Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Naema Tahir

door Gijsbert Pols

1. Biografie

Naema Tahir werd op 23 augustus 1970 geboren in Slough, een industriestadje ten westen van Londen, als kind van Pakistaanse emigranten. Het gezin kende zes kinderen, twee jongens en vier meisjes. Haar vader was in 1961 om economische redenen naar Groot-Brittannië geëmigreerd en werkte voor de British Post. Tahirs moeder arriveerde daar zeven jaar later, nadat ze door haar familie in Pakistan was uitgehuwelijkt. Tahir doorliep het reguliere Britse schoolsysteem en volgde vanaf haar vijfde een particuliere koranschool.

Nadat haar vader twee jaar eerder in Nederland was gaan werken, vestigde het gezin zich in 1980 in het Noord-Brabantse Etten-Leur. Vier jaar later verhuisde het gezin opnieuw, dit keer naar de Pakistaanse stad Faisalabad. Tahirs vader bleef in Nederland achter en zou zich bij het gezin voegen zodra zijn economische situatie dat toeliet. In 1986 liet hij het gezin echter weer naar Nederland overkomen, voornamelijk vanwege de onzekere politieke situatie in Pakistan en zijn instabiele gezondheid.

Na haar terugkeer bezocht Tahir de Katholieke Scholengemeenschap in Etten-Leur. In deze periode werd ze streng islamitisch. Tijdens haar rechtenstudie in Leiden begin jaren negentig, waar ze met autochtone medestudenten op kamers woonde, werden haar opvattingen langzaam gematigder. Een poging van Tahirs ouders tot een gearrangeerd huwelijk van hun dochter met een haar onbekende Pakistaan leidde tot een langdurig conflict met haar familie en een verdere verwijdering van haar geloof. Helemaal afstand van de islam heeft Tahir echter nooit willen

doen: in de media presenteert ze zichzelf als ‘verlichte’ of ‘kritische’ moslima en zegt ze op een ‘humanistische manier’ religieus te zijn.

Na haar afstuderen in 1996 werkte Tahir als juriste voor de ministeries van Buitenlandse Zaken, Justitie en Economische Zaken in Den Haag en presenteerde ze één seizoen (van oktober 1999 tot januari 2000) van het programma Meeting Point bij de Nederlandse Moslim Omroep. Daarna verleende ze voor de Verenigde Naties rechtshulp aan vluchtelingen, onder meer in Nigeria. Vanaf 2003 was ze als juridisch specialist op het gebied van de mensenrechten actief voor de Raad van Europa in Straatsburg.

In 2002 publiceerde Tahir onder de titel ‘Moslims moeten voor Nederland kiezen’ haar eerste opiniestuk in NRC Handelsblad. In latere artikelen (onder meer in de Volkskrant) stelde ze met name de positie van de vrouw binnen de islamitische traditie aan de orde. In 2004 werden enkele artikelen in bewerkte vorm opgenomen in haar eerste boekpublicatie, Een moslima ontsluiert. Het eerste deel van dit boek bestaat uit autobiografische teksten. Twee jaar later volgde haar literaire debuut, de verhalenbundel Kostbaar bezit.

Tahir is getrouwd en woont sinds 2006 in Den Haag.

2. Kritische beschouwing

Thematiek / Relatie leven/werk

Naema Tahir opent haar debuut Een moslima ontsluiert (2004) met een verhaal dat als oerscène van haar gehele oeuvre functioneert. Voor de Verenigde Naties neemt ze deel aan een conferentie over rechtsbescherming van vluchtelingen, waarbij ze aan tafel komt te zitten met een Pakistaanse hoogwaardigheidsbekleder. Tot haar eigen frustratie merkt ze dat ze vrijwel automatisch de rol inneemt die naar haar eigen zeggen binnen de islamitische, Pakistaanse cultuur van haar wordt verwacht, namelijk die van ‘goede dochter, respectabele Pakistaanse’: ze schuift zo onopvallend mogelijk het glaasje wijn van haar bord weg, verliest zichzelf in een discussie over het al dan niet halal zijn van het lamsvlees op haar bord en liegt uiteindelijk een gearrangeerde verloving voor. Net zo frustrerend vindt ze het om de rol van ‘goede dochter, respectabele Pakistaanse’ te doorbreken: als ze opstaat en de man een korte blik op haar korte rok ziet werpen, weet ze zich door hem afgekeurd als ‘losbandige vrouw’.

Kunstopvatting / Visie op de wereld

In interviews heeft Tahir herhaaldelijk duidelijk gemaakt dat naar haar idee het debat over integratie te weinig oog heeft voor de complexiteit die migratie met zich meebrengt. Door haar persoonlijke ervaringen essayistisch en literair te verwerken, probeert ze die complexiteit wel recht te doen. Haar werk kent daardoor zowel een autobiografisch als een maatschappelijk karakter. Al in het voorwoord van Een moslima ontsluiert stelt ze expliciet dat ze door middel van een ‘persoonlijk relaas’ de moeilijkheden van migratie wil laten zien, maar ook de mogelijkheden.

In het boek, dat zowel autobiografische als essayistische teksten bevat, bekritiseert ze de religieuze en culturele tradities waarmee ze is opgegroeid, maar tegelijkertijd problematiseert ze het loslaten ervan. Ze valt moslima's in westerse culturen aan om hun in haar ogen te gemakzuchtige houding, maar maakt tegelijkertijd de problematiek zichtbaar die hun positie als vrouw tussen twee culturen met zich meebrengt. Ondanks de felle manier waarop ze positie kiest, lost ze de complexiteit van haar onderwerp niet op.

Techniek

Een goed voorbeeld van de manier waarop Tahir die complexiteit literair probeert te verwerken is te vinden in het verhaal ‘Bloei’, het eerste van de drie erotische verhalen in haar literaire debuut Kostbaar bezit (2006). Hierin wordt het ontstaan van een incestueuze relatie beschreven tussen de twaalfjarige Pakistaanse migrantendochter Nargis en haar nogal knappe oom. Nargis wordt in dit verhaal niet direct als slachtoffer gepresenteerd, maar als een vroegrijpe puber die met haar ontluikende seksualiteit geen raad weet - voorlichting blijft in de door religieuze en culturele taboes bepaalde omgang in haar familie uit. Nargis denkt dat ze haar oom verleidt en voelt zich trots dat ze een intieme relatie heeft met de belangrijkste figuur binnen de familie. Haar oom maakt rücksichtslos gebruik van de situatie, haar omgeving ziet de eer van de familie op het spel staan en weigert in te grijpen. Uiteindelijk keert de zwanger geworden Nargis met haar moeder terug naar haar vader in Nederland.

Thematiek / Stijl

‘Bloei’ is in de eerste plaats te lezen als een felle aanklacht van de kwetsbaarheid van jonge vrouwen binnen een patriarchale, islamitische cultuur. Maar het verhaal valt ook te interpreteren als een poging om het westerse stereotype van de moslima als slachtoffer van die cultuur te doorbreken: de werkelijkheid is complexer, lijkt Tahirs boodschap.

Daarbij moet opgemerkt worden dat die boodschap hier en daar zoveel nadruk krijgt dat de literaire overtuigingskracht eronder gaat lijden. Tahirs gedistantieerde en soms gekunstelde vertelstijl, die vaak niet harmonieert met het vertelperspectief, is daar eveneens debet aan - wat bijvoorbeeld mag blijken uit de volgende passage, verteld vanuit het perspectief van de twaalfjarige Nargis: ‘Nederland lonkte. Zijn eenvoud, zijn rust, zijn koude klimaat dat emoties en driften bevriest. Emoties en driften die ze gisteren liet versmelten met die van oom...’

Ontwikkeling

Na de verhalenbundel Kostbaar bezit volgde in 2008 de roman Eenzaam heden, waarin Tahir opnieuw de verwarring van een jonge, vrouwelijke protagoniste thematiseert die als dochter van Pakistaanse immigranten in Engeland opgroeit. Door de stijl en vooral de plastische beelden waarin Tahir de verwarring van haar protagoniste probeert te symboliseren, krijgt de roman trekken van een karikatuur. Het is niet duidelijk of Tahir dat

bewust heeft nagestreefd.

Wel kan de bewuste of onbewuste neiging tot karikaturiseren in relatie worden gezien tot een accentverschuiving in zowel haar literaire als haar essayistische werk: in plaats van actief aan het integratiedebat deel te nemen, thematiseert Tahir steeds nadrukkelijker het debat als zodanig. Haar verhalenbundel Groenkapje en de bekeerde wolf (2008), een verzameling ‘moslimsprookjes voor volwassenen’, moet vooral gezien worden als reactie, zo niet een parodie op de manier waarop in Nederland over migratie en integratie gediscussieerd wordt.

Tahir heeft in Groenkapje en de bekeerde wolf de verhaallijn van een aantal klassieke sprookjes van de gebroeders Grimm in een setting geplaatst die herinneringen oproept aan de sprookjes van Duizend-en-één-nacht, waarmee ze zich bewust tussen de westerse en oriëntale literaire traditie lijkt te hebben willen plaatsen. Zo duikt Sneeuwwitje in het eerste sprookje op als ‘Saharawitje’ en moet ze vluchten voor een stiefmoeder die haar niet benijdt om haar schoonheid maar om haar vroomheid en haar maagdelijkheid, waarna ze niet terechtkomt bij de Zeven Dwergen, maar bij zeven eunuchen. In de sprookjes heeft Tahir allerhande verwijzingen naar het integratiedebat verwerkt: in ‘De slapende maagd’ (een bewerking van ‘Doornroosje’) bijvoorbeeld duikt er een nogal geëxalteerde en effectbeluste ‘Heks’ op die veel weg heeft van Ayaan Hirsi Ali.

Visie op de wereld

In alle sprookjes verwijst Tahir met ironiserende vertelterzijdes naar de overspannen polarisatie van het integratiedebat. Een goed voorbeeld is de volgende passage, die volgt op de aan een oosters sprookjeshof ontstane consternatie: ‘Enkele hysterische vrouwen vielen flauw, samen met wat kreupele mannen, wat een eufemisme is voor impotent, en zo te zien was er een behoorlijk aantal van die laatste categorie, waarmee ik niet wil beweren dat impotentie vaker bij oosterse mannen voorkomt, noch wil ik hiermee in de verste verte suggereren dat oosterse mannen slecht zouden zijn in bed.’

In andere ironische terzijdes toont Tahir zich bewust van de dilemma's die haar werk in een westerse context met zich meebrengt. Als in het verhaal over Saharawitje wordt opgemerkt dat verhalen over het ‘haremleven’ ‘erg in trek’ zijn in

‘Het Westen’ lijkt Tahir naar de ontvangst van Kostbaar bezit te verwijzen. In ieder geval wordt de suggestie gewekt dat aan de belangstelling waarin haar thematisering van de seksualiteit van moslima's zich mocht verheugen, eerder voyeuristische dan humanistische motieven ten grondslag gelegen hebben.

Tahir neemt echter ook haar eigen positie onder de loep. In het titelverhaal van Groenkapje en de bekeerde wolf komt de fanatieke moslima Groenkapje in het ‘probleembos’ de Bekeerde Wolf tegen, die naar het ‘Westen’ wil om ‘als Bedreigde Moslim’ bestsellers te schrijven. Dáár wordt zijn ‘lot en leed’ immers wel begrepen en levert het bovendien meer geld op.

Traditie / Verwantschap

Tahir heeft zich herhaaldelijk als kritische erfgename van de islamitisch-Pakistaanse culturele traditie gepresenteerd, waartoe ze zowel de koran als Bollywoodfilms rekent. In interviews, motto's, verantwoordingen en bronvermeldingen in haar werk heeft ze haar levensbeschouwelijke en literaire referentiekader nadrukkelijk zichtbaar gemaakt. Daarbij duiken veel auteurs op met een vergelijkbare achtergrond als Tahir heeft, zoals Salman Rushdie. Ook de Franstalige literatuur is prominent vertegenwoordigd: het laatste verhaal uit Kostbaar bezit is volgens de verantwoording geïnspireerd op de pornografische klassieker Histoire d'O van Pauline Réage en Eenzaam heden kreeg een motto mee uit het kinderboek Le Petit Prince van Antoine de Saint-Exupéry. Verder lijkt Tahir zich te oriënteren op de Engelstalige literatuur: zo noemde ze de Amerikaanse satiricus James Finn Garner, die in Politically Correct Bedtime Stories hetzelfde procédé van het herschrijven van sprookjes toepaste, expliciet als inspiratiebron voor Groenkapje en de bekeerde wolf.

Publieke belangstelling

Tahir was al een publieke figuur geworden voordat haar eerste literaire werk verscheen. Nadat ze al enige faam in de islamitische gemeenschap verworven had door haar werk voor de Moslimomroep, groeide ze uit tot een nationale beroemdheid toen ze in september 2002 in een uitzending van het NCRV-programma Rondom Tien samen met Ayaan Hirsi Ali in debat ging met enkele mannelijke vertegenwoordigers van de islamitische gemeenschap in Nederland. Daarna groeide ze snel uit tot mediafiguur. De verschijning van haar boeken ging gepaard met optredens in diverse praatprogramma's en met interviews in

vrijwel alle landelijke dagbladen, die het toch al aanzienlijke commerciële succes van haar werk ongetwijfeld hebben versterkt. Voorlopig hoogtepunt van deze mediabelangstelling was het drie uur durende interview met Bas Heijne in het VPRO-programma Zomergasten in 2008.

Niet zelden is haar mediaoptreden, met name rond de verschijning van Kostbaar bezit, aanleiding geweest voor felle debatten op internetfora en -blogs. Agressieve reacties op haar uiterlijke verschijning en persoonlijkheid lopen in dergelijke debatten vaak door kritiek op haar ideeën heen. Het literaire karakter van boeken als Kostbaar bezit en Eenzaam heden wordt daarbij nogal eens genegeerd.

Kritiek

De literaire kritiek heeft die vermenging gedeeltelijk overgenomen: opvallend vaak wordt in recensies gerefereerd aan Tahirs verschijning in de media en haar positie als ‘kritische moslima’. Toch kan de ontvangst van Eenzaam heden in vergelijking met die van Kostbaar bezit zakelijker genoemd worden. Niettemin werd ook aan dit boek - vaak onder verwijzing naar Tahirs essayistische werk - primair een maatschappelijke betekenis toegekend. Typerend is de opvatting van Cloostermans, die Eenzaam heden ‘één lang opiniestuk over het verlangen van migranten naar wortels’ noemde (2008). Wordt er wel aandacht aan het literaire gehalte van haar werk besteed, dan kent men hieraan over het algemeen een minder grote waarde toe dan aan de maatschappelijke relevantie ervan. Critici struikelen nogal eens over Tahirs stijl, waarbij regelmatig woorden als ‘kitsch’ en ‘oppervlakkigheid’ vallen.

Ondanks dergelijke kritiek moet de ontvangst van haar werk over het algemeen welwillend genoemd worden. Naar aanleiding van Een moslima ontsluiert werd Tahir vergeleken met Hirsi Ali, waarbij Tahir meestal als de draagbaardere variant uit de bus kwam. Ze werd geprezen om haar originaliteit, haar humor en haar nuance, een beeld dat werd overgenomen in de kritiek op haar literaire werk. Eenzaam heden werd negatiever besproken dan Kostbaar bezit, maar ook met betrekking tot dit boek loofden veel critici het werk als een subtiele bijdrage aan een zwaarbeladen maatschappelijk debat.

Intrigerend is dat hierbij jonge moslima's nogal eens als de

eigenlijke doelgroep van Tahirs werk worden gezien. Terecht heeft Aleid Truijens (2008) de vraag gesteld of voor die groep Tahirs werk wel hetzelfde emancipatoire effect kan hebben dat veel autochtonen eraan toekennen. Daarmee wordt nog een dilemma zichtbaar dat Tahirs oeuvre met zich meebrengt, een oeuvre dat vooral duidelijk lijkt te maken hoe moeizaam de positie van een ‘verlichte moslima’ in een westerse context is.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

114 Kritisch lit. lex.
oktober 2009