Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

J. Slauerhoff

door Siem Bakker

1. Biografie

Jan Jacob Slauerhoff werd geboren te Leeuwarden op 14 september 1898. Bij de burgerlijke stand werd hij op 17 september aangegeven als het vijfde kind van Jan Jacob Slauerhoff, van beroep behanger en stoffeerder, en Cornelia Pronker. Hij doorliep de Rijks-HBS in Leeuwarden, was actief lid van de Leeuwarder scholierenclub Eloquentia en bouwde in deze periode een vriendschap op met het gezin van dominee C. Hille Ris Lambers in Jorwerd. Aan dochter Heleen, met wie hij tot zijn dood bevriend bleef en trouw correspondeerde, heeft hij verschillende gedichten gewijd.

Na zijn eindexamen HBS liet hij zich op 11 september 1916 inschrijven als student medicijnen aan de Universiteit van Amsterdam. In 1919 verloofde hij zich met Truus de Ruyter, studente Nederlands aan dezelfde universiteit. In maart van dat jaar publiceerde hij communistische verzen in De Nieuwe Tijd. Van oktober 1919 tot februari 1920 was hij redacteur van Propria Cures. In maart 1921 nam Het getij voor de eerste keer verzen van hem op. Arthur Lehning zorgde ervoor dat in 1923 zijn eerste bundel, Archipel, werd gedrukt, op kosten van Slauerhoff overigens. Intussen was de verloving uitgeraakt; had hij reizen gemaakt naar Parijs, de Ardennen, Bretagne, Bordeaux en Porto en onderhield hij vriendschappelijke relaties met onder meer Roel Houwink, H. Marsman, A. Roland Holst, C.J. Kelk, Constant van Wessem, A. Roland Holst en Hans Feriz.

Op 5 december 1923 voltooide hij met het artsexamen, tweede gedeelte, zijn opleiding. In 1924 ondernam hij zijn eerste reis als scheepsarts; onderweg naar Batavia kreeg hij een longbloeding

en een aanval van astma. Na terugkeer assisteerde hij dokter Goos Terwisga op Vlieland en was hij waarnemend arts, telkens voor korte tijd, in achtereenvolgens Kampen, Warmenhuizen, Dronrijp, Baard en Haarlem. In augustus 1925 vertrok hij naar het Verre Oosten om daar werk te vinden. Vanaf 21 september 1925 tot mei 1927 voer hij als scheepsarts bij de Java-China-Japan Lijn. Reisverslagen in het Indische dagblad De Locomotief getuigen van zijn bezoeken aan havens en steden in China, Japan en Korea. Hetzelfde geldt voor zijn inmiddels vierde dichtbundel, Oost-Azië (1928), die hij liet verschijnen onder het pseudoniem John Ravenswood. Ziektes speelden hem voortdurend parten (tuberculose, angina, malaria). Na kort weer in Nederland te zijn geweest maakte hij in 1928-1930 opnieuw enkele reizen als ‘geneesheer aan boord’, ditmaal met de Gelria, in dienst van de Koninklijke Hollandsche Lloyd, naar Zuid-Amerika. Tussen deze reizen door nam hij in mei-juli 1929 een praktijk waar in Beetsterzwaag en was hij van 1 oktober 1929 tot 1 juli 1930 assistent aan de universiteitskliniek voor huid- en geslachtsziekten te Utrecht.

Op 3 september 1930 trouwde hij met danseres Darja Collin. Na een tweede reis met de Flandria van de Koninklijke Hollandsche Lloyd in 1931 werd hij ernstig ziek (waarschijnlijk een combinatie van tbc en influenza-pneumonie). In 1932-1933 vervolgde hij zijn reizen als scheepsarts, nu met de Amstelkerk van de Holland-West-Afrikalijn. Samen met Albert Helman maakte hij een reis door Spanje en Noord-Afrika, waarna hij zich in maart 1934 als arts in Tanger vestigde. Ook andere pogingen om zich op het vasteland te vestigen bleken van korte duur: een studie van huidziekten in het ziekenhuis St.-Louis in Parijs bleef begin 1935 beperkt tot een paar maanden, een correspondentschap van het Algemeen Handelsblad in het Verre Oosten ging niet door. Zijn financiële toestand werd al nijpender. In april 1935 werd de echtscheiding tussen hem en Darja Collin een feit, in mei en juli vertrok hij voor de laatste keren als scheepsarts, achtereenvolgens naar Costa Rica en Zuid-Afrika. Begin oktober 1935 belandde hij met ernstige malaria en een nieraandoening in een ziekenhuis te Genua. Kuren in Merano, Annecy en Lausanne brachten geen verbetering. Op 10 februari 1936 keer-

de hij terug in Nederland. De uitslag van een medisch onderzoek in Leiden maakte nog eens duidelijk dat hij ook aan tuberculose leed. Achtendertig jaar oud overleed Slauerhoff op 5 oktober 1936 in het rusthuis Villa Carla in Hilversum. De crematieplechtigheid vond plaats op 8 oktober in Westerveld.

Zijn eerste prijs, een van de bijprijzen van de Prijs van Amsterdam voor Poëzie, kreeg Slauerhoff toegekend in februari 1927, voor het gedicht ‘Landelijke liefde I’. In juni 1934 ontving hij de Van der Hoogtprijs voor de bundel Soleares.

Behalve aan de al genoemde tijdschriften leverde hij bijdragen aan onder meer de USA-Almanak, De Vrije Bladen, Elseviers Geïllustreerd Maandschrift, De Witte Mier, De Groene Amsterdammer, De Aarde en haar Volken, China, De Locomotief, Het Indische leven, Nieuwe Arnhemsche Courant, i 10, De Stem, Het Vaderland, Letterkundig Jaarboek Erts, Den Gulden Winckel. In Strijd tegen de tuberculose schreef hij in november 1935 en januari 1936 een paar artikelen over tbc.

Ook recentelijk zijn romans, verhalen en gedichten van Slauerhoff vertaald. Van De opstand in Guadalajara verschenen Duitse, Italiaanse en Indonesische vertalingen. Het leven op aarde werd in het Duits vertaald, Het verboden rijk behalve in het Duits ook in het Portugees en Servokroatisch; Van Schuim en as bestaan een Italiaanse en Franse vertaling. Gedichten werden vertaald in onder meer het Frans, Indonesisch en Portugees. In 2000 zette fadozangeres Cristina Branco Portugese versies van gedichten van Slauerhoff op cd.

2. Kritische beschouwing

Thematiek

Het levensgevoel van de dichter Slauerhoff is vanaf zijn eerste dichtbundel herkenbaar en eenduidig. Voor generatiegenoten als Herman van den Bergh, Hendrik de Vries en H. Marsman, die behalve als dichter ook als criticus optraden, was het vanaf het begin duidelijk: in Nederland voelde deze geboren vagebond zich niet thuis. Al meteen in Archipel (1923) is er de hang naar de zee en naar andere continenten. Onmiskenbaar aanwezig zijn daarin ook de vereenzaamde figuren, met hun pessimisme, ontgoocheling en besef van ontbinding. In het latere werk blijft bij Slauerhoff deze concentratie op essentialia. Hij verlangt naar oneindigheid, is op zoek naar de volkomen stilte, maar beseft tegelijk hoe vergankelijk hijzelf en ook zijn werk zijn, zoals in ‘Nacht’ (uit Yoeng Poe Tsjoeng, 1930):

Techniek / Stijl

In de laatst geciteerde regels is een verklaring gelegen voor Slauerhoffs legendarisch geworden slordigheid en verstechnische onvolkomenheden. Waarom nog extra zorg te besteden aan versregels en versvormen, die weliswaar uit hemzelf voortkomen en hem om die reden ook dierbaar zijn, maar waarbuiten een zinvol menselijk bestaan ontbreekt? Ook Marsman bracht deze persoonlijke eigenaardigheid ter sprake, toen hij naar aanleiding van Serenade (1930) de voor- en nadelen van Slauerhoffs poëzie bij elkaar zette. Hij spreekt van een ‘slordige landerigheid’, die zich uit in ritmische willekeur, verachting voor de versbouw, een te opzettelijk cynisme en een nogal eens overdreven grauwe atmosfeer. Maar je kunt het ook anders zien. In dat geval prijst Marsman Slauerhoffs ‘aversie van fraaiigheid’, diens ‘echtheid’, ‘zuiverheid’, ‘grootsheid’ en ‘diepte’.

Authenticiteit, oorspronkelijkheid en ernst staan voor hem buiten kijf.

Traditie

In beschouwingen en herdenkingsartikelen die verschenen naar aanleiding van zijn dood, werd dit sterk persoonlijk gekleurde beeld breeduit bevestigd. Het gold nu niet alleen voor zijn poëzie, maar ook voor zijn proza, waarin romanfiguren als Cameron in Het verboden rijk (1932) en Het leven op aarde (1934) net zo getekend zijn door onvrede en moedeloosheid als de schrijver. Slauerhoff is ‘de romanticus zwervend door een ontluisterde wereld die hem te klein is’ (Marsman). Men prijst zijn visionaire reistaferelen en zijn vermogen tot inleving in allerlei historische perioden en situaties: ‘Dicht ik het Leven of leeft het Gedicht?’ (‘Samenval’, Al dwalend, 1941). Hij belichaamt het prototype van de romantische schrijver. De voorbeeldregels van het wezen van de lyriek, het onvervulbare verlangen, liggen bij hem voor het oprapen, bij voorbeeld in ‘Outcast’ uit Eldorado (1928):

Thematiek

Met de titel van de eerste bundel, Archipel (1923), is meteen een kenmerkend motief van zijn poëzie gegeven: de binding met de zee. Deze verzameling gedichten is te beschouwen als een eilandengroep in de zee. In de eerste van de vier delen waaruit de bundel bestaat, zijn de eilanden ook als verhalende elementen opvallend aanwezig: in ‘Sirenen’, ‘Het tempeleiland Philae’, ‘Het doodeneiland’ en ‘Rapanui’ (= Paaseiland).

De tweede, vermeerderde druk van Clair Obscur (1927) verscheen onder de titel Saturnus (1930). Waarschijnlijk verwijst Slauerhoff met deze titel naar Poèmes Saturniens (1986) van Verlaine, van wie drie door hemzelf vertaalde gedichten in deze bundel zijn opgenomen. Een opvallende figuur in Saturnus is de Egyptische koningin Nefertete, die in ‘Grafbeeld van Nôfrit (Louvre)’ wordt voorgesteld als een verschijning van de dood. Tegelijk houdt dit gedicht een overwinning in op de dood: ruimte en tijd worden tenietgedaan. Uit het verleden, uit de zee van de tijd, rijst Nôfrit op in het heden, zodat de ikfiguur - het blijft weliswaar een droomgezicht - zich met haar in liefde kan ver-

enigen. In dit visioen zijn de tijd en de dood ongedaan gemaakt. Het gedicht is een manifestatie van het verlangen naar de absolute liefde, die in de werkelijkheid niet valt te verwezenlijken. Ook hier ontleent Slauerhoff zijn beeldspraak aan de zee ter typering van erotische relaties en ervaringen.

Een rij van outcasts, muitende matrozen, zeerovers, avonturiers en veroveraars trekt voorbij in Eldorado (1928). Ook deze titel geeft uitdrukking aan Slauerhoffs persoonlijke mythologie van de zee. De bundel puilt uit van zeemotieven, van heimwee, herinneringen en rusteloosheid. In zijn demonische opgejaagdheid identificeert de dichter zich met historische of quasi-historische figuren (‘Columbus’, ‘Camões' thuiskomst’, ‘Dsjengis’, ‘De Vliegende Hollander’). Niet iedereen was er van onder de indruk. Anthonie Donker zag in sommige gedichten weinig anders dan ‘oudeprentenromantiek’.

Relatie leven/werk / Thematiek

Oost-Azië (1928) verscheen onder het pseudoniem John Ravenswood, een naam waarvoor diverse verklaringen bestaan. Mogelijk verwees Slauerhoff naar het gedicht The Raven (1845) van de door hem bewonderde Edgar Allan Poe. Het kan zijn dat John Ravenswood moet worden beschouwd als een afstammeling van Edward Ravenswood uit The bride of Lammermoor van Walter Scott. Nog weer een andere verklaring is dat Slauerhoff aan het Friese dorpje Ravenswoud heeft gedacht. Maar de locaties waar de gedichten over handelen, zijn allesbehalve dicht bij huis. Oost-Azië is duidelijk een literaire neerslag van zijn reizen tot dan toe. De gedichten hebben soms iets weg van impressies of schetsen van plaatsen en figuren. Twee van de vier afdelingen hebben een naam (II. Macao; III. Korea), twee andere niet, maar ze hebben net als de twee andere een ruimtelijk centrum (I is gewijd aan Japan, IV voornamelijk aan China). Een dominant thema is het verleden, dat zich opdringt in het overal zichtbare verval. In de vergankelijkheid openbaart zich de grandeur

van dit verleden. Van Portugal bij voorbeeld in de afdeling ‘Macao’. Aan de thematiek van verleden, vergankelijkheid en verval verbindt Slauerhoff graag de reïncarnatiegedachte in de vorm van zijn eigen samenvallen met een historische figuur zoals Camões (‘gedoemd poëet, zwerver en banneling’). Dit geeft ook aan de bundel Oost-Azië de sfeer van onttijdelijking en onthechting mee die men al van hem kende.

Het religieuze aspect van zijn poëzie openbaart zich soms ook in de amoureuze eenheidsgevoelens, zo vaak door Slauerhoff verbeeld. Serenade (1930) laat duidelijk zien hoe de liefdesomhelzing wordt geassocieerd met religieuze symboliek, in onder meer ‘Ode’ en ‘Voor de verre prinses’. Het tijdelijke wordt opgeheven in de erotiek, zoals in ‘Liefde’:

Verwantschap

Ook de titel van de bundel Serenade lijkt ontleend aan het werk van een bewonderde en vertaalde Franse dichter, Tristan Corbière (de afdeling ‘Sérénade des sérénades’ in Les amours jaunes, 1873).

Uit een heel andere hoek stammen Slauerhoffs vertalingen van Chinese gedichten of, liever gezegd, vrije bewerkingen, want een kwatrijn werd soms een lang gedicht en andersom. Eerst zouden ze gebundeld worden onder de titel Mo yang ke, maar uiteindelijk werd deze veranderd in Yoeng poe tsjoeng (1930), wat eveneens ‘van geen nut’ betekent. Zijn drang tot vereenzelviging met voorgangers als Camões of Corbière, richt zich hier op verschillende oude Chinese dichters, in het bijzonder op Po Tsju I (772-846). Eens, in de dood, zullen ze samenvallen. Het duidelijkste beschrijft Slauerhoff het identificatieproces met deze Chinese dichter in het gedicht ‘Samenval’, dat echter niet in deze bundel voorkomt, maar terechtkwam in Al dwalend (1941).

Techniek

Zijn volgende bundel, Soleares (1933), zou aanvankelijk Saudades worden genoemd. Wel heet een van de afdelingen zo. Het Portugese saudade, een woord waarvoor geen goed Nederlands equivalent bestaat, verwijst naar het dubbele gevoel waarmee herinneringen gepaard kunnen gaan: de vreugde enerzijds om het beleefde en de droefheid anderzijds om wat voorbij is en opnieuw veraf. Saudade, verwoord in lyrische, intieme, erotische poëzie, valt te omschrijven als een vorm van heimwee. Toch werd het Spaanse Soleares de titel, al bevat de bundel zelf geen gedicht dat geschreven is volgens de traditie van de solear, oorspronkelijk een Andalusisch volksdanslied in terzinen, met achtlettergrepige regels. Wel is de bundel in zijn geheel geïnspireerd op Spaanse, Portugese en Zuid-Amerikaanse versvormen, die uitstekend passen bij de daarin beschreven ervaringen. Geobsedeerd door verleden en verte ‘gaat de dichter de wereld rond’. Als een desperado, een outcast, met gevoelens van afkeer en genegenheid tegelijk, zoekt hij de mensen op en keert zich telkens weer van hen af, te voet of plaatsnemend in een trein, op een olifant of in een slede, om eens andere beelden te noemen dan het schip, beelden die ditmaal ondeend zijn aan een van de door Slauerhoff bewerkte gedichten van de Nicaraguaanse dichter Ruben Dario, ‘El cantor va por el mundo’:

Relatie leven/werk

Op zoek naar de geliefde blijkt hij het beeld te achtervolgen dat hij in zichzelf meedraagt, een schim, een spookbeeld, een schaduw (‘Hoe verder ik van je vlucht, Hoe meer ik in je macht kom.’ (‘Copla’, Soleares). Soms is in de geheide zijn vrouw, de

danseres Darja Collin, herkenbaar. Zijn inmiddels problematisch geworden relatie met haar verbeeldt hij in een andere copla zo:

Kunstopvatting

Ook in Een eerlijk zeemansgraf treedt Darja Collin onverhuld aan de dag: ‘[...] ik droomde dat, / Terwijl ik wachtliep, uitziend naar de riffen, / Mijn kleine vrouw een kind gekregen had’ (‘Waakdroom’). De bundel is maar ternauwernood voor Slauerhoffs dood gereedgekomen. Hij was al zo verzwakt dat hij de drukproeven niet meer zelf heeft kunnen corrigeren. De eenheid van deze bundel berust, net als die van Archipel en Eldorado, op de verbondenheid met de zee, die ook hier systematisch is verbeeld in tal van aspecten. De mens is een balling die noodgedwongen verblijf houdt op zee, waarvan de oneindigheid wordt ervaren als de tijdloosheid van de dood. De ondergang van een schip brengt verlossing voor wie ermee ten onder gaat. Vooral in deel twee, met het ironische motto ‘Hoera, dat zeemansleven!’, passeren allerlei in de wereld van de zeevaart thuishorende types de revue: passagiers aan boord, matrozen, zeerovers, drenkelingen, prostituees in de havensteden, een vuurtorenwachter. Slauerhoffs neiging tot identificatie, in de ikfiguren, met lieden van allerlei slag is enerzijds op te vatten als een vorm van zelfdestructie, zelfverlies, psychische zwakheid, anderzijds als het tegendeel ervan, een uitdrukking van zelfverheffing, een houding vol wrevel, wrok en warsheid tegenover de maatschappelijke orde. Dat hieruit allesbehalve gladde verzen voortvloeien, valt te begrijpen.

Ontwikkeling

Het concept voor een bundel met de titel Al dwalend werd in 1941 door tekstbezorger K. Lekkerkerker aangetroffen in een zeemanskist van Slauerhoff, vol ongebundelde gedichten en ongepubliceerde teksten van allerlei aard. Onder dezelfde titel vormt sindsdien een afdeling van bijna tweehonderd bladzijden het sluitstuk van de Verzamelde Gedichten. Zo omvangrijk als deze is geen van de voorafgaande tien afdelingen, die alle - op ‘Eer-

ste verzen’ na - naar titel en grotendeels ook naar samenstelling overeenkomen met de oorspronkelijke bundels. Een bundel van Slauerhoff telt gemiddeld zeventig bladzijden. Door het verzamelkarakter en ook door de latere aanvullingen heeft de afdeling ‘Al dwalend’, die in 1986 alsnog als zelfstandige bundel verscheen, niet de thematische eenheid van Archipel of Een eerlijk zeemansgraf. Maar het geheel weerspiegelt de bekende Slauerhoff-motieven, in gedichten over zijn eigen dood, die van zijn vader en historische voorgangers als Leopold, Novalis, Hölderlin, Gogol, Camões en Rimbaud; over zijn afkeer van alles wat typisch Hollands is: ‘In Nederland wil ik niet leven, / Men moet er steeds zijn lusten reven’ (‘In Nederland...’); over zwerftochten als die van Odysseus; over de angst voor vernietiging en grondige twijfels aan de zin van zijn dichterschap in onder meer ‘Épitaphe’:

Slauerhoffs voorliefde voor het eiland als metafoor van gelukzaligheid, een plaats van redding en vergetelheid, uit zich vanaf het begin in titels van gedichten en bundels, en manifesteert zich ook in zijn prozadebuut, Het lente-eiland en andere verhalen (1930). Aantekeningen die hij maakte voor reisverhalen en reportages voor onder meer het Indische dagblad De Locomotief tussen 1925 en 1927, benutte hij tevens voor ander proza. ‘Het lente-eiland’ getuigt ervan, maar ook de roman Het leven op aarde (1934), met zijn gedetailleerde beschrijvingen van Hong Kong en Amoy (Xiamen). Voorafgegaan door Het lente-eiland en andere verhalen verscheen, eveneens in 1930, zijn tweede verhalenbundel, Schuim en asch. Ditmaal besteedden de critici er ruime aandacht aan. De interpretatie van de titel was geen probleem. Duidelijker kon het thema van de verhalen niet worden verbeeld: het najagen van dromen en verlangens levert niets op, slechts schuim en as. De personages dolen doelloos rond, eindeloos duurt hun zoektocht.

Thematiek

Drie van de vijf verhalen zijn door de tijden heen hooggewaardeerd gebleven, wat ook blijkt uit diverse zelfstandige uitgaven ervan: ‘Such is life in China’, ‘Het einde van het lied’ en ‘Larrios’. ‘Such is life in China’ demonstreert de leegheid van het leven aan een desolate troep bannelingen en zwervers. ‘Larrios’ handelt over het vergeefse zoeken naar het volstrekte geluk, dat belichaamd zou zijn in de ideale vrouw. ‘Het eind van het lied’ is er een variant op; ook daarin komt aan de onvervuldheid van het menselijk bestaan per definitie geen eind. Elke keuze loopt uit op een teleurstelling. Behalve de exotische bereisdheid en het door en door persoonlijke karakter van Slauerhoff zelf is het de fundamenteel romantische en in de ogen van sommigen ook symbolistische thematiek die de critici aanspreekt. Een fraai voorbeeld is het symbolische beeldje in ‘Het eind van het lied’: het bovenstuk bestaat uit een slank vrouwenfiguurtje, dat naar beneden uitloopt in een vormeloze klomp: ‘Waarom is het niet afgemaakt?’ ‘Omdat de maker geen tijd had. Zo is het ook met de aarde gegaan’. Andere op het onvolmaakte bestaan zinspelende passages zijn die over de naam van een klooster in de Russische Krim: ‘het klooster der halve verlossing’; een droom die naar Orfeus en Eurydice verwijst; een vrouw die zich tot halverwege uit de aarde (een graf?) verheft - maar zij is niet bereikbaar en gaat weer ten onder. Zij is in haar halfslachtigheid een centraal beeld voor Slauerhoffs oeuvre, deze half bevrijde vrouw, een figuur tussen hemel en aarde, die ideaal en onmacht tegelijk representeert. Deze gespletenheid kan ook op een andere wijze worden geïllustreerd: aan twee tegengestelde vrouwelijke personages, zoals in ‘De erfgenaam’, het minst bekende verhaal uit Schuim en as. In de smeekbede waarmee dit sprookjesachtige, oosters aandoende verhaal begint, is sprake van de vrouw als engel, als de aanbeden zuster, die echter wordt verleid en bezwangerd door ‘een onverlaat’. Vervolgens zien we hoe de hoofdfiguur Hassein inbreekt in de harem van zijn oom en de favoriete vrouw van zijn oom bemint. Beiden worden weggestuurd, van de geliefde wordt niets meer vernomen. Later - in goeden doen inmiddels - geraakt Hassein in gezelschap van een hoer, een dievegge; hij verspeelt zijn harem en blijft als ellendige, arme zwerver alleen in de woestijn achter. Vrouwen

hebben hem niets dan ongeluk gebracht. Als een tweede oorzaak van zijn ongeluk kan het materialisme van de opportunistische hoofdfiguur worden genoemd. Zo geïnterpreteerd heeft ‘De erfgenaam’ niet alleen iets weg van een cultuursprookje maar is het ook een soort parabel, met religieuze en morele bedoelingen.

Relatie leven/werk / Thematiek

De stof voor zijn eerste roman, Het verboden rijk (1932), die oorspronkelijk als historische roman was opgezet, ontleende Slauerhoff aan levensbeschrijvingen van Camões en aan studies over de Chinees-Portugese haven Macao. Tot de ontstaansgeschiedenis behoort ook het feit dat hij in zijn functie van scheepsarts in 1927 als blijk van erkentelijkheid voor zijn hulp aan de Portugese familie Da Silva bij een gecompliceerde bevalling aan boord van de ‘Tjimanoek’ een Portugese editie van Os Lusiadas ten geschenke kreeg. Behalve tweederde gedeelte van Het verboden rijk wijdde hij ook reiskronieken, gedichten en verhalen aan zowel Macao als Camões, zijn romantische held. Het gedicht ‘Camões’, gesitueerd in Macao (Oost-Azie, 1928), is er een voorbeeld van:

‘Ik had weleens gehoord’, schrijft Slauerhoff in het slothoofdstuk van Het verboden rijk, ‘dat er in Macao nog veel bezienswaardigheden zijn uit oude tijden, kerken, monumenten en zo, een grot waar een dichter heeft gewoond en een groot gedicht geschreven op de reizen van Vasco da Gama. Maar wie gaat daar nu naar toe?’ Slauerhoff was er, in december 1926. In het eerste hoofdstuk van Het verboden rijk voert hij een jeugdige Camões ten tonele die zijn tijd doorbrengt met lezen in de Odyssee, hem in handen gespeeld door zijn vader. De oude Camões raadt hem aan niet op reis te gaan en verder te werken aan zijn gedichten: ‘al het reizen doetje alleen zien dat de aarde overal gelijk is. Tracht liever Homeros te evenaren. Portugal zal vergeten zijn en onze naam dan nog voortleven.’ Evenals Camões

kent Slauerhoff zijn Homerus. De jonge vrouw Pilar vervult vanaf het tweede hoofdstuk een Nausicaä-rol:

‘Ik heb een visioen gehad, vader. De vloot van Malakka is vergaan.’ Zij verhaalde niet dat zij meer had gezien: een man die een wrak ontzwom en worstelde om een zwarte kust te bereiken. Zij zag steeds één hand boven de golven uitsteken, zelfs gedurende de tussenpozen waarin zijn hoofd in de golven verdween, en die hand hield een staaf of een rol, dat kon zij niet onderscheiden.

Ook zijn er herinneringen aan Vasco da Gama, verwijzingen naar de Lusiade, Lissabon en de Taag, dichtregels van Camões (‘Wel is 't land voorgoed verlaten, / Maar al 't leed vaart mee op 't schip’), Slauerhoviaanse droombeelden van Camões zoals ‘[mijn woorden] omreizen de wereld, zij vallen neer waar ik het wens - als zaad uit de hemel’.

Techniek / Thematiek

Rechtlijnig gecomponeerd is Het verboden rijk allesbehalve. Met zo weinig traditionele vertelstructuur zelfs dat er critici waren die spraken van een mislukte historische roman, waarin ook nog eens per ongeluk ‘occulte’ hoofdstukken terecht waren gekomen. Maar voor tal van lezers bleek het een boeiend werk, mits men de diverse personages en verschillende niveaus in tijd en locaties doorzag in samenhang met Slauerhoffs opvattingen en kennis van Camões. In deze door verzinsels en verdichtsels omgeven Portugese Homerus herkende hij als in geen andere voorganger zichzelf: ‘gedoemd poëet, zwerver en banneling’.

Voor slechts een beperkt gedeelte gaat Het verboden rijk ook over een ander personage dan Camões: een twintigste-eeuwse marconist, die pas in hoofdstuk zes aan de orde komt en van wie de naam onvermeld blijft. Door verschillen in tijd, locaties en hoofdpersonen is het echter wel een dubbelroman: geworden, waarin het ‘Camõesverhaal’, dat naar omvang het grootste is, het ‘marconistenverhaal’ thematisch ondersteunt. Aan het slot komt de marconist terug van zijn streven om los te komen van de aarde, leeg te worden, te versterven. Hij wil nu het binnenland van China in trekken. Het verboden rijk vertelt dus over een mislukte poging om tot een draaglijk leven te komen: de methode van de uiterste eenzelvigheid heeft geen succes en stelt de mens zelfs bloot aan onduidelijke, voor hemzelf niet meer beheersbare gevaren. Wie zichzelf niet meer meester is, wordt een

prooi van wat in de roman demonen worden genoemd. De roman heeft een open einde, want de marconist maakt zich op voor een nieuwe poging. In Het leven op aarde (1934) doet de marconist, die dan Cameron heet, precies wat hij zich voorneemt aan het slot van Het verboden rijk: hij trekt het binnenland in van China.

Als het geluk op aarde nog ergens te vinden was, dan moest het daar zijn, bij de oudste wijsheid, de verhevenste natuur en het zuiverste genot. [...] Een der nimmer bewusten van de miljoenen te zijn - welk een geluk; of als dat onbereikbaar is, een die alles weet, alles achter zich heeft en toch voortleeft.

In deze slotregels van Het verboden rijk, die de overgang vormen naar Het leven op aarde, dat zich geheel in China afspeelt, is de betekenis van de romantitel verschoven: het gaat nu niet meer om het voor hem verboden Portugal waarvan Camões droomde, maar om de droom van Cameron: China als rijk van het geluk.

Relatie leven/werk / Thematiek

Er is veel fantasie in Het leven op aarde, Slauerhoffs tweede roman, en toch een grote mate van authenticiteit. De lange expeditie die hierin de rode draad vormt, heeft Slauerhoff zelf nooit meegemaakt. Het is fantasie, zoals hij hierover in een interview zei, maar fantasie die berust op langdurige ervaring - soms eerder al in eigen reisbeschrijvingen en verhalen verwerkt - en op gelezen studies of verslagen die hij hiermee kon combineren. Zo is bijvoorbeeld de roerige politieke situatie in Sjanghai in maart 1927, toen Slauerhoff daar verbleef, erin verwerkt, evenals het nachtleven in bordelen en dansgelegenheden in dezelfde stad. In dit verband kan ook het opium schuiven met vrienden worden genoemd, ook al lijkt de behoefte hieraan vooral voortgekomen te zijn uit de drang om erover te kunnen schrijven. (‘Zo gaat het voort, pijp na pijp. Ook ik neem gretig wat mij geboden wordt. Een paar uur van het bewustzijn van het bestaan verlost te worden lijkt mij de absolute zaligheid.’) Behalve een kleurrijk boek over het Chinese landschap, de steden met hun bewoners en links en rechts rondzwervende Europeanen, is het een spannende roman over de Ierse marconist Cameron, die betrokken is geraakt bij een geheimzinnig wapentransport temidden van talrijke opstanden. Van opgaan in

de Chinese cultuur is geen sprake, eerder identificeert hij zich met de chaos en het verval rondom, een levenshouding die bij Slauerhoff past.

Ontwikkeling

Van een derde ‘Cameron-roman’, die wel gepland was, is het niet meer gekomen. Een ontwerp lag klaar, met voorbereidende notities, onder meer naar aanleiding van Die drei Sprünge des Wang-lun (1915), een in de achttiende eeuw spelende ‘Chinese roman’ van Alfred Döblin, en La sombra del caudillo (1929) van Martin Luis Guzmán, waarvan Slauerhoffs vertaling na zijn dood verscheen (In de schaduw van den leider, 1937). Thematiek en motieven heeft hij echter wel verplaatst naar zijn derde en laatste roman, De opstand van Guadalajara, postuum verschenen in 1937. Aanvankelijk heette deze kleine, satirische roman over een Mexicaanse glazenmaker (‘El Vidriero’) Christus in Guadalajara, later ook wel De Verlosser van Guadalajara. In tegenstelling tot het slot van Het leven op aarde, waar Cameron hoog in de bergen zijn Nirwana denkt te vinden, loopt hier van grote hoogte een ramenverkoper (‘deze moderne Christus’) de vlakte in, zijn ondergang tegemoet als slachtoffer van hen die godsdienst exploiteren ter wille van hun macht. Indianen in een willekeurig Mexicaans stadje zien in hem hun verlossingsdroom belichaamd. Een rancuneuze priester en een machtsbeluste grootgrondbezitter manipuleren maar al te graag met de bevolking en met deze zogenaamde Verlosser, een pseudo-Heiland die zich alle verering graag laat welgevallen. De opstandige volksbeweging loopt op niets uit en eindigt in paniek. De Verlosser heet nu de Bedrieger, de Verrader (‘El Engañador’).

Visie op de wereld

Onmiskenbaar is hij een prototype van Slauerhoffs doelloze avonturiers, die in laatste instantie altijd weer opgaan in ‘de vrijheid van het nameloos bestaan, onbezwaard met een mensenlast van toekomst en zorg’.

Hoe komt een man van een dusdanige gedaante dat hij al in de verste verte voor de Messias wordt gehouden, in de binnenlanden van Mexico terecht? En, is het zijn opzet een Messias te zijn of te schijnen?
Er zijn mensen die genoeg hebben van hun eigen land en van vele andere; die toch altijd weer een ander land zoeken, hopend daar te vinden wat zij steeds ontbeerden. Zij hebben ook genoeg van de mensensoort waaruit zij zijn voortgekomen en die zij ook in andere landen steeds weer terugvinden. Eerst komen zij aan de

overkant terecht tussen de misdadigers, dan bij de vagebonden, maar daar horen zij niet: dat denken ze tenminste, zij zoeken het volk.
Er zijn Godzoekers, er zijn volkzoekers, meestal zoeken beiden levenslang vergeefs.

Verwantschap

Door het sarcastische en anticlericalistische karakter is De opstand van Guadalaraja een typische Forum-roman, meer dan Het verboden rijk en Het leven op aarde, die wel in Forum werden voorgepubliceerd. Bovendien is de stijl ervan soberder en zakelijker. Het is geen geheim door welke studies en romans Slauerhoff zich liet inspireren. Zo was zijn leidraad voor het toneelstuk Jan Pietersz. Coen, dat hij schreef in 1930, in enkele weken tijds, onder meer H.P. Geerkes biografie Jan Pietersz. Coen, de baanbreker in ons Indië. Anders dan het werk van Geerke bleek het toneelstuk geen hagiografie. Slauerhoff liet weinig heel van Coens koloniale autoriteit door hem af te schilderen als een huwelijks-manipulator en bestuurder met bloed aan de handen. Zijn voorstelling stond haaks op die van Coen als Hollands trots, een man van louter durf en ondernemingslust. Forum moest toen nog gaan verschijnen, maar Slauerhoffs ontmaskering van een autoriteit, een nationale held zelfs, past er programmatisch uitstekend bij. Geen wonder dat sommige tijdgenoten spraken van een schofferend stuk, al waren er ook die het prezen.

Publieke belangstelling

Het zou tot februari 1986 duren voordat het voor de eerste keer werd opgevoerd. In 1937 kregen Leidse studenten geen toestemming van Ed. du Perron wegens een te sterk door hen gekuiste versie. De burgemeester van Amsterdam verbood in 1948 de opvoering op het Boekenbal, omdat het politiek klimaat op dat moment er niet geschikt voor zou zijn. Nederland stond op het punt ‘ons Indië’ te verliezen, terwijl Slauerhoff er juist werk van had gemaakt te laten zien hoe hardvochtig onze helden daar wel tekeer waren gegaan. Ook in 1961 ontraadde de Amsterdamse burgemeester een voorstelling, ditmaal in verband met de verwikkelingen tussen Indonesië en Nederland inzake Nieuw-Guinea.

Ook zonder dergelijke conflicten is het werk van Slauerhoff in de belangstelling gebleven. Allerlei bloemlezingen zijn er in de loop der jaren uit zijn werk samengesteld, zowel van zijn ge-

dichten als van verhalen en romans verschenen afzonderlijke schooluitgaven. Alleen al van de verhalenbundel Schuim en as zijn inmiddels meer dan 200.000 exemplaren verkocht.

Kunstopvatting

Bij een persoonlijkheid als Slauerhoff is het moeilijk denkbaar dat hij, wanneer hij kritieken schrijft - want ook dat genre heeft hij beoefend - zich terughoudend en objectief opstelt. Behalve over de Franse ‘poètes maudits’, die hij vertaalde of bewerkte, schrijft hij over onder meer de thematiek van het zwerven bij Rilke en over Gogol als ‘de strijder met de leegte’. Van Schendel vindt hij te lieflijk schrijven over de zee, Nijhoffs poëzie typeert hij soms als ‘roerend eenvoudig’, soms als niet meer dan ‘Spielerei’. Hendrik de Vries bewondert hij zonder meer (‘De schoonheid die De Vries ons toebijt, is hard en stug. Hier geen lieflijkheid, geen fleemend klankenspel’). Programmatisch kan het stuk worden genoemd waarmee Critisch Proza (1958) opent: ‘Over het “vrije vers” en versbevrijding in het Nederlandsch’. Dit pleidooi maakt een andere kijk mogelijk op de zogenaamde slordigheid van Slauerhoff. Hier en daar geeft een kritiek plotseling een bron prijs die mede geleid heeft tot eigen werk. Dit is het geval bij de bespreking van Reinhold Schneider, Das Leiden des Camões oder Untergang und Vollendung der portugiesischen Macht, 1930.

Als criticus is Slauerhoff op zoek naar lotgenoten, naar zichzelf dus. Met wie niet uit is op verwoording van een problematiek die ook de zijne is, botst hij. Uit Critisch proza, dat bijna 300 bladzijden telt, verzameld uit diverse tijdschriften en een enkele krant, blijkt dat hij allesbehalve over de beoordeelde boeken zelf schrijft: ze dienen als illustraties van zijn eigen opvattingen en thematiek.

Traditie / Kritiek

Slauerhoff laat zich, hoe romantisch ook van aard, literair-historisch niettemin lastig situeren. Aan het begin van de jaren twintig presenteert hij zich als een negentiende-eeuws ‘poète maudit’ die in Nederland nu pas zijn kans krijgt, met essays in Het Getij over Jules Laforgue en Albert Samain en met vertalingen. A. Roland Holst sluist hem binnen bij De Gids als een moderne jongere, een expressionist. Voor de redacteuren van Forum is hij een exponent van hun personalistische poëtica. Ter Braak en Du Perron waarderen bij uitstek zijn nonconformistische instel-

ling, het zich verzetten tegen de maatschappelijke orde, tegen regelmaat in het algemeen. Weliswaar leidt deze mentaliteit tot verbrokkeldheid en veel tegenstrijdigheid in zijn werk, maar deze zijn het noodzakelijke gevolg van zijn ‘wrevel om de ontoereikendheid van het bestaan’. Exemplarisch is in dit verband het zo uiteenlopend gewaardeerde gedicht ‘Het boegbeeld: de ziel’. Voor sommige lezers is Slauerhoff hierin veel te slordig geweest en is vooral de beeldspraak inconsistent, ‘een hermafroditisch ratjetoe’, aldus H.U. Jessurun d' Oliveira. Anderen concentreren zich in hun analyse echter op de levenshouding die uit het geheel spreekt en vinden deze uiterst consequent: een eeuwig voortgedreven worden door onrust; geluk kan niet anders zijn dan kortstondig; iedere binding aan een ander is een bedreiging; elk compromis moet worden voorkomen.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

86 Kritisch lit. lex.
augustus 2002