Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Stijn Streuvels

door Hedwig Speliers

1. Biografie

Franciscus Petrus Maria Lateur werd geboren op 3 oktober 1871 in Heule, een Belgische gemeente nabij Kortrijk. Hij is een ‘boerenjongen’ en ‘geen zoon van de bakker’ zoals zijn eerste biograaf André de Ridder in 1907 heeft beweerd. Zijn vader Camilus Lat(h)eur (21 april 1841) werd kleermaker in Roubaix tijdens de economische crisis, die vooral in het agrarisch achtergebleven Vlaanderen lelijk huishield. In Frankrijk huwde hij met de voortijdig zwangere naaister Marie Louise Catharina Gislena Gezelle. Louise, de zus van de beroemde priestei-dichter Guido Gezelle, was zeven jaar ouder dan haar man.

De beide families, met veel vrijgezellen en late huwelijken, waren scrupuleus katholiek en behoorden tot de ultramontaanse traditie van West-Vlaanderen. Frank groeide op in een periode van politieke strijd tussen de katholieken en de liberalen, terwijl zich naar het einde van de negentiende eeuw een tweede economische crisis aankondigde waarvan wederom het plattelandsproletariaat de dupe was.

De puber Frank Lateur verliet voortijdig en roemloos het Sint Jan Berchmanscollege in Avelghem. Hij was alleen goed in opstellen. Het verfranste onderwijs, zijn afkeer van de Nederlandse spraakkunst, het West-Vlaamse dialect van zijn moeder en het Oost-Vlaamse van zijn vader en het taalparticularisme van zijn oom Guido Gezelle hebben zijn persoonlijke taalgebruik en zijn specifieke prozastijl gekleurd.

Frank Lateur werd na een bakkersopleiding in Kortrijk, Heule en Brugge in 1891 definitief banketbakker. De familie was ondertussen al verhuisd van Heule naar Avelghem. De beide on-

gehuwde ooms Victor (‘nonkel Fik’) en Charel (‘nonkel Sarel’) maakten plaats voor de jonge bakker, deden hun bakkerij voor veel geld over aan hun broer Kamiel en gingen rentenieren. In de naderhand beroemd geworden bakkerij in de Doornikstraat begon Frank Lateur vanaf 1894 zijn eerste prozaschetsen te publiceren onder het pseudoniem Stijn Streuvels.

Doorslaggevend voor Streuvels' literaire loopbaan was zijn ontmoeting in Gent op 5 juli 1896 met Karel van de Woestijne maar vooral met de Antwerpse bibliothecaris Emmanuel de Bom. Zo werd hij medewerker van het fin de siècle-tijdschrift Van Nu en Straks, met August Vermeylen als gangmaker. Door die medewerking botste hij met zijn katholieke omgeving, in de eerste plaats met zijn ouders, maar ook met oom Guido Gezelle, neef Cesar Gezelle, de West-Vlaamse priesters-critici en het episcopaat. Tegelijkertijd groeide zijn creatief zelfvertrouwen. Hij debuteerde in 1899 met de verhalenbundel Lenteleven. Dankzij de opbrengst van zijn werk in tijdschriften, zijn boeken bij de Amsterdamse vriend-uitgever Louis Jacobus Veen, de nalatenschap van zijn heeroom Gezelle, die in 1899 stierf, en de verkoop van de bakkerij kon hij van zijn pen gaan leven. Hij huwde op 19 september 1905 met de negen jaar jongere Alida Staelens, de dochter van een gegoede boer-deurwaarder uit Avelghem en bleef tot aan zijn dood wonen in zijn Lijsternest te Ingooigem.

Hij publiceerde haast elk jaar een boek, maar kende enkele moeilijke perioden in zijn leven. Zijn dagboek In oorlogstijd gaf tijdens de Eerste Wereldoorlog aanleiding tot een hevige strijd tussen de ‘vluchters’ in Nederland en de ‘blijvers’ in België. Streuvels werd indirect het slachtoffer van de Flamenpolitik, een tactiek van de Politische Abteilung in Brussel waarbij de Duitse bezetters de Vlaamse intellectuelen voor hun karretje wilden spannen. Die strijd en het veranderde literatuurklimaat omstreeks 1920 ondermijnden zijn creativiteit. Zijn comeback is vermoedelijk toe te schrijven aan een verliefdheid op de tien jaar jongere Marie-Virginie Vermeeren, inspiratiebron voor het Mira-personage van zijn laatste grote roman, De teleurgang van de Waterhoek.

Van 1933 tot 1945 moest Streuvels vele listen aanwenden om in nazi-Duitsland niet geplet te worden door Goebbels' propagandamachine. Toch was het half miljoen exemplaren van zijn vertaalde werken in Duitsland meer dan welkom voor wie in tijden van grote crisis een gezin van zes moest onderhouden. Streuvels was erelid van de Maatschappij der Nederlandse Letteren in Leiden, lid van de Vlaamse Academie en hij kreeg viermaal de Belgische staatsprijs voor literatuur (1905, 1911, 1927, 1935). Hij ontving in 1962 de driejaarlijkse Prijs der Nederlandse Letteren. Hij werd vooral vertaald in het Duits, verder in het Frans, Engels, Italiaans, Spaans, Deens, Russisch, Tsjechisch, Sloveens, Servo-Kroatisch, Lets en Maleis. Onder nazi-druk werd hem in 1936 de Rembrandtprijs van Hamburg toegekend. In 1937 werd hij benoemd tot doctor honoris causa van de universiteit te Leuven. In 1941 kreeg hij een eredoctoraat aan de Universiteit van Müster, maar ditmaal met politieke bijbedoelingen van het Duitse Propagandaministerie. Na de Tweede Wereldoorlog kwam hij even in moeilijkheden met het Belgische gerecht door Wenn die Sonne wieder scheint (1942), de Vlaschaard-verfilming van de Berlijnse cineast Boleslaw Barlog, en door een vertaling van een roman in de Brüseler Zeitung. In 1947 werd hij benoemd tot Groot-officier in de Kroonorde en in 1949 tot Groot-officier in de Leopoldsorde. In 1959 kreeg hij bezoek van koning Boudewijn, die enkele merkwaardige foto's maakte van de negentigjarige auteur. In 1964 werd hij voor de derde maal eredoctor, ditmaal aan de universiteit van Pretoria.

Streuvels overleed op 15 augustus 1969 in Ingooigem en werd plechtig begraven op 21 augustus, in aanwezigheid van ongeveer zevenduizend mensen. Op twee maanden na was hij 98 jaar oud geworden.

2. Kritische beschouwing

Relatie leven/werk
Ontwikkeling

Een vraag waar we niet om heen kunnen, is hoe tijdens de eeuwwisseling de banketbakker Frank Lateur, alias Stijn Streuvels, in een doodgewone gemeente in Zuid-West-Vlaanderen een prozaïst van Europees formaat kon worden. Op zijn 23e begint hij, uitsluitend voor zichzelf, prozaschetsen te vertalen uit een obscure Gentse periodiek Le Magasin Littéraire. Hij vertaalt vooral de ‘moderne’ Russen en Noren, bestudeert zo structuur, stijl en toon. Hij koopt Franse, Duitse en Nederlandse woordenboeken. Het Westvlaams Idioticon, een dialectwoordenboek van priester De Bo, ligt dichtbij. Als ‘een jongske van Gezelle’, zoals hij zichzelf noemt, onbekend met het algemeen Nederlands van zijn tijd, put hij diep uit de West-Vlaamse woordenschat. Van het vertalen naar het zelf verhalen blijkt een minieme stap. Hij combineert aangeboren observatievermogen met een drang naar romantiek. Vanuit een burcht van onbegrip - een bezige moeder, een bazige zuster, een zwijgende vader - zoekt hij, als kwetsbare Einzelgänger, contact met zijn jongere Brugse neef Cesar Gezelle en vriend octaaf Debeurme, een jonge koster in het naburige dorp Heestert en een boekenfanaat. Poëzie, filosofie, theologie en de moderne romankunst van zijn tijd obsederen hem. Gezonde naijver, zowel met de literair begaafde Cesar als met Octaaf, stimuleert hem. Met onder meer Emile Zola, Camille Lemonnier en E.A. Poe in het achterhoofd publiceert hij in obscure en lokale tijdschriftjes zoals De jonge Vlaming, Vlaamsch en Vrij en Ontwaking zijn eerste schetsen en verhalen.

Streuvels' vader Kamiel Lateur was nog analfabeet toen hij op zijn vierentwintigste huwde met Louise Gezelle. Moeder Louise echter was geletterd, converseerde graag, schreef behoorlijk brieven, kon spannend vertellen en zelfs rijmpjes maken. Zij is duidelijk de dochter van de taalgevoelige tuinman-verteller Jan-Pier Gezelle en de zus van het taalwonder Guido Gezelle. Monica Devriese, de vrouw van Jan-Pier Gezelle, was psychisch een heel complexe vrouw met een bijzonder lastig karakter. Die complexiteit vinden we terug bij Frank Lateur, die zichzelf ‘als laatste erfelijk belaste’ beschouwde.

Kunstopvatting
Traditie / Verwantschap

Radicale vrijzinnigheid, anarchistische levensopvattingen en het l'art-pour-l'art-principe waren aspecten die de jonge katholiek, opgegroeid in een ultramontaans dorpsgezin, grensoverschrijdend leerden denken. De jonge Streuvels werd sterk beïnvloed door de positivistische kunstfilosofie van Hippolyte Taine en zijn Histoire de la littérature anglaise, samen te vatten in ‘Ras, milieu en moment’. De invloed van Taine op het naturalisme was bijzonder groot. De jonge prozaïst Streuvels ving allerlei echo's op. Hij had de complete Taine al heel vroeg in zijn bibliotheek staan. Hij kwam ook sterk onder de indruk van de Deense literatuurhistoricus Georg Brandes en zijn Hauptströmungen der Literatur neunzehnten Jahrhunderts (1873-1875, 1879, 1883). Brandes had in 1870 een proefschrift over Taine geschreven en later colleges gegeven over Nietzsche. Via Brandes komt Streuvels bovendien in de Noorse sfeer terecht. Zo is de invloed van Bjøsrnstjerne Bjørnson op Streuvels groter dan over het algemeen wordt gedacht. De venijnige reacties van de, uiteraard katholieke, critici omstreeks de eeuwwisseling zijn Streuvels kennelijk in het verkeerde keelgat geschoten. Hij heeft zich daarom heel vlug proberen te ontdoen van het etiket ‘realisme’ (= ‘naturalisme’), dat zijn eerste uitgever, Victor de Lille, in 1899 op zijn debuutbundel Lenteleven had geplakt. Als verwoed lezer kende Streuvels geen moeilijkheden om een eind mee te gaan met de nieuwe trends van zijn tijd. Zijn prozadebuut Lenteleven in 1899 is dan ook het resultaat van zes jaar onverdroten lees- en schrijfdrift, en valt samen met een in alle opzichten boeiende epoque vol tegenstellingen. ‘In de eerste plaats was er het gunstige psychologische moment: Van Nu en Straks ontdekte Streuvels op het ogenblik dat Streuvels Van Nu en Straks ontdekte’ (Raymond Vervliet). Van Nu en Straks bestond vooral uit stedelijke redacteurs. August Vermeylen, Alfred Hegenscheidt en Prosper van Langendonck waren bovendien Brusselaars en dus katalysators van een aantal toen heersende culturele stromingen en sociale tendensen waarvan anarchisme, flamingantisme en maatschappelijke bewogenheid de belangrijkste waren. Zij stonden op het snijpunt van naturalistische (impressionistische) en symbolistische bewegingen. Het deterministische darwinisme speelde nog steeds een rol. Marx, Darwin en Freud lieten hun invloed gelden.

Aanvankelijk was Streuvels met enkele prozaschetzen schatplichtig aan zijn lectuur van Vlaamse schrijvers uit de romantisch-nationalistische traditie van de Vlaamse Beweging (Hendrik Conscience, de broers Snieders). Maar zijn aangeboren pessimisme, zijn genetisch bepaalde hypochondrie en zijn scherpe observatiezin dreven hem meer en meer in de richting van het naturalisme. Bovendien liet hij zich in het begin overdonderen door de agnostische en stedelijke attitude van de Van-Nu-en-Straksers. De eerste grote verhalen en novellen, zoals ‘Een ongeluk’ (1896) en ‘Het Einde’ (1896), dragen daar het stempel van.

Thematiek

De grote novelle ‘Lente’ is het pronkstuk uit de debuutbundel Lenteleven (1899). Daarmee bewijst Streuvels dat hij naar de goede raad van zijn mentor en vriend Emmanuel de Bom heeft geluisterd. De Bom had hem aangeraden zijn thematiek en zijn inspiratie niet in de stad maar in zijn eigen omgeving te zoeken. ‘Lente’ is dan ook een vroegrijpe synthese van verteltechnische mogelijkheden en van thema's en motieven die voorgoed de zo typisch Streuvelsiaanse wereld zullen kleuren: het onbewuste maar gelukkige kind, de fatale initiatie van het kind in de volwassen wereld, de vloek van de arbeid, de existentiële eenzaamheid van de mens en zijn nietige plaats in de kosmos, het katholieke formalisme dat maar weinig houvast biedt, de ongelijke strijd tot zelfbehoud, de frustraties en conflicten op grond van onverwerkte seksualiteit en de pijnlijke tegenstelling tussen droom en werkelijkheid.

In ‘Lente’ wordt de eerste communie van Horieneke tot in de kleinste details uitgewerkt, wat episch-functioneel verantwoord is, omdat dit feest het afscheid betekent van Horienekes jeugd. De omslachtige feestvoorbereiding komt daardoor in sterk contrast te staan met de ontluistering aan het slot. Maar ‘Lente’ bevat ook al de negatieve kantjes van Streuvels' schrijverschap, onder meer zijn overdreven beschrijvingsdrang. Als Streuvels in creatief zwakkere perioden de beschrijving plaatst boven het verhaal, krijgen we mooi maar leeg proza, zoals in de descriptief-barokke en hymnische natuurbeschrijvingen Het glorierijke licht (1912) en Morgenstond (1912).

Ontwikkeling

Al heel spoedig zag Streuvels dat hij als naturalist op een te eng spoor zat. Hij las de belangrijkste tegenstanders van het naturalisme, zoals Anatole France, en trok er zijn persoonlijke conclusies uit. Die evolutie was Frans Netscher, de Nederlandse romancier en criticus van het naturalisme, niet ontgaan. Hij schreef al bij Streuvels' eerst publikaties in Van Nu en Straks: ‘Zeker, er is in Streuvels' visie iets van Zola, we zouden zelfs zeggen nog méér van Lemonnier. En toch is hij zo persoonlijk, zo intens zich zélf dat we bijna van een “Streuvelskunst” zouden kunnen spreken.’

Techniek / Thematiek

Streuvels verlaat na zijn debuut in 1899 gaandeweg de klinische en deterministische figuurstudie eigen aan de school van Zola. Al vanaf 1900 vertoont zijn werk een meer mythisch-symbolische dimensie. Toch zal hij als scherp observator in hoofdzaak een realistisch verteller blijven. Streuvels ziet toe als een alwetende god. Die auctoriële vertelafstand conditioneert het lot van zijn personages. Met zijn Gezelliaanse erfelijkheid, zijn aangeboren pessimisme en zijn karaktergestoorde stugheid stuurt hij zijn personages waar hij wil. Hij tekent hun fatale levensloop tegen een proletarisch-landelijke achtergrond, zodat ze verschrompelen in een klimaat van armoede, teleurgang en dood. Streuvels heeft tussen 1896 en 1914 zeker geen hoge pet op van de mens en zijn gedrag. Bovendien maken de lineaire en circulaire (cyclische) vertelstructuur de noodlotsidee tot een onontkoombare en allesbepalende wet, die zijn personages in hun handelingen dicteert en begrenst. Voeg daarbij de wurgende kracht van de beschrijving, vooral de natuurbeschrijving. Natuurelementen symboliseren heel vaak de fatale afloop. Al die aspecten zijn overvloedig aanwezig in de eerste roman, Langs de wegen (1902). Zoals mblijkt uit de autobiografische tekst ‘Hoe men schrijver wordt’ (1910, naderhand opgenomen in Herinneringen (1910-1940)) wilde Streuvels met dit werk het leven uitbeelden ‘van de vent, die niets ontmoet tenzij gewone dingen, waarrond niets gebeurt’. Raymond Vervliet merkt terecht op dat Streuvels met deze uitbeelding het kunstideaal van Flaubert, ‘le livre sur rien’, heeft benaderd. Met een minimum aan epiek en een maximum aan tragiek schreef Streuvels een meesterstuk over de paarden-

knecht Jan Vindevleugel, een nogal simpele man die veilig en geborgen leeft in de beslotenheid van een patriarchale samenleving. Jan leeft eigenlijk niet, hij wordt geleefd. De dood van zijn vader ontregelt hem, omdat hij nu eigenmachtig moet ingrijpen in de loop van de geschiedenis en dit wordt, na een tragisch huwelijk, zijn ondergang.

Nog voor hij Langs de wegen schreef, had Streuvels met grotere verteleenheden geëxperimenteerd door dezelfde personages op te voeren in van elkaar los staande verhalen. Zo bevat de bundel Zomerland ( goo) de aparte verhalen ‘Groeikracht’, ‘Zomerland’ en ‘Meimorgen’. In die drie chronologisch ontwikkelde verhalen wordt de tegenstelling geschetst tussen twee families, de rijke Cnuddes en de arme Schemels. Uit een caleidoscoop van gebeurtenissen ontstaat een romaneske samenhang.

Eenzelfde diversiteit beoogt hij ook in zijn tweede roman, Minnehandel (1903), die in feite bestaat uit een reeks losse tableaux vivants. Op het stramien van de seizoenen staat in een polyfonie van gebeurtenissen een viertal personages centraal. Bovendien streeft Streuvels een scherpe contrastwerking na zodat de roman een wat vreemd mengsel wordt van realisme en romantiek. De gegoede boerenzoon Max Vanneste mikt te laag als hij verliefd wordt op het verarmde Anneke Demeyere en daarna te hoog als hij de rijke Clara Pauwels op het oog heeft. Het zijn de ouders die beslissen welke dochter huwbaar is. Max Vanneste kiest voor het compromis en bevestigt hiermee de bestaande toestand. Minnehandel mag dan al een keihard pamflet zijn tegen de hypocrisie van de bezittende (boeren)klasse en haar huwelijksberekeningen, toch valt de structuur wat zwak uit en staat overtollige beschrijving de epische en tragische spankracht soms in de weg.

In de twee bundels Dorpsgeheimen (1904) kan ‘Jantje Verdure’ de moderne lezer zeker nog aanspreken. In die markante novelle, bijna een korte roman, wordt het brave bakkertje Jantje Verdure een demonisch personage dat zijn devote en stille omgeving tot een hel maakt. Noterend realisme, gang naar het fantastische, psychoanalytische dieptedaling: Streuvels lijkt hier aansluiting te vinden bij het freudiaanse idee-

ëngoed. De psychische gelaagdheid en verrassende complexiteit van de mens worden doorgrond.

Ontwikkeling

Met Open lucht (1905) maar vooral met Stille avonden (1905) en - nomen est omen - Het uitzicht der dingen (1906) komt de beschrijving in de plaats van het verhaal. Het afscheid van Avelghem zal ook gaandeweg het afscheid worden van een dynamisch-episch schrijverschap. De vijfendertigjarige Streuvels heeft zijn bakkerij geruild tegen het Lijsternest, heeft Avelghem als decor van vaak morbide verbeelding verlaten voor het panoramische en vredige landschap van Ingooigem. De drie prozabundels zijn licht en luchtig van toon. Ze bevatten ook tal van picturale aanzetten die De vlaschaard aankondigen.

Techniek / Thematiek

In De vlaschaard (1907) bereikt Streuvels een ‘klassiek evenwicht van alle bestanddelen’ (Raymond Vervliet). Toen het boek ontstond, was Albert Verwey dolgelukkig dat hij het in zijn tijdschrift De Beweging mocht publiceren. Hij had meteen door dat het om een bijzonder boek ging. In Duitsland daarentegen hebben diverse uitgevers het werk tien jaar lang afgewezen. Zij vonden dat er te weinig actie was en te veel beschrijving. In de tegenstelling van de generaties, in de evocatie van de natuurelementen en de strijd tegen de natuur kun je De vlaschaard tegelijkertijd lezen als een epos, als een bijbels verhaal en als een klassieke tragedie. De naturalistische schriftuur wijkt hier voor een ‘symboliserend realisme’ (Marcel Janssens). Toch is dit meesterwerk minder origineel dan over het algemeen werd gedacht. Uit een studie van de Scandinavist Diederik Grit blijkt dat Streuvels zijn grote voorbeeld Bjørnstjerne Bjornson soms al te letterlijk op de voet heeft gevolgd. In de interpretatie van de natuur, de behandeling van het noodlot en de aanpak van de beschrijving blijkt Streuvels origineel. Maar er zijn tal van gelijkenissen: de feestelijke groepsscènes, het gebruik van volksliedjes, de hoogmoed en onverzettelijkheid van boer Vermeulen, de bondige stijl van Vermeulens dialogen, het generatieconflict met zoon Louis, die moderne landbouwmethoden wil toepassen, het sociale verschil tussen Louis Vermeulen en zijn lief Schellebelle, het berouw van Vermeulen en zijn loutering na het neerslaan van zijn zoon en vooral de allesoverheersende natuur. Toch blijft De vlaschaard

als mythisch taalgebeuren een monument dat ook op de moderne lezer indruk maakt. ‘Uit elke zin is op te maken dat een geïnspireerd auteur aan het woord is, die weet waar hij over schrijft en die goed gekeken heeft’ (Jan Fontijn).

Najaar (1909) en kortere publicaties als Het glorierijke licht (1912) en Morgenstond (1912) luiden een epische verzwakking in. Zelf geeft Streuvels toe dat zijn groots opgezette dubbelroman Dorpslucht (1914) mislukt is. Hierin verlegt hij zijn terrein van het platteland naar het dorp. Maar de analystisch beschreven dorpsgebeurtenissen zijn te miniem om er een groots en overkoepelend epos van te maken. De beschrijving domineert en remt constant het verhaal af.

Ontwikkeling
Kritiek

Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in 1914 loop het helemaal mis met de grote epische verteller. Streuvels wil in het voetspoor van de door hem zo bewonderde Tolstoj oorlogscorrespondent worden, maar als gevangene van Ingooigem schrijft hij met In oorlogstijd (1915, 1916) een dagboek dat niet uitkomt boven de lokale dorpskroniek. Als ‘blijver’ verzeilt hij in een soort politiek complot opgezet door talrijke ‘vluchters’, vaak jaloerse collega's die in het neutrale Nederland verblijven. Na het minderwaardige oorlogsdagboek rondt hij de oorlogsjaren af met de weinig geslaagde dubbelroman Genoveva van Brabant (1919, 1920), waarin hij zich uitslooft om de bekende legende nog eens van naaldje tot draadje over te doen. Frans Erens schreef dat ‘de inventieve kracht van de romanschrijver nu en dan pover lijkt’, dat ‘de vlucht van Streuvels naar de tijden der middeleeuwen’ een verschijnsel is dat door de oorlogsomstandigheden is afgedwongen en niet als ‘een overgang van plotselinge of geleidelijke inspiratie’. Nogal ironisch noemt hij het boek ‘een vlucht hals-over-kop, waarbij hij een menigte nodeloze realistische details heeft meegenomen naar de landen van weleer, zoals de Belgische vluchtelingen die met een koffiepot en een kachelpijp over onze grenzen kwamen bij het begin van de oorlog.’

Ontwikkeling

Voor en na de Eerste Wereldoorlog zijn De blijde dag (1909), De werkman (1913) en Prutske (1922) veruit de belangrijkste lichtpunten in het werk van Streuvels, dat steeds meer afglijdt van schrijfdrift naar schrijfplicht. De blijde dag, dat later ook werd

opgenomen in Najaar. Eerste boek (1909), kan men beschouwen als een nogal apart werk, een heuse fin de siècle-roman. Streuvels transponeert in het hoofdpersonage zijn persoonlijke afkeer van het verwrongen schoolregime en van het onderwijssysteem, dat autoriteit stelt boven opvoeding en dwang boven persoonlijke ontwikkeling. De roman werd verfilmd voor de televisie door BRT en NCRV naar een scenario van Libera Carlier. Gezien de filmisch-realistische wijze waarop het weeskind Hélène Grisar, haar vriendin Eveline en de andere kostschoolmeisjes in hun omgeving worden beschreven, lag dit voor de hand.

Thematiek

Zoals vaak in de vertelkunst van Streuvels hebben kleine oorzaken grote gevolgen. Als Hélène Grisar de toestemming krijgt om met haar oom, neven en nichten een dagje te picknicken op de Kluisberg, is het hek van de dam. De smaak van de vrijheid en een vluchtige liefdeservaring maken van haar een rebels meisje. Na haar vlucht met haar hartsvriendin Eveline en haar terugkeer in het weeshuis wordt ze binnen het repressieve opvoedingssysteem opnieuw ‘het brave, makke weesmeisje’, zoals Streuvels schrijft aan het slot, dat ‘bij de herinnering aan die “blijde dag” zo onverschillig zou worden als aan de schoonheid van haar donkere lokken, aan de glans van haar stralende ogen en de voorname snede van haar fijn en schoon, edel-bleek gelaat.’

Ontwikkeling

Om den brode en vaak tegen zijn zin maakt Streuvels in zijn naoorlogse periode reportages als Land en leven in Vlaanderen (1923) en bewerkingen van sagen en legenden als Tristan en Isolde (1924), schrijft hij gedenkschriften als Herinneringen uit het verleden (1924) en weinig beklijvende reisbeschrijvingen als Op de Vlaamsche binnenwateren (1925). De Eerste Wereldoorlog, de traumatische ervaring van de meer dan driehonderd negatieve reacties op zijn oorlogsdagboek en de gewijzigde socioeconomische samenleving hebben zijn episch elan en zijn creativiteit vroegtijdig verlamd. Als realist en naturalist had hij geen kaas gegeten van de talrijke modernistische stromingen (Dada, expressionisme, surrealisme) die de kunstwereld hadden dooreengeschud.

Verwantschap
Techniek

Toch zal de sterke overlever Streuvels die kloof overbruggen met een paar uitzonderlijke boeken, onder meer Werkmenschen (1926) waarin hij drie grote novellen bundelt: ‘De werkman’ (1913), het visionaire kerstverhaal ‘Kerstmis in niemandsland’ (1925) en de expressionistisch aandoende novelle ‘Het leven en de dood in den ast’ (1926), dat een zeldzaam hoogtepunt is. Hier lijkt hij eindelijk aansluiting te vinden bij het ritme van zijn tijd. De novelle is verwant aan het expressionisme tijdens het interbellum, maar overstijgt het tegelijkertijd. Volgens Bernard Kemp brengt Streuvels door de vermenging van droom en werkelijkheid de zogeheten boerenroman hiermee op het niveau van metarealisme. In dit proza wordt het landschappelijk decor naar achteren gedrongen en de personages op de voorgrond gebracht. Eenheid van plaats (de ast, een droogoven voor cichorei) en van tijd (één nacht) maken van de eenvoudige proletariërs Hutsebolle, Blomme en Fliepo en de zwerver Knorre tragische symbolen van het noodlot. ‘De korte, maar uiterst suggestieve episode met de uil en de muizen versterkt de opgeroepen suggestie van de nietige mens, minder dan een muis in de oneindige afgrond van het universum’ (Albert Westerlinck).

De monologue interieur, het telescoperen van denken en dromen, vormen van absurdisme en de psychologische uitdieping komen ook voor in de tragische novelle Kerstwake (1928). Samen met de novelle ‘Het leven en de dood in de ast’ en de roman De teleurgang van de Waterhoek (1927) waren dit opmerkelijke momenten in de Vlaamse literatuur van het interbellum, maar door het literaire strijdgewoel om Gerard Walschap en Maurice Roelants bleven ze toen helaas onopgemerkt.

Thematiek

In De teleurgang van de Waterhoek vertoont Streuvels zich van twee onvermoede kanten. Hij beschrijft met een zekere sympathie de industriële ontsluiting van Vlaanderen, hier gesymboliseerd door het bouwen van een brug, en creëert met Mira een extreem-sensueel en vrijmoedig personage. Mira heeft veel gemeen met Swane uit ‘Het woud’, een verhaal uit de prozabundel Zomerland (1900) en met Hélène Grisar uit De blijde dag (1909), maar deze femme fatale gaat niet ten onder aan het noodlot. Integendeel, zij triomfeert met haar sensualiteit, wat

niet in dank werd afgenomen door de katholieke kritiek die maar bleef kankeren op Streuvels. De Mira-creatie moet ook gezien worden tegen de achtergrond van een maatschappij die structureel totaal was veranderd door de Eerste Wereldoorlog. Met de mystieke roman Alma met de vlassen haren (1931) dooft Streuvels' creatieve opflakkering voorgoed. Alma is in alles de tegenpool van Mira. Met dit moderne heiligenverhaal over een eenvoudig dorpsmeisje dat uiteindelijk zelfopoffering verkiest boven contemplatie schreef Streuvels een nogal dubbelzinnig boek. In de beschrijving van haar directe relatie met God lijkt de ‘katholiek’ Streuvels een persoonlijk antwoord te willen formuleren op de geïnstitutionaliseerde kerk van Rome. De roman is nogal onevenwichtig, doordat de schrijver onvoldoende kan kiezen tussen actie en beschouwing, tussen verhaal en traktaat.

Ontwikkeling / Visie op de wereld
Publieke belangstelling

Met zijn bijdragen in De Standaard tussen 1935 en 1937 raakt Streuvels in het rechts-conservatieve kamp verstrikt. Hij zoekt steeds meer aansluiting bij het verleden en bij een aantal Vlaams-nationale vrienden en uitgevers. De creatieve revival van Streuvels tussen 1925 en 1930 viel trouwens samen met tal van antimodernistische tendensen in de Westeuropese literatuur van het interbellum. De Franse communistische intelligentsia met Henri Barbusse en Augustin Habaru als promotors van het Parijse blad Monde had het eerherstel ingeluid van het realistische en populistische verhaal. Het sociaal-realisme in communistisch Rusland en de Blut-und-Boden-eis in het nazistische Duitsland hadden de stadsliteratuur en het literaire experiment verbannen. De weg lag weer open voor de epische en landelijk-realistische vertellers. Wordt Streuvels een ietwat aparte en teruggedrongen figuur in eigen land, in het buitenland geniet hij volop van die neorealistische en neonaturalistische restauratie, meer dan wie ook. Die tendens bevestigt zijn afkeer van het literaire modernisme en de nieuwe kunstvormen, afkeer die hij al had geformuleerd in zijn reportage Op de Vlaamse binnenwateren (1925). Maar zijn internationale succes kende ook schaduwzijden. Na de boekverbranding in Berlijn met de goedkeuring van Joseph Goebbels is het hek van de dam. Vanaf 1933, het ogenblik waarop Adolf Spemann Streu-

vels Duitse uitgever wordt, tot eind 1944 heeft de West-Vlaamse schrijver alle moeite van de wereld om te ontsnappen aan de manipulaties van het Propagandaministerium in Berlijn, vooral omdat er mysterieuze krachten werkzaam zijn om de diepzinnige Streuvels de plaats van de oppervlakkige volksverteller Felix Timmermans te laten innemen.

Ontwikkeling

Streuvels blijft ook na zijn zestigste productief. Zo begint hij in 1934 aan de ontwikkelingsroman Levensbloesem. Na een uiterst moeizaam creatief proces verschijnt het werk pas eind 1937. Het is mogelijk dat hij het schrijven van Levensbloesem opzettelijk heeft vertraagd als excuus tegenover zijn Duitse uitgever om geen lezingen te moeten houden in nazi-Duitsland. Levensbloesem is het oerdroevige relaas van het begaafde meisje Lieve Glabeke dat zich intellectueel ontwikkelt, zo uit haar milieu loskomt en lijkt te ontsnappen aan de starre cirkelgang van defaitisme en pessimisme, maar als product van haar milieu en haar afkomst tenslotte terugvalt op haar uitgangspunt. De roman lijdt aan een vreemde paradox: de schrijver schept een personage dat voldoende verstandig is om het verleden te overstijgen en toch vernietigt hij zijn eigen schepping. Met Levensbloesem lijkt Streuvels de gevangene van zijn eigen conservatieve levenshouding.

Op zijn zeventigste begint Streuvels zijn memoires te publiceren. Om de oorlog te vergeten schrijft hij Heule (1942) en bereidt hij de uitgave van zijn artikels uit De Standaard voor, die in België verschijnen onder de titel De Maanden (1941), en in Nederland als Een gang door het jaar (1941). Hij noemt het zelf zijn ‘Bulletins météorologiques’. In 1946 volgt Avelghem, het tweede deel van zijn memoires. Daarna bewerkt hij opnieuw zijn tweedelige roman Dorpslucht (1914). De sterk gereduceerde bewerking Beroering over het dorp (1948) levert nog altijd niet het gewenste resultaat. In de dokterszoon Albert Blondeel, een man met moderne opvattingen op wetenschappelijk en religieus gebied, valt makkelijk Streuvels' jeugdvriend Octaaf Debeurme te herkennen.

Relatie leven/werk

Op uitdrukkelijk verzoek van zijn uitgever maar zeer tegen zijn eigen zin continueert hij zijn memoires met Ingooigem I (1951) en Ingooigem II (1957). Beide boeken zijn vooral belangrijk om

wat Streuvels erin verzwijgt en verdringt. Zo rept hij met geen woord over zijn contacten met de activisten en de Duitse officieren-filologen van de Politische Abteilung in Brussel gedurende de Eerste Wereldoorlog. Je moet de vroegere brieven van Streuvels raadplegen om te vernemen welke vriendschappelijke contacten hij onderhield met de Duitse uitgever-officier Anton Kippenberg. We vernemen geen woord over de Franse populisten en communisten die via Parijs kanalen openden naar Moskou. De Vlaams-nationalistische uitgevers met wie hij samenwerkte (Martha van de Walle, Hendrik Cayman en Antoon Thiry) zijn lucht. In zijn memoires lees je ook geen woord over zijn Duitse uitgever Adolf Spemann, die voor ongeveer een half miljoen oplagen heeft gezorgd tussen 1933 en 1944 in het nationaal-socialistische Duitsland. Nergens is er ook maar één woord te vinden over zijn decenniadurende vriendschap met de vrijzinnige Joris Vriamont. Streuvels is negentig als hij zijn memoires afsluit met het merkwaardige en ongenadige familieportret Kroniek van de Familie Gezelle (1960). Dit kunnen we beschouwen als een late en keiharde afrekening met de Gezelle-hebbelijkheden, die hem kennelijk een leven lang hebben gehinderd.

Stijl

Wie ‘Streuvels’ zegt, denkt aan de kunstige stilist en aan zijn zo typische beeldende taalaanpak. Hij is als kind van zijn tijd schatplichtig aan het impressionisme van de Tachtigers, maar hij is meer dan een magiër met woorden. Buiten alle modes om werkte Streuvels zijn gehele leven hard en consciëntieus op zijn teksten. Het is bekend dat hij op de losse katernen van een eerste en zelfs tweede druk zijn nieuwe uitgaven aan een grondige revisie onderwierp. Professor Kramer heeft stilistisch vergelijkend onderzoek verricht op onder meer Dorpsgeheimen II en stelde ingrijpende veranderingen vast op vijf niveaus. Streuvels corrigeerde de woordkeus en maakte die nauwkeuriger. Hij maakte de schriftuurtoets gevoeliger, zodat een inniger meeleven met zijn objecten ontstaat. Belangrijk zijn de ritmeveranderingen die hij doortrekt tot wijzigingen in de zinsbouw. We zien omzetting van de zin, uitstoting van nietszeggende herhaling, isolering van één enkele bepaling en intensivering van het duratieve karakter van het werkwoord

door verplaatsing. Klankgevoeligheid en expressiviteit blijken uit de juiste afstemming van zijn adjectieven door verlenging of weglating van de toonloze /e/ zodat een vervagende, vervloeiende, verbredende of expressievere stemming ontstaat. Streuvels besteedt grote aandacht aan de interpunctie. Hij laat zich daarbij niet zozeer leiden door grammaticale regels als door een fijn gehoor en bewegingsgevoel. Zinsarticulatie versterkt de suggestieve begrips- en gevoelsnuances en daarom brengt hij in zijn herwerkingen meer komma's aan. Met zijn komma's verhoogt hij de aanschouwelijkheid van bepalingen en zo activeert hij door isolering het predicatieve adjectief en het bijwoord. Ook zijn vertalingen onderwierp hij aan een scherpe semantische en syntactische controle. Dit was vooral nodig bij de Duitse vertalingen. Germanofiel als Streuvels was, heeft hij van zijn prille schrijfbegin constant contact gezocht met Duitse uitgevers en literaire agenten. Met lede ogen moest hij toezien hoe zijn jongere concurrent Felix Timmermans met veel minder talent veel hogere verkoopcijfers bereikte. Die grensoverschrijding in Duitse richting komt al in 1903, nadat Streuvels voor de eerste keer genomineerd werd voor de Nobelprijs, maar op zijn eerste vertaalster, Martha Hartmann-Sommers uit Lübeck, mocht hij allerminst prat gaan. Het zag er nog minder rooskleurig uit in het nationaal-socialistische Duitsland na 1933. Binnen de literaire Blut-und-Boden-opvatting werd er grondig geknoeid met Streuvels' teksten. Ze werden gesimplificeerd en verminkt. In zijn correspondentie met uitgever Adolf Spemann vind je meer dan eens bladzijdenlang aanwijzingen voor zijn vertalers en vertaalsters.

Het lezen van Streuvels' werk is niet altijd een sinecure. Zijn teksten zijn sterk gekleurd door het particularisme, een erfenis van zijn oom Guido Gezelle. Streuvels is als kind opgevoed met twee dialecten, het West-Vlaams van moeder Louise Gezelle en het Oost-Vlaams van vader Kamiel Lateur. Via zijn moeder en heeroom overheerst de West-Vlaamse invloed heel sterk. Zijn lectuur als kind bestond uit de wekelijkse afleveringen van Rond den Heerd, een stichtend en verhalend blad, dat was opgesteld in het West-Vlaams. Op school kreeg hij slechts twee uren Nederlands of wat daarvoor moest doorgaan. Frans spreken

was verplicht op straf van boete. Als schooljongen had Frank Lateur geen interesse voor spraakkunst. Het particularisme als een aparte katholieke West-Vlaamse taal, de dialectisch gekleurde lectuur en dito communicatie en de vlugge schoolmoeheid scheppen een heel speciaal raster waarop de leeshongerige maar jonge autodidact en bakker tussen 1894 en 1899 zijn pen probeert. De Nederlandse Engelsman Alexander Teixeira vermeldt zelfs uitdrukkelijk dat Lenteleven (The path of life) is ‘translated from the West-Flemish’...

Na de Eerste Wereldoorlog streefde Streuvels in zijn proza meer en meer naar het algemeen Nederlands. In een brief van 6 februari 1921 aan zijn boezemvriend Emmanuel de Bom beklaagde hij zich over het nare taaltje dat hij al die tijd had gebruikt. Dit was toen hij van 1919 tot 1921 in opdracht van L.J. Veen zijn werk corrigeerde voor de speciale uitgave in 17 delen. ‘In den zaligen tijd, toen ik om de 14 dagen een stuk proza uit de mouw schudde, staken telkens nieuwe loftrompetten over Zuid & Noord, met de vraag en de begeerte en 't verlangen naar een werk “van langen adem” - een grooten roman, een epos... enz. Niemand van die heeren heeft me ooit gewezen op de ongehoorde slordigheden van taal & van stijl - dat waren toen eigenaardigheden v.h. Vl. dialect! - waarover ik nu, bij de correctie van den herdruk mijner complete werken, beschaamd sta en verlegen.’ Verrassend blijft het feit dat Guido Gezelle en zijn neef Stijn Streuvels het West-Vlaamse dialect ‘honderd jaar lang de status van literatuurtaal’ (Kathryn Smits) hebben gegeven.

Kritiek

De grootheid van Streuvels' enorme oeuvre moeten we zoeken in enkele opvallende teksten, zoals de verhalen ‘Lente’ en ‘Wit leven’ uit Lenteleven (1899), ‘Het woud’ uit de verhalenbundel Zomerland (1900), de grote novelle ‘De oogst’ uit de prozabundel Zonnetij (1900), de roman Langs de wegen, ‘Jantje Verdure’ uit de eerste bundel Dorpsgeheimen (1904), De vlaschaard, ‘De werkman’ en ‘Het leven en de dood in den ast’, beide opgenomen in Werkmenschen (1926), De teleurgang van den Waterhoek en Kerstwake (1928) dat aanvankelijk afzonderlijk verscheen en naderhand werd opgenomen in Kerstvertellingen (1939). Die werken zijn ontstaan vanuit innerlijke schrijfdrift en existen-

tiële noodzaak. Hierin overstijgt hij de lokale beperking van de driehoek waarin hij leefde en werkte: Heule, Avelghem, Ingooigem. Sterker nog, gebeurtenissen en personages buiten dit ‘Streuvelsland’ (André Demedts) krijgen een universele betekenis. Ze zijn symbolisch voor eeuwig geldende wetten in de survival of the fittest. De authenticiteit van Streuvels bestaat eruit dat hij ‘wars van idealisering, dogmatisme of moralisatie de naakte existentie heeft uitgebeeld’ (Raymond Vervliet). Meer dan bij andere klassieke vertellers groeit de betekenis bij Streuvels uit de vorm. Psychologische ontleding en narratieve opbouw zijn veel meer van stilistische dan van thematisch betekenis. De geringe gebeurtenissen worden pas prangend en dramatisch door het zo typisch Streuvelsiaanse zinsritme.

3. Primaire bibliografie

Voor een vrijwel uitputtende bibliografie raadplege men Rob. Roemans en Hilda van Assche, Bibliografie van Stijn Streuvels. Werk in Boekvorm. Antwerpen-Utrecht 1972, De Nederlandsche Boekhandel.

4. Secundaire bibliografie

82 Kritisch lit. lex.
augustus 2001