Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Herman Teirlinck

door, Jaak De Maere

1. Biografie

Herman Louis Cesar Teirlinck werd op 24 februari 1879 in Sint-Jans-Molenbeek bij Brussel geboren. Zijn moeder was de onderwijzeres Oda van Nieuwenhove, zijn vader de in Zegelsem bij Oudenaarde geboren bekende literator, wetenschapsman en leraar Isidoor Teirlinck.

Als kind was Teirlinck niet gelukkig. Overgevoeligheid, onzekerheid, een overdreven moederbinding kwelden hem; school en stad ervoer hij als bedreiging. Beter voelde hij zich in de natuur: met zijn vader ontdekte hij het Zoniënwoud, en wegens zijn zwakke gezondheid verbleef hij dikwijls in Zegelsem.

Teirlinck volgde Grieks-Latijnse humaniora aan het atheneum van Brussel en studeerde twee jaar zonder succes aan de universiteiten van Brussel en Gent. In 1902 werd hij beambte bij het stadsbestuur van Brussel, en huwde hij met Mathilde Lauwers; het echtpaar kreeg twee dochters. Na zijn scheiding in 1931 huwde hij met Johanna Hoofmans. In 1907 begon hij aan de stedelijke Openbare Leergangen te Brussel een carrière in het onderwijs. Later gaf hij nog les aan de Stedelijke Jongensnormaalschool te Brussel, de Akademie voor Schone Kunsten in Antwerpen, de Nationale Hogere School voor Bouw- en Sierkunsten (Henry van de Velde was er directeur, Teirlinck leidde er de toneelafdeling), de Stedelijke Meisjesnormaalschool in Brussel, de Studio van Nationaal Toneel (die hij stichtte en leidde, en die na zijn dood Studio Herman Teirlinck werd genoemd), en aan het Hof. Van 1906 tot 1911 was hij Brussels correspondent van het Nederlandse Algemeen Handelsblad; van 1912 tot 1926 leidde hij een meubelfabriek. Hij

woonde achtereenvolgens in Brussel, in een door hemzelf ontworpen huis in Linkebeek (waar hij veel contacten had met beeldende kunstenaars), en in Beersel (waar hij overleed).

Als literair animator was Teirlinck bijzonder actief. Via zijn vader kwam hij eerst in contact met het literaire genootschap ‘De Distel’; enkele jaren later speelde hij een belangrijke rol bij Van Nu en Straks. Hij was medestichter van Vlaanderen, en na de tweede wereldoorlog leidde hij het Nieuw Vlaams Tijdschrift. Hij publiceerde ook in talrijke andere tijdschriften, en zou tot op hoge leeftijd het Vlaamse literaire leven mee bepalen (hij schreef inleidingen bij werk van Michiels en Claus); vooral het toneelleven heeft hij als auteur, regisseur, theoreticus en didacticus echt bezield. Hij hield redevoeringen over alle mogelijke onderwerpen, en trad ook op als mecenas.

Teirlinck schreef zijn eerste poëzie in het Frans, en hij bleef occasioneel in die taal schrijven; zijn toneelstuk De ekster op de galg (1937) heeft een vijf jaar oudere, Franstalige tegenhanger. Toch koos hij al vroeg voor het Nederlands, en zijn literaire en maatschappelijke erkenning verliep parallel met de geleidelijk groeiende erkenning van het Nederlands in België. Geen enkele andere Vlaamse auteur heeft zoveel eerbewijzen ontvangen. Voor De doolage kreeg hij de Prijs van de Provinciale Raad van Brabant; in 1925 en 1928 kreeg hij de Staatsprijs voor Toneel, in 1950 voor zijn gezamenlijk werk. In 1956 werd hij bekroond met de eerste Prijs der Nederlandse Letteren. Zijn werk wèrd vertaald in talrijke talen, waaronder het Esperanto. Hij was doctor honoris causa van de universiteiten van Amsterdam, Brussel, Gent en Luik, en weigerde een Zuidafrikaans eredoctoraat. Hij was lid van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal en Letterkunde, leraar, adviseur, privaatraad, ereraad of raadsheer van Albert I, Leopold III en Boudewijn I, kunstadviseur van het Ministerie van Openbaar Onderwijs, en hij werd grootofficier in de Leopoldsorde. Hij werd enkele malen nationaal gehuldigd. Wandelpaden, welsprekendheidstoernooien, straten en pleinen werden naar hem genoemd.

Maar Teirlinck bleef ook een volksmens die trouw was aan eigen aard en taal: hij was voorzitter van de lokale boogschuttersvereniging, voorzitter van de Vlaamse Club in Brussel, en

schreef in 1959 samen met Streuvels een geruchtmakende beginselverklaring ter bescherming van het Nederlands in de Brusselse randgemeenten en in Vlaanderen. Hij werd gehuldigd in Linkebeek en Beersel. Via andere media is zijn werk onder een groot publiek verspreid: Mijnheer Seijanszoon werd een tv-film, Maria Speermalie een tv-reeks, Rolande met de bles een bioscoopfilm met Roland Verhavert als regisseur. Hij had ook een reputatie als organisator van feesten en als practical joker; zijn volkse Mijole-club voor literatoren was beroemd en berucht. Alleen als politicus had hij geen succes: ooit was hij kandidaat op een liberale lijst, maar hij werd niet verkozen. Toch is Teirlinck ondanks zijn succes en zijn uitbundigheid als mens een raadsel gebleven. Zijn blijvende bereidheid tot vernieuwing (en dus relativering van vroegere opvattingen), zijn gevarieerd oeuvre, zijn tegenstrijdige levenssferen, de combinatie van zijn ontluisterende eerlijkheid met zijn neiging tot maskerade hebben van hem een van onze meest ongrijpbare literatoren gemaakt. Hoe kon het anders, bij een auteur die zich al in zijn vroege publikatie Metter-Sonnewende en in het blad De jonge katerachter verschillende pseudoniemen tegelijk verschuilt (Jeannette Nijhuis, Jan Van Overeyde, Jacobijne Nijhof, Vinke en Hermelijn)?

Herman Teirlinck stierf op 4 februari 1967 in Beersel. Zijn huis werd er als museum ingericht.

2. Kritische beschouwing

Ontwikkeling / Traditie

Herman Teirlinck is zijn literaire carrière als dichter begonnen, maar noch in het Frans, noch in het Nederlands was hij een groot poëet. Als jonge man las en bewonderde hij talrijke dichters. Hij hield van Gezelle, kende via ‘De Distel’ de oudere, moraliserende rijmelaars, engageerde zich tijdelijk in Van Nu en Straksen onderging er verschillende, dikwijls ook tegenstrijdige invloeden (Van Langendonck, Van de Woestijne, Toussaint van Boelaere, Vermeylen). Zijn gedichten zijn vingeroefeningen waarin hij deze invloeden verwerkt, zonder dat hij zijn eigen persoonlijkheid toont.

Hij schrijft een landelijke jaarkrans (‘t Jaar-Omme’), sonnetten, balladen en andere genres. Hij koketteert met alliteratie (‘Nu zal de zonne weg gaan zijgen’), assonanties, klankassociaties, neologismen, talloze dialectwoorden en overdreven beeldspraak. De thema's zijn gevarieerd: natuurbeschrijvingen (‘De leekedisse’), volksleven, griezel-geschiedenissen (‘Ballade’), Germaanse mythologie (‘Sigurd’), en vooral veel ik-gedichten met melodramatische zelfbevestiging, gevoelsuitbarstingen of vitalistisch pantheïsme. Omdat hij als debutant te veel wil bewijzen, bewijst hij juist dat hij te weinig poëtische persoonlijkheid heeft. Zijn gedichten hebben alleen nog waarde als curiosum.

Thematiek / Techniek

Teirlinck heeft zijn beperktheid als dichter snel ingezien. Als twintigjarige is hij de weg van het proza ingeslagen, en bijna zestig jaar later schreef hij zijn laatste roman; hij was een van de belangrijkste Nederlandstalige prozaschrijvers van deze eeuw. Verschillende critici hebben in het verleden hun bewondering uitgedrukt over Teirlincks vermogen zich telkens weer grondig te vernieuwen. Wie zijn prozawerk nu, van op afstand, kan bekijken, ziet nochtans in de eerste plaats continuïteit en een rustige groei, die alleen in zijn allerlaatste werken (en vooral in Zelfportret of het galgemaal) fundamenteel wordt doorbroken. De belangrijkste elementen van die continuïteit zijn: de creatie van een brede epische wereld zonder analyse ervan; een pessimistisch mensbeeld met onvrije personages die evolueren zonder veel causale samenhang, maar gedreven worden door drift

en intuïtie, de situering in een vertrouwd Vlaams kader, het exuberante taal- en beeldgebruik, de auctoriële benadering met sfeerscheppende en morele bedoelingen, de losse en soms rommelige structuur met vermenging van literaire genres, van referentialiteit, fictionaliteit, intertekstualiteit en mystificaties, en de voorkeur voor spectaculaire en gruwelijke effecten.

In zijn oeuvre, en in elk werk afzonderlijk, creëert Teirlinck een breed fictioneel universum. Dat kan een beperkt geografisch kader zijn, dat met een intense ruimtebeleving wordt gevuld: de natuur met de seizoenen, de volledige menselijke gemeenschap (waarin enkele personages domineren), een ruim tijdsverloop waarin de verschillende krachten tot ontplooiing kunnen komen. Bijvoorbeeld in Het stille gesternte (1903): het gaat om één dorp (dat slechts zelden wordt verlaten) met alle mogelijke dorpelingen, maar met één familie in het middelpunt; het bestaan van deze mensen ontplooit zich in verbondenheid met de seizoenen, het werk, de feestdagen, de zorgen. Het wordt jarenlang gevolgd, de lezer heeft toegang tot ieders innerlijk, het gebeuren wordt becommentarieerd en beoordeeld. Dit kader wordt uitgewerkt in de breedte, maar niet in de diepte: de auctoriële vertelinstantie moraliseert en oordeelt wel, maar duidt geen diepere verbanden aan; het kader en de mensen bewegen zich voort, maar de zin van de beweging blijft verborgen.

Dat vloeit in de eerste plaats voort uit het gebrek aan inzicht van de personages. Ze leven in onvrede met hun situatie, verzetten zich tegen de rampen die hun overkomen, maar begrijpen ze niet of verkeerd. Ze zijn immers het produkt van duistere genetische combinaties, van hun instincten en bevliegingen, en zijn niet echt tot zelfcontrole of synthese in staat. Rang en stand spelen daarbij geen rol; arm of rijk, machtig of machteloos, iedereen is van zijn beperktheid het slachtoffer, is onvrij. De machtigen kunnen het de anderen wel moeilijk maken (al leidt dat niet tot sociale problematiek), maar ook zij blijven slachtoffer (de duivelse Sörge in Het ivoren aapje fascineert en manipuleert de anderen, maar is zelf een meelijwekkende geobsedeerde).

In ontreddering en strijd leven de personages onverschillig of

(meestal) vijandig naast elkaar. In Mijnheer Serjanszoon en Het ivoren aapje zijn de relaties oppervlakkig; de personages kunnen elkaars ambities in de weg staan (De kroonluchter), ze kunnen elkaar redeloos haten (Maria Speermalie), ze kunnen op onderwerping van anderen uit zijn of de eigen onderwerping aanbieden (Rolande met de bles, De vurige doorn, 't Bedrijf van den kwade). Erotiek is altijd een machtsspel (Maria Speermalie, Het avontuurlijke leven van Lieven Cordaat) waarbij de betrokkenen elkaar niet echt vinden. Er zijn in dit werk geen echte vriendschappen; ‘vrienden’ zijn geen individuen, maar vertegenwoordigen principes en levenshoudingen (Johan Doxa). De anderen zijn vreemden of vijanden; iedereen is onvoorspelbaar, ook voor zichzelf. Teirlinck ontwikkelt geen consistente psychologische portretten: er wordt vastgesteld wat de personages doen, er worden daaruit soms conclusies getrokken, maar die kunnen door een volgende gebeurtenis al weerlegd worden. Johan Doxa's lieve vrouw wordt plots een kreng, Maria Speermalie is crimineel én bigot, Lieven Cordaat is zachtaardig én een moordenaar, zonder dat er voor deze sprongen causale samenhang of psychologische basis wordt aangeboden. Teirlincks personages zijn dan ook minder interessant om hun interne evolutie dan om hun belevenissen en hun symboliek.

Teirlinck is een auteur die het particularisme overstijgt en zeer internationaal was georiënteerd; toch is heel zijn werk in Vlaanderen en Brussel gesitueerd. De geografische kernen zijn Zuidoost-Vlaanderen, het land van zijn jeugd, dat vooral zijn eerste werken volledig domineert (De wonderbare wereld, Het stille gesternte, De wonderlijke mei, Maria Speermalie), vooral het landbouwersleven beschrijft en een kader van personages, situaties en landschappen schept dat zeer herkenbaar in elk werk terugkomt. Later zijn het vooral Brabant ten zuiden van Brussel, met vooral het Zoniënwoud (Rolande met de bles, Het gevecht met de engel), en de stad Brussel (Johan Doxa en Het ivoren aapje, die wel eens onze eerste stadsroman is genoemd). Driemaal betreft het plaatsen die in zijn bestaan een centrale rol hebben gespeeld, hoewel hij in de romans nauwelijks zijn eigen bestaan thematiseert.

Stijl

In zijn nadrukkelijke taal- en beeldcreativiteit is Teirlinck nog het sterkst het produkt van zijn jeugdervaringen. Vooral in het begin wil hij een volbloed taalkunstenaar zijn, die een verhaal als aanleiding gebruikt om zijn taalvaardigheid te kunnen tonen: vooral in zijn uitvoerige natuur- en landbeschrijvingen wemelt het van de versierende adjectieven, de kleurrijke werkwoorden, de samengestelde neologismen, het particularistische (in het begin vooral Zuidoostvlaamse) taalgebruik. Net als in zijn poëzie wilde Teirlinck daarmee zijn talent bewijzen; voor ons bewijst hij er vooral mee dat hij een kind van zijn tijd was, en het heeft vrij aanzienlijke gedeelten van zijn proza vroegtijdig gedateerd.

Techniek

Bijna even traditioneel is Teirlincks vertelperspectief. In vrijwel heel zijn oeuvre treedt een vertelinstantie op die ver boven de personages staat, overal toegang heeft en naar believen (en dikwijls verrassend) al dan niet tussenbeide komt. Deze vertelinstantie plaatst de personages in een ruime, bijna kosmische context, wat hun kleinheid nog accentueert; vooral de eerste werken tonen eerst dat ruime kader, en dalen van daaruit af naar de mens. De lezer kan zich met deze (in de derde persoon voorgestelde) personages niet identificeren, en dat draagt bij tot het onbegrip van hun ontwikkeling; lezer en vertelinstantie distantiëren zich van het gebeuren, en kijken er in principe in verstandhouding op neer, al heeft de moderne lezer met de commentaren en oordelen heel wat moeite.

Teirlincks boeken hebben een opvallend ongeconcentreerde structuur. De vertelinstantie schept wel een (broze) band, maar toch valt vooral de losheid op. De wonderbare wereld en Zon zijn schetsen met een vage geografische of klimatologische band, De doolage desintegreert in een reeks stemmingen, De kroonluchter en Het ivoren aapje brengen zeer verschillende thema's aan die niet echt worden gecombineerd, de afwisseling van personages in Het avontuurlijke leven van Lieven Cordaat leidt tot tegenstrijdige epische realiteiten. De losheid kan ook uit genrevermenging voortvloeien: de raamsituatie in Het Japans masker, het verslag als slot van, Johan Doxa, de afwisseling van scènes en verslag in Het ivoren aapje, het dagboek in Het avontuurlijke leven van Lieven Cordaat, de totale vermenging

in het mythische De nieuwe Uilenspiegel (dat al aansluit bij Teirlincks toneelopvattingen). Zijn werk heeft ook een neiging tot uitweiding, die het dikwijls een meer schetsmatig dan geconcentreerd karakter geeft.

Teirlinck suggereert ook graag dat hij de grenzen van de fictie overstijgt. Johan Doxa noemt hij ‘herinneringen’, Mijnheer Serjanszoon wordt van een ‘historische’ inleiding voorzien, in Maria Speermalie gaat het om ‘levensgetijden’, in Rolande met de bles bevestigt de auteur in de inleiding de ‘echtheid’ van de brieven. Er wordt dus een bedrieglijk referentieel kader geschapen dat het werk een bedrieglijke schijn van authenticiteit meegeeft. Anderzijds worden in het fictionele gebeuren van verschillende romans dezelfde bouwstenen gebruikt: de molenaar-uitvinder Corneel, het geografische kader (Modderode, de Muziekberg, de Schelde, de dorpen, de molen), de sfeer van land en volk uit Teirlincks jeugd.

Thematiek

Tenslotte vertoont het werk een hang naar spectaculaire effecten. Dat blijkt uit het taalgebruik, uit het gedrag van de personages (theatrale gebaren, en waanzinscènes; het spektakeleffect wordt versterkt door de afstand tussen personage en lezer), en uit de griezelscènes. Soms spelen die een logische rol in het verhaal, zoals bij de aftakeling van de vader in Maria Speermalie; soms is het griezelige een extern bewijs van het verval (Het stille gesternte); soms geldt het als apotheose (de zelfmoord van Johan Doxa); soms is het pure effectzoekerij (In 't Bedrijf van den kwade, en de verhalen Salomons erfgenamen en Het Japans masker).

Ontwikkeling

Toch heeft Teirlinck zich steeds weer vernieuwd; en hoe ouder hij werd, des te groter werd zijn originaliteit. Naar de mode van zijn tijd is hij begonnen als naturalist (de eerste verhalen uit Het lied van Peer Lobbe, zijn Landelijke Historiën, De wonderbare wereld, Het stille gesternte en 't Bedrijf van den kwade). Hij schetst zwakke figuren die door het leven worden geteisterd, landelijke personages die geboren slachtoffers zijn en met melodramatisch geformuleerd pathos op hun rampspoed reageren; hij trekt alle taal- en stijlregisters open, gebruikt een strikt auctorieel perspectief. In al deze kenmerken is hij aan zijn tijd schatplichtig, en verschillende elementen blijven later in afgezwakte vorm bestaan.

Maar vrij vlug overstijgt hij die naturalistische beperktheid. Tussen 1905 en 1920 is hij zeer actief, en combineert hij eigen toetsen met een nieuwe tijdgeest; in die tijd wordt hem trouwens dilettantisme, gebrek aan ernst en gekunsteldheid verweten, terwijl hij in feite een creativiteit zonder vooroordelen ontwikkelt: het is zijn kwantitatief vruchtbaarste en gevarieerdste periode.

De doolage is een romantisch-symbolistisch werk. In Zon heeft hij zijn taalscheppend vermogen tot het uiterste doorgedreven. De kroonluchter is zijn eerste sociale satire, gecombineerd met een naturalistische situatie. Het avontuurlijke leven van Lieven Cordaat is een rommelig boek (het was bedoeld als feuilleton) waarin detectiveroman en psychologische roman worden vermengd. Mijnheer Serjanszoon is in onze letteren de roman van het dilettantisme, die terzelfdertijd het dilettantisme overstijgt: in een aantal pseudo-biografische schetsen beschrijft Teirlinck een zichzelf zeer au sérieux nemend, maar in feite zielig personage, dat een epicuristische levenshouding predikt en zich verliest in oratorisch gepronk, maar ondertussen vergeet zijn opvattingen ook toe te passen. Dit werk is ook Teirlincks eerste echte ideeënroman. In Het ivoren aapje, een echte stadsroman, evoceert de auteur een reeks scènes (vooral aan de zelfkant), enkele ideologische tegenstellingen en de machtsrelaties tussen de personages. Johan Doxa diept personages en situaties uit Het ivoren aapje verder uit, creëert personages in functie van de ideeën die ze moeten representeren, en een hoofdpersoon als het type van de anti-held.

Deze periode eindigt met het epos De nieuwe Uilenspiegel in tien boeken of de jongste incarnatie van de scharlaken Thijl, waarin Teirlinck alle verworvenheden van deze eerste twintig prozajaren op een rijtje zet. Onder invloed van de eerste wereldoorlog en de ideeën die eruit voortvloeien, evoceert hij een Tijlfiguur die een symbool is van vitalistische volkskracht. Het naturalistisch pessimisme is nu voorbijgestreefd en vervangen door een levensbevestigende wereldbeleving, die de maatschappelijke, geografische en temporele grenzen ver achter zich laat, en evolueert van spontane beleving tot de formulering van een (vaag) inzicht. Soms worden de personages in uit

vroegere werken bekende kaders geplaatst, maar ze zijn toch in de eerste plaats mythische typefiguren (zoals de vrouwen Nelleken en Jakeliene Mei). Structureel maakt Teirlinck er een totaalspektakel van: de volheid van het episch leven wordt gevat in een brede context van verhaal, spreuken, liederen en auctoriële interventies die al preluderen op zijn gemeenschapstoneel, dat weldra de roman zou vervangen.

In de periode 1920-1940 schrijft Teirlinck zeer weinig proza; hij heeft andere literaire en professionele prioriteiten. Hij publiceert wel ouder werk (het mislukte De leemen torens, een roman die hij samen met Van de Woestijn schreef, of Het lied van Peer Lobbe). Maar dan keert hij terug met vier romans die zijn bekendste en zijn beste zijn. In Maria Speermalie (1940) schrijft hij over ruim zestig jaar ‘levensgetijden’ op de heerlijkheid 't Homveld; in hoofdzaak is het de levensbeschrijving van Maria Speermalie, de wilde, agressieve kasteeldochter, in wie de vitalistische oerkracht zich verbindt met een demonische gedrevenheid. In haar landelijke omgeving groeit ze naar de macht toe, manipuleert daarbij de anderen, maar wordt in haar groei ook een ander mens. Teirlinck heeft in de tussenperiode veel geleerd: zijn verhaal is geconcentreerder en beter geconstrueerd, zijn personages consistenter en diepgaander, het perspectief handiger gekozen, de relatie tussen mens en omgeving overtuigender.

Rolande met de bles schetst de verloedering van een Brabantse jonker, die met gretigheid aan de manipulaties van een gewetenloze Parijse vrouw ten prooi valt. In deze geschiedenis van een verslaving gebruikt Teirlinck enkele oude thema's (de antiheld, de ontdekking van de zelfkant van de stad, het wegdeemsteren van het causale denkproces) in een gedurfde nieuwe context. Het gebruik van een oud genre (de roman in brieven) veroorzaakt een nieuwe personele ik-perspectiefkeuze die consequent (en ook in haar onwaarschijnlijkheden) wordt doorgezet, een soberder taalgebruik, een franker en genuanceerder kijk (óók in deze extreme omstandigheden!) op mensen en dingen: ‘Het machtige leven maakt alles en alles toch ééns goed’ (slot van het boek).

Het hoogtepunt van zijn epische creativiteit bereikte Teirlinck

na zijn zeventigste met twee meesterwerken: Het gevecht met de engel en Zelfprotret of het galgemaal. Het eerste boek is de grootste apotheose van Teirlincks vitalisme. Het evoceert de ontwikkeling van een dorpsgemeenschap in het Zoniënwoud; het begint als een historische kroniek (de voorgeschiedenis), en integreert zich geleidelijk meer in de centrale families wier levensloop en levenslot over enkele generaties wordt gevolgd: de machtigen, die geleidelijk lijken te degenereren, de wilden, die geleidelijk opgaan in de ‘beschaafde’ gemeenschap en er hun drift anders beleven, en de gedweeën, die de stormen over zich heen laten gaan. De brede, uitvoerige grondigheid van deze epische constructie gaat gepaard met een psychologische volheid en genuanceerdheid zoals Teirlinck ze tevoren slechts zelden had bereikt, met een verfijnd gevoel voor constructie waarin het individuele, het typische en het collectieve tot hun recht komen, met een vitalistische, bijna pantheïstische beleving van een kosmisch natuurgebeuren, en een trefzeker vertelperspectief dat alle draadjes stevig in de hand houdt.

Maar de bekroning van zijn oeuvre leverde de zesenzeventigjarige Teirlinck met Zelfportret of het galgemaal. Een oude, rijke dandy, die een egoïstisch epicurisme als levensbeginsel heeft, wordt tot een grondig zelfonderzoek gedwongen. Het resultaat is niet flatterend: in een drietal chronologisch op elkaar volgende flash-backs in verschillende genres blijkt deze Henri een charmant-oppervlakkig, maar hardvochtig, licht sadistisch en niets ontziend levensgenieter te zijn die vrouwen als wegwerpprodukten behandelt tot meerdere eer en glorie van zichzelf; onzekerheid en gebrek aan innerlijke kracht dwingen hem ertoe, zelfbevestiging als hoogste waarde te zien. In het episch heden zet hij alles op alles om een laatste verovering te behalen: de uitdagende Babette. Maar de gladde uitwendigheid van het chique milieu kan de waarheid niet verbloemen: parallel met zijn fysieke aftakeling ziet Henri zichzelf steeds genadelozer in zijn ware, gemene gedaante.

Relatie leven/werk

Teirlinck heeft de overeenkomst tussen hoofdpersonage en auteur nadrukkelijk gesuggereerd in zijn inleiding en zijn motto (‘Liever geschuwd om mijn waarheid, dan gezocht om mijn schijn’); de dandy, de dilettant Teirlinck zou zijn levensbiecht

hebben neergeschreven. In elk geval is dit boek een indrukwekkende romanconstructie: een raamverhaal in de op zichzelf al uitzonderlijke gij-vorm, waarin de ontluistering definitief wordt voltrokken in de uitdagende laatste poging, en waarin de drie flash-backs worden ingepast als bewijzen voor de juistheid van de zelfkritiek. In dit zelfonderzoek zonder veel distantie en zonder enige genade heeft Teirlinck elk literair spel in ernst doen verkeren, en een diepte bereikt als nooit tevoren. Met alleen al deze roman was hij uit onze literatuur niet meer weg te cijferen.

Traditie

Als romanschrijver heeft Teirlinck langer dan een halve eeuw de signalen van zijn tijd doorgegeven, en slechts geleidelijk een persoonlijke toon ontwikkeld. Vooral in zijn jeugdwerk heeft hij tegenstrijdige tijdsverschijnselen eclectisch verenigd. Het stadium van de romantiserende heimatliteratuur is hij dan nog niet helemaal te boven (Avond, In de mist, zelfs nog tot De nieuwe Uilenspiegel). Het naturalisme heeft hij geleerd bij de Fransen, Streuvels en zijn oom Reimond Stijns; de overdreven beschrijvingskunst (met Zon als hoogtepunt) heeft hij afgekeken van de Tachtigers, en vooral van Van Deyssel; Renan en Anatole France waren zijn leermeesters in het dilettantisme; zijn traditionele vertelstructuren heeft hij vooral overgenomen van de Franse realisten uit de negentiende eeuw; na de eerste wereldoorlog werd hij beïnvloed door de algemene geest van gemeenschapskunst en vitalisme. Teirlinck heeft dus alle dominante stromingen van zijn tijd als bevoorrecht getuige leren kennen, geassimileerd en gesynthetiseerd. Hij heeft ze met een eigen stem tot nieuw leven gebracht, en tenslotte tot volledig persoonlijke werken gemaakt.

Als toneelschrijver heeft Teirlinck waarschijnlijk minder belang, maar in zijn tijd heeft hij met zijn stukken meer invloed uitgeoefend. In zijn jeugd had hij al geëxperimenteerd met poppentheater en cabaret, en hij heeft een marionettenspel gemaakt naar Mijnheer Serjanszoon. Toch is zijn toneelwerk vooral te situeren in de twintig jaar tussen de wereldoorlogen, terwijl zijn proza heel zijn literaire carrière bestrijkt.

Traditie / Verwantschap

Net als in De nieuwe Uilenspiegel wil Teirlinck na de slachting van 1914-1918 uiting geven aan de nieuwe behoefte aan humanitaire gemeenschapskunst, en daarvoor lijkt toneel hem het geschikte medium. Hij past daarbij in de tijdgeest met vernieuwers als Stanislavski, Max Reinhardt en Erwin Piscator in het buitenland en Jules Delacre in Brussel. In Vlaanderen vindt hij een goede voedingsbodem in de Koninklijke Vlaamsche Schouwburg, later in het Vlaamsche Volkstoneel en andere groepen; hij kon dus de eigen persoonlijkheid inpassen in het maatschappelijke kader van het theatergebeuren.

Kunstopvatting

Voor Teirlinck moet toneel volkskunst zijn; het is ‘het machtige spel... dat al hunne gemeenschappelijke verzuchtingen, hopen en idealen droeg’ (In Over het Weezen der Dramatiek, 1924), ‘een collectieve projectie van een levensbeeld’ (in Over zuivere Dramatiek, 1931); de scheiding tussen podium en publiek moet wegvallen, de stukken moeten de diepste roerselen en strevingen van de volksziel vertolken, en het volk moet zich in zijn beleven van het stuk daarvan bewust worden. Niet het woord domineert, maar de daad en de actie; regisseurs en spelers zijn zeker zo belangrijk als de auteur. Toneel is geen woordkunst, geen literatuur, maar collectief handelen; het gaat niet om verfijnde uitdieping, individuele problemen of anekdotiek, maar om bevattelijke typeringen en expressieve gebaren; al schrijvend moet de toneelauteur het stuk spelend beleven, en de spontane creativiteit van de opvoering voorrang geven op het geschreven woord. Hij wil bij de toeschouwers zo een collectieve katharsis bereiken, het toneel moet het nieuwe volksonderwijs worden, en de massa haar essentie teruggeven. Over het elitaire of intieme theater van de vorige eeuwen heen wil Teirlinck terug naar de primitieve theatervormen van de Oudheid of van andere werelddelen; in de geest van zijn tijd wil hij expressionistisch totaaltheater en unanimistische beginselen. Ook hij werkt met muziek, met liederen, dans, pantomime, ook hij droomt van totaalspektakels in stadions, van gebruikmaking van media als film. Met al deze middelen wil hij met zijn werk naar het volk gaan en zijn democratische principes realiseren: hij wil een nieuw humanisme, dat de mens zijn waarde teruggeeft.

Hij heeft dat nagestreefd in openluchtspelen voor universiteiten (De torenbestormer en Het A- Z-spel, beide ongepubliceerd), in een filmscenario (Het kwade oog, voor regisseur Charles De Keukeleire), in bewerkingen en oorspronkelijke toneelstukken. Hij maakte bewerkingen van De boer die sterft, Beatrijs (Ik dien, 1924) en Elckerlyc (1938), maar vooral zijn originele werken speelden een vernieuwende rol.

Techniek

De vertraagde film van 1922 bevat al de belangrijkste innovaties: het is een ‘gedanst, gezongen en gesproken drama’, met een poging om in geïntensiveerde droomscènes het leven via flash-backs te herscheppen. De man zonder lijf (1925) probeert met inventieve technische middelen een ontdubbeling aanvaardbaar te maken. Op hoge leeftijd schreef hij nog een drietal stukken (Taco, Jokaste tegen God en De fluitketel) waarin hij zijn opvattingen trouw bleef en ze ditmaal omzette in oorspronkelijk toneelgebeuren dat steunde op antieke thema's of moderne maatschappij kritiek.

Meestal kon hij zijn toneelideeën in een gunstige context realiseren. In zijn jeugd was hij een enthousiast toneelliefhebber. Jan Poot, die in 1921 directeur werd van de Koninklijke Vlaamsche Schouwburg en Teirlincks opvattingen deelde, vroeg hem om stukken, en dat leidde tot een eerste creatieve golf. In de Nationale Hogere School voor Bouw- en Sierkunsten kon hij de toneelafdeling leiden; in die tijd werkte hij ook samen met Johan de Meester. Na de tweede wereldoorlog leidde hij de later naar hem genoemde toneelstudio, en zijn werk werd in de grote schouwburgen gespeeld. Over zijn toneelopvattingen heeft hij bovendien uitvoerig geschreven; in talrijke baanbrekende artikelen heeft hij de essentie en de uitwerking ervan toegelicht, en zo heeft hij ook als theoreticus een grote invloed gehad. Niemand in Vlaanderen heeft, zoals hij, de mogelijkheid gehad om denken over, en schrijven over en van toneel zo sterk te combineren, en hij heeft die mogelijkheden ten volle benut.

Teirlinck was dus ook een belangrijk essayist. Over toneel schreef hij talrijke beschouwingen (Het Vlaamsche toneel al in 1908, Dramatisch Peripatetikon nog in 1959); in zijn Nieuw Vlaams Tijdschrift en de Mededelingen van de Koninklijke

Vlaamse Academie had hij het over alle mogelijke kunstvormen; hij schreef monografieën over collega's en vrienden (Van de Woestijn, Vermeylen). Tot op hoge leeftijd begeleidde hij de literatuur als recensent en inleider. Hij hield talrijke redevoeringen en schreef verschillende autobiografische schetsen (Uit de voorvaderlijke broek geschud, Mijn lieve moeder) en zeer persoonlijke belijdenissen (Monoloog bij nacht). In deze geschriften is hij een gedreven mens, die rusteloos op zoek is naar achtergronden of objecten waarin hij zichzelf kan verklaren of zijn opvattingen kan toetsen. Steeds verrast hij door persoonlijke, originele, diep doordachte meningen; zijn essayistische stijl is tot het einde bloemrijk, complex, en naar onze opvattingen te nadrukkelijk gekunsteld gebleven.

Publieke belangstelling

Herman Teirlinck is als een wervelwind door de maatschappij en de letterkunde van zijn tijd geraasd, en hij heeft een diep spoor achtergelaten. In hart en nieren was hij een gezelschapsmens, en hij heeft zich in het maatschappelijk bestel nadrukkelijk op de voorgrond gewerkt; met alles heeft hij zich bemoeid, overal heeft hij zijn stempel gedrukt en waardering geoogst. In de belangrijkste Belgische milieus heeft hij invloed uitgeoefend, en de waardering voor het Nederlands heeft hij in België zeer gestimuleerd.

Kritiek

Teirlinck is heel zijn literaire leven een lieveling van de Nederlandstalige én Franstalige kritiek geweest; van katholieke en nationalistische zijde was er enig bezwaar tegen het ‘amorele’ van zijn werk, maar de lof voerde de boventoon, en ook de jonge critici bleven de oude Teirlinck bewonderen. Maar is hij ook een auteur die blijft, die nu voor de jongeren nog iets betekent? Het antwoord is tweezijdig, en de dubbelzinnigheid wordt misschien nog het best door Jeroen Brouwers vertolkt: hij verklaart dat hij Teirlinck diep bewondert, maar dat zijn werk morsdood is. Zijn invloed lijkt nu inderdaad zeer beperkt; geen enkele uitgeverij geeft zijn werk nog systematisch uit. Als jong literator was Teirlinck grotendeels het produkt van modestromingen, en als dusdanig was zijn belang zeer beperkt. Als wegbereider van nieuwe richtingen heeft hij voor Vlaanderen literair-historisch belang, en als onvermoeibaar theoreticus en innovator heeft hij een onuitwisbaar stempel geslagen.

Op langere termijn ontleent hij zijn belang echter aan zijn prozawerk; sommige romans zijn uit onze literatuurgeschiedenis niet weg te denken. Hij heeft zeer geleidelijk een eigen thematiek, een eigen idioom en een eigen toon ontwikkeld waarmee hij zowel brede panorama's als persoonlijke lotgevallen kon creëren. En met zijn gecompliceerde persoonlijkheid en vlijmscherpe intelligentie schiep hij een zeer eigen vitalisme dat resulteerde in twee meesterwerken: Het gevecht met de engel en Zelfportret of het galgemaal.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

38 Kritisch lit. lex.
augustus 1990