalen met een kop en een staart, het merendeel behoort tot het surrealistische en fantastische genre. Zelfs Gods wegen zijn duister en zelden aangenaam bevat nog twee verhalen die men onder deze laatste noemers zou kunnen zetten. Langzamerhand, vooral met de documentaire Wat fietst daar?, is het zwaartepunt aan het verschuiven naar verhalen met een min of meer autobiografische inslag waarin de verteller mensen en situaties observeert en ook becommentarieert. Die commentaren kunnen worden gerelativeerd of doorgeprikt. De structuur van het geheel wordt steeds fragmentarischer, meer en meer gaan invallen en uitweidingen het verloop onderbreken, het tempo vertragen. In Vreemde verschijnselen zet Den Uyl bij voorbeeld in één zin een stuk tekst van vijf pagina's tussen haakjes. Het verband tussen de fragmenten onderling wordt ook losser. Dit losse karakter is het sterkst aanwezig in Een zwervend bestaan. In tegenstelling tot de uitgever die op de flap van het betreffende boek en voorin de kwalificatie ‘roman’ hanteert, meen ik op grond hiervan Een zwervend bestaan een verhalenbundel te moeten noemen. Hier zijn de fragmenten genummerd, in Vreemde verschijnselen zijn ze voor een deel weer onder een titel gegroepeerd.

Typerend is de rol die het slot heeft gekregen. Aanvankelijk leverde dit Den Uyl problemen op. In een interview in 1968 vertelt hij dat hij een slot aan een verhaal schrijft ‘omdat het moet’. Deze geringe motivatie blijkt ook uit zijn werk. ‘De

verbanning’ uit Met een voet in het graf is het relaas van iemand die, in de gevangenis, gaandeweg de greep op zichzelf verliest. Het eindigt echter met een kort stukje waarin een onbekende verteller, uit het niets opgedoken, vertelt hoe het de gevangene is vergaan. Dit is niet alleen een stijlbreuk, bijna ook een anti-climax. In latere verhalen laat Den Uyl het einde weg, tot vreugde van een deel van zijn lezers: ‘Als Den Uyl een afronding zoekt, gaat het mis.’ (Wam de Moor over de eerste vijf bundels).

Of het nu om surrealistische, fantastische of de latere ironisch-realistische verhalen gaat, vrijwel altijd is de verteller (meestal ook het onderwerp van het verhaal) een afstandelijk waarnemer. Zelfs zijn eigen emoties worden als opmerkelijke verschijnselen bekeken. Het losse en fragmentarische karakter van de structuur versterkt dit nog: de ene gebeurtenis lijkt sterk op een andere of is aanleiding om over die andere te beginnen. Een suggestie van verwisselbaarheid. In combinatie met het vermogen om in alledaagse gebeurtenissen absurde details te ontdekken kan dit tot een vreemde beleving van de werkelijkheid aanleiding geven. Een treffend voorbeeld hiervan is de houding tegenover het oorlogsgebeuren (in de jeugdherinneringen). De verteller in Een zwervend bestaan beschrijft hoe de meest opvallende herinnering aan de inslag van een V2, bij hem in de buurt, de boterham op zijn bord betrof, die rechtstandig omhoogschoot. ‘Oorlog is leuk’ heet een verhaal in Een zachte fluittoon, waarin geschetst wordt hoeveel interessants en spannends de Duitse inval een tienjarige te bieden had. En in ‘Een gouden tijd’ (Vreemde verschijnselen) vertelt hij hoe hij in de oorlog at.

De afstand zorgt er in de latere verhalen voor dat de sadistische ideeën die de verteller soms over personen in zijn omgeving ontwikkelt, zelden tot handelingen leiden. Dat zou de betrokkenheid maar bevorderen. Die afstand ontbreekt in een aantal van de surrealistische verhalen. Hierin kan de hoofdpersoon ongelukkig zijn en zelfs te gronde gaan.

Ontwikkeling

Naast de hierboven genoemde genres, zou men voor ‘Morgen, als de zon schijnt’ (uit Vogels kijken) kunnen spreken van ‘Hollands realisme’. Een man kan binnen zijn verhouding met een vrouw geen oplossing vinden voor zijn gevoel van gevangenzijn en ongeluk. Hun gedragingen worden gedetail-

leerd en realistisch beschreven tot en met de gevoelens van walging die bij de man optreden. Hier is geen afstand. Na de geschetste ontwikkeling van surrealisme en fantasie naar ironisch realisme in een vormgeving waarin niet alleen de kop en de staart zijn verdwenen, maar soms zelfs een duidelijk raamwerk ontbreekt - het meest in Een zwervend bestaan en Vreemde verschijnselen - is er bij De bloedende trein sprake van een gedeeltelijke terugkeer naar oude thema's en structuren. Het titelverhaal is niet alleen surrealistisch, het heeft ook een einde en de hoofdpersoon is dit keer geen ‘ik’ maar een ‘hij’. De verhalen die nog wel op de wijze van de twee voorgaande bundels zijn geconstrueerd, bevatten minder absurde observaties en hebben daardoor eerder het karakter van anekdotische reportages en herinneringen. De verteller geeft hierin ook aan dat hij zich om allerlei ontwikkelingen niet meer druk maakt (in tegenstelling tot zijn omgeving).

Mag er dan in de diverse perioden een verschil van verhaalinhouden en genres te signaleren zijn, de stijl is daarentegen veel constanter. Ook in een wat fantastischer omgeving komen uitweidingen en ander ‘smakelijk opgediend ijzig geouwehoer’ (Gerrit Komrij in Papieren Tijgers) voor.

Relatie leven/werk

Den Uyls wijze van vertellen, zeker in combinatie met onderwerpen als reizen, wekt bij veel lezers een sterke suggestie van autobiografie, ook omdat een deel van de inhoud van de verhalen via oudere publicaties in kranten en bladen in de vorm van reportages bekend kan zijn. Uit interviews is bekend dat deze suggestie niet geheel op juistheid berust; uiteraard put Den Uyl uit eigen ervaringen, maar het eindprodukt is vaak zo gestileerd dat van een autobiografisch verslag weinig sprake is. In de vroege verhalen komt weleens iemand voor die net als Den Uyl zelf in die tijd op een kantoor werkt. Sinds hij in 1968 van het schrijven zijn beroep heeft gemaakt, komen regelmatig in zijn werk situaties als lezingen, congressen, feestjes en andere gebeurtenissen voor die hij in zijn hoedanigheid van auteur heeft ervaren.

Verwantschap

Door de fantastische en surrealistische toon van zijn vroege verhalen is Bob den Uyl aanvankelijk vergeleken met Franz Kafka en Roald Dahl. Gezien het bizarre karakter van diens verhalen lijkt me de vergelijking met de laatstgenoemde het

meest zinnig. In verband met de ironische observaties wordt Den Uyl regelmatig vergeleken met Carmiggelt, of met Willem Elsschot zelf. Vanwege het eigenzinnige en grillige karakter dat zijn ‘reportages’ hebben, zou men deze kant aan Den Uyls werk kunnen vergelijken met het ‘New Journalism’, al vormt het wel een erg ironische variant hiervan. Het uitweiden en ‘egotrippen’ wekt regelmatig associaties met de verhalen van J.M.A. Biesheuvel. Waar de ironie navrant wordt, bestaat verwantschap met Gerard Reve.

In verhouding met zijn proza-produktie is die van poëzie uiterst gering. Naast vertalingen van gedichten die Den Uyl in het kader van Poetry International maakte, zijn er van zijn eigen hand zes gedichten bekend. Alle zijn opgenomen in Met een voet in het graf waar zij de verhalen afwisselen. Op één na zijn ze nogal kort; enkele neigen naar het ironisch aforisme zoals dat in de zestiger jaren door onder anderen C. Buddingh' werd bedreven. Het enige langere gedicht, ‘Deze zomer onder Groesbeek, de St. Jansberg afdalend’, is qua inhoud een ‘Den Uyl-verhaal’ in het klein. Hierdoor en door de manier waarop de dood erin benaderd wordt, zou het geen gek figuur slaan in bloemlezingen.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

67 Kritisch lit. lex.
november 1997