Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Jan Willem Schulte Nordholt

door Henk van der Ent

1. Biografie

Jan Willem Schulte Nordholt werd op 12 september 1920 te Zwolle geboren in een gereformeerd gezin dat, toen hij twaalf jaar was, door de scheiding van zijn ouders uiteenviel. Zijn vader was grossier in suikerwaren en drop. Zijn jeugd bracht Schulte Nordholt door in het iets zuidelijker gelegen Wezep. Aan het Christelijk Lyceum te Zwolle behaalde hij het gymnasiumdiploma.

In 1942 werd hij wegens het verspreiden van Vrij Nederland door de Duitsers gearresteerd en tot een jaar gevangenisstraf veroordeeld. In de gevangenis schreef hij gedichten die hij onder het pseudoniem W.S. Noordhout publiceerde (Het bloeiende steen, 1943).

Toen hij in 1945 te Amsterdam ging studeren, werd Schulte Nordholt lid van de Nederlands Hervormde Kerk en verkoos hij de Universiteit van Amsterdam boven de toentertijd gereformeerde Vrije Universiteit. Van 1945 tot 1949 studeerde hij geschiedenis, bij J. Presser en Jan Romein. Hij trouwde in 1947 met Dieuwertje van Apeldoorn; ze vestigden zich in Durgerdam. Schulte Nordholt promoveerde in 1951 op een onderzoek naar paradijsvoorstellingen in de klassieke Oudheid.

Het gezin verhuisde naar Wassenaar, waar hij van 1950 tot 1962 docent geschiedenis was aan het Rijnlands Lyceum. In 1963 werd hij lector en in 1966 hoogleraar te Leiden in de geschiedenis en cultuur van Noord-Amerika. Verschillende malen verbleef hij in de Verenigde Staten, waar hij studie maakte van de positie van de negers. Ook behoorde hij tot de dichters die in opdracht van de synode van de Hervormde Kerk de psalmen

opnieuw berijmden en werkte hij mee aan het Liedboek voor de kerken (1973).

Schulte Nordholt publiceerde in een groot aantal literaire en historische tijdschriften, week- en dagbladen, waaronder Maatstaf, Wending, De Groene Amsterdammer, Hervormd Nederland en Trouw.

In 1983 legde hij om gezondheidsredenen het professoraat neer. Hij beschouwde zichzelf als een ‘minor poet’ en stond afzijdig van de literaire wereld. Voor Levend landschap (1950) ontving hij de Lucy B. en C.W. van der Hoogtprijs (1952) en voor Een lichaam van aarde en licht (1960) de Poëzieprijs van de stad Amsterdam (1961).

Hij stierf op 16 augustus 1995 in zijn woonplaats Wassenaar.

2. Kritische beschouwing

Thematiek

Behalve een negental dichtbundels publiceerde Jan Willem Schulte Nordholt een groot aantal studies en essays op zijn vakgebied, de geschiedenis en cultuur van Noord-Amerika: over de positie van de negers in de Verenigde Staten, zoals Het volk dat in duisternis wandelt. De geschiedenis van de negers in Amerika (1956) en In de schaduw van een groot licht. De negerrevolutie in Amerika (1971), biografieën van de presidenten Abraham Lincoln (1959) en Woodrow Wilson (1990), maar ook over vele andere onderwerpen met betrekking tot de Verenigde Staten. Daarnaast vertaalde Schulte Nordholt poëzie uit vele talen en stelde hij diverse poëziebloemlezingen samen: over religieuze en menselijke thema's in ruime zin. Een groot deel van de door hem bijeengebrachte teksten in Hymnen. Een bloemlezing met muziek uit de vroeg-christelijke en middeleeuwse gezangen van de Latijnse en Griekse Kerk (1967) is door hem vertaald. Tevens is hij de auteur van een flink aantal reisboeken, iconografische studies en van beschouwingen op het grensvlak van cultuur en religie, cultuurhistorische essays en kritieken. De belangrijkste werden gebundeld in Het woord brengt de waarheid teweeg. Essays over literatuur en werkelijkheid (1992) en Mens tussen hemel en aarde. Opstellen op het snijvlak van godsdienst, cultuur en samenleving (1996).

Traditie / Verwantschap

Toen Schulte Nordholt in 1952 de Van der Hoogtprijs ontving voor zijn gedichtenbundel Levend landschap (1950), stelde de jury zijn werk inhoudelijk en esthetisch boven dat van de zogenoemde ‘Experimentelen’. Ze waardeerde het dat hij niet behoorde tot de radicale jongeren die zich verzetten tegen het verleden, maar tot hen die, openstaande voor vernieuwingen en zich bewust van de traditie, het als een opdracht zien haar te verrijken.

Het onderscheid dat de jury hier maakte tussen hem en de Vijftigers, onderschreef hij zes jaar daarna in zijn artikel ‘Waarom ik geen experimentele poëzie schrijf’. Hij beschouwde zichzelf als iemand die vóór 1940 was gevormd en stelde dat zijn wereldbeeld, hoezeer hij in en door de Tweede Wereldoorlog had geleden, daardoor niet was ingestort. Dit was wel het geval bij de dichters van de experimentele poëzie. Critici wezen op de ont-

goocheling als bron van hun werk en plaatsten dit tegenover de traditionele gedichten zoals onder meer Schulte Nordholt die schreef.

Nog steeds wordt hij genoemd als een voorbeeld van een naoorlogs dichter die de vooroorlogse lijn doortrekt. Ook Redbad Fokkema, die in Aan de mond van al die rivieren (1999) de poëzie sinds 1945 bespreekt, gebruikt de gedichten van Schulte Nordholt om de tegenstelling duidelijk te maken tussen de experimentele poëzie en de gedachtepoëzie. Deze term van Fokkema - Kouwenaar sprak van ‘traditionele mededelingpoëzie’ - maakt duidelijk wat deze dichters, onder anderen Ida Gerhardt, Ed Hoornik, M. Vasalis, Bertus Aafjes, Gerard den Brabander, wilden: eerder de uitleg van een gedachte dan het oproepen van een waarheid door middel van klank en beeld. Hiermee wil niet gezegd zijn dat deze aspecten geen rol vervulden. Zo had Schulte Nordholt een goed oor voor klank en ritme, maar hij wilde dat de vorm van een gedicht de emotie daarin bedwong.

Traditie

Zijn gedichten zijn, te oordelen naar verslengte, strofe-indeling, eindrijm en metrum, voor het grootste gedeelte klassiek van opbouw. In de bundels Levend landschap en Tijd voor eeuwigheid (1953), samen drieënzeventig verzen, staan veertig douzaines, gedichten van twaalf regels, bij hem bestaande uit drie strofen van respectievelijk vijf, vier en drie versregels. Later schreef hij veel sonnetten.

Stijl

Een kwart van zijn gedichten bestaat uit ‘poésie parlante’, waarbij hij gebruikmaakte van retorische, hier en daar zelfs bezwerende taal, zonder eindrijm, regelmaat in strofevorm en verslengte. Opvallend is dat onder de gedichten die hij in zijn Verzamelde gedichten (1989) heeft opgenomen, zich bijna geen vrije poëzie bevindt. Zij ontbreekt ook in zijn laatste bundel, Aan mijn tongval te horen (1994). Zelf verklaarde hij zijn voorliefde voor de gebonden poëzie uit het vertalen van liederen, wat hij zo vaak deed dat het schrijven van teksten met een vaste regellengte en regelmatige strofevorm hem een tweede natuur werd.

Verwantschap / Thematiek

Schulte Nordholt staat tegenover de Vijftigers, niet alleen wat betreft de vorm van zijn poëzie, maar ook wat de inhoud daarvan aangaat. Van het grootse, meeslepende, brutale en uitbun-

dige van de Vijftigers moest hij niets hebben. Spot en sarcasme ontbreken. Hij schrok niet terug voor de romantische vaagheid van de droom en hij wilde het verrassende ontdekken in datgene wat voor de Vijftigers klein en benauwd was. Het droommotief is alleen in zijn eerste twee bundels aanwezig, terwijl de aandacht voor de kleine dingen van het bestaan in geheel zijn werk voorkomt. Een verlangen naar een nieuwe maatschappij, zoals we dat in het oeuvre van Lucebert en Kouwenaar aantreffen, is bij hem afwezig. Idealisme en revolutionair elan zijn zijn werk vreemd. Evenals de Vijftigers wilde hij zich aan het aardse hechten, maar hoe anders deed hij dat in zijn poëzie. In ‘Thuiskomst II’ (Levend landschap) laat hij Odysseus zeggen:

Relatie leven/werk

Schulte Nordholt schreef veel over de oorlog, de bevrijding en de vrijheid, vooral over het inzicht dat de oorlog niet voorbij is. Hij vervloekte (‘het is verdomme nog altijd hetzelfde, / God vergeve ons dat wij bestaan’) de heerszuchtigen en doordat hij wist wat gevangenschap en bezetting inhouden, kon hij de vrijheid bezingen. Oorlog betekent voor de mens altijd de dood, of hij nu sneuvelt of overleeft.

Traditie

De vergankelijkheid op zich is geen kwaad. Ze maakt op een natuurlijke wijze een einde aan het aardse bestaan, dat paradijselijk dient te zijn. Modern gelovige als hij was, wist Schulte Nordholt dat het hier-en-nu belangrijker is dan het hiernamaals. Het paradijs is op déze aarde gelegen. Wat deze opvatting betreft ondervond hij de invloed van Nijhoff. Hij nam dan ook de werkelijkheid tot uitgangspunt voor zijn gedichten: hij beschreef

wat hij zag, niet alleen het licht en de lente, het landschap en het leven in de natuur, maar ook wat hem trof in musea, kerken en kathedralen. Zijn werk is rijk aan beeldgedichten: schilderijen, etsen en sculpturen inspireerden hem en leidden hem tot gedachten en gevoelens. Zo eindigt ‘Danseres van Degas’ met de uitroep ‘God sta ons bij dat wij maar mensen zijn’ en beschrijft ‘Rembrandt’ de overwinning van het licht op de nacht, die met de verschrikkingen van de slaap zo naargeestig kan zijn. In veel interviews vertelde hij dat hij angstdromen over de oorlog had.

Stijl

In zijn stijl, dichttechniek en toon is te merken dat hij behalve Nijhoff ook dichters als Slauerhoff en Marsman bewonderde. Zijn gedichten bevatten het vertellende karakter van Slauerhoff, het vitalistische van Marsman en de visualiteit van Nijhoff. Met Slauerhoff verbindt hem eveneens de aanwezigheid van veel eigennamen binnen het gedicht. Hij onderscheidt zich overigens van hen door een overdadig en niet altijd functioneel gebruik van vergelijkingen die ingeleid worden met ‘als’. Schulte Nordholt wilde graag overeenkomsten zien.

Visie op de wereld

In zeker opzicht was hij een emblematadichter. Natuurlijk in Contrafacten (1974), waarin hij bij zelfgemaakte foto's gedichten schreef, maar ook in zijn andere bundels gaf hij aan wat de verborgen kracht, boodschap en zin van de realiteit is. Evenals Jan Luyken, van wiens werk hij een bloemlezing uitgaf, wilde hij de werkelijkheid met andere ogen bekijken en evenals Guido Gezelle, van wiens werk hij eveneens een bloemlezing samenstelde, begon hij bij de natuur en eindigde hij bij emoties en inzichten.

Voortdurend benadrukte hij dat de wereld niet eenduidig is. Er zijn altijd twee zijden aan dezelfde zaak. Veel elementen van onze werkelijkheid verwijzen in zijn poëzie naar twee tegenovergestelde begrippen. Het zijn dubbelsymbolen, zoals het water, de slang, de boom, de zee en de vrouw die in mythen en bijbelverhalen symbolen van ondergang én van verlossing zijn. Daardoor zijn in de poëzie van Schulte Nordholt motieven als de spiegel, de regen, de mens, de tijd, de dood en de geschiedenis tweeslachtig. Zelfs aan de oorlog zit naast een negatief ook een positief aspect. ‘Ik ben,’ zei hij, ‘niet alleen door de wapenen overweldigd, maar ook daardoor bevrijd.’ Er is een ‘hart-

verscheurende dubbelheid van goed en kwaad’, zo schreef hij in ‘Twee gedichten tegen de oorlog’.

Schulte Nordholt toont aan hoe verheven en laaghartig de mens is. Met instemming wees hij op de Renaissancist Pico della Mirandola, die duidelijk maakte dat de mens noch tot de hemel noch tot de aarde behoort, maar een keuze kan maken die tot het goede of tot het kwade leidt. Het gedicht ‘Aards’ waarmee de bundel Een lichaam van aarde en licht (1960) opent, is een loflied op de aarde en het menszijn. Hiertegenover staat ‘Wij zijn maar mensen’, zoals de titel luidt van een gedicht in Een wankel evenwicht (1986), met de bede: ‘Vergeef ons in het uiteindelijk gericht / dat wij maar mensen zijn.’ En in ‘Na 15 jaar II’ (Een lichaam van aarde en licht) staat:

Stijl / Thematiek / Ontwikkeling

Paradoxen, uitspraken die een schijn van tegenstrijdigheid in zich dragen maar waarin de waarheid scherp wordt geformuleerd, hadden zijn voorliefde: er is ‘niets dodelijker dan het leven’, ‘leven is sterven’, ‘wij haten uit liefde’ en ‘alles wat ons scheidt, verbindt ons’.

De paradox kwam de dichter te hulp bij het beschrijven van de Onnoembare: ‘O God, wij bidden U dat Gij bestaat’, ‘Hij is zo heilig dat hij niet bestaat’, ‘Ik bedoel het goddelijk gelaat / dat onzichtbaar is, de stem zo stil / dat ik hem niet hoor als ik hem eer’, ‘Ik hunker naar een God die er niet is’. Hij schreef deze regels respectievelijk in 1955, 1961, 1965 en 1994. Wat dit thema betreft, is er geen ontwikkeling in zijn werk. Dit geldt eveneens voor de andere religieuze thema's: twijfel, onzekerheid, de kracht van de taal en de zekerheid van het geloof tijdens het zingen en zijn opvatting dat de schepping paradoxaal is. In ‘Elmelunde’ (Contrafacten) staat:

Hoe kon hij de paradoxale werkelijkheid opvatten als een paradijs, een rijk waar dood en leven een eenheid vormen? Dat was voor hem een strijdpunt, want hij had een sterk besef van de hemel boven de aarde, en van de dood na het leven. Hij onderzoekt in zijn poëzie in hoeverre er verzoening bestaat tussen aarde en hemel, tijd en eeuwigheid, geschiedenis en god, oorlog en vrede, duisternis en licht. Soms blijkt deze verzoening weggelegd voor degene die de werkelijkheid in het licht van de zon en de schepper ziet. Zij weerspiegelt dan - even - een andere wereld. Niet een vlucht uit onze realiteit is nodig, maar een andere visie daarop. Het kijken is voorwaarde voor deze eenheid. In het autobiografische gedicht ‘Ogentroost’ (Een wankel evenwicht) noemt hij het kijken de verbindende schakel tussen wetenschap en verwondering, licht en schaduw, beeld en spiegeling: ‘enkel door het oog was mijn geloof.’

Kunstopvatting

Het licht is het teken van de aanwezigheid van god. In het gedicht ‘Zoon’ beweert hij dat zijn zoon ‘lichtjaren ver van hier vandaan’ uit de hemel afkomstig is en hij vraagt zich af: ‘Wat houdt de mens nog over van / het licht waaruit hij is ontstaan?’ Een mens is niet alleen uit het licht ontstaan, hij zal daarin ook weer verdwijnen. Dat vat hij, evenals Jan Luyken, religieus op. Deze mysticus noemde God ‘Oneindig Licht, te gronden noch te meten, o Licht der Majesteit’. De bloemlezing Ontmoeting met Jan Luyken (1978) droeg hij op aan zijn vriend Klaas Heeroma die hij kenschetste als ‘met Luyken verwant’. Deze taalkundige en dichter (Muus Jacobse) vond evenals Schulte Nordholt taal van essentieel belang in de geloofsbeleving. Beiden zien de taal als een religieus element in het bestaan. Zij verwijst naar onuitsprekelijke geheimen, die helder worden indien zij zich uit ‘in klanken die met andere klanken rijmen’. Het is mogelijk al sprekend en schrijvend de waarheid te vinden. ‘Je schrijft pas een goed gedicht, wanneer je het schrijft over iets wat je van tevoren niet wist.’ In poëzie brengt de dichter de woorden in een bepaalde spanning bij elkaar, waardoor ze een meerwaarde krijgen. De taal heeft scheppende kracht: het woord zelf brengt de waarheid teweeg.

Schulte Nordholt beweerde dat het werk van de dichter A.E. Housman hem op het lijf was geschreven. Deze Engelse hoog-

leraar in de Latijnse letterkunde schreef klassieke poëzie. In zijn Leslie Stephen Lecture uit 1933 (The Name and Nature of Poetry) verdedigde hij de stelling dat grote poëzie buiten het intellect om ontstaat.

In ‘L'expérience de l'écriture’ (Aan mijn tongval te horen) schrijft Schulte Nordholt dat het woord de dichter herkent, zijn hart met vuur vervult en zelfs zijn hand hanteert. Hij ervoer een inspiratieve kracht die regels opleverde: ‘Je krijgt twee regels van de muze en moet er zelf tien bij maken, zo werkt het. Maar hoe doe je dat? Door in die bezieling van die eerste twee regels te blijven. Of door de roes kunstmatig te bestendigen. Lukt het dan nog niet, dan blijft het zand en grind in de mond.’

Schulte Nordholt sprak graag van ‘een gedicht dat me overkwam’. Zo schreef hij ‘aus einem Guss’ het gedicht ‘Thomas’. Hij waardeerde dergelijke gedichten het meest. ‘Inspiratie’ (Het weefsel Gods, 1965) luidt:

Behalve de inspiratie is de toegewijde inspanning daarna van groot belang: ‘Wat licht begint gaat loodzwaar voort’ schreef hij in ‘Gedicht’ (Aan mijn tongval te horen).

Volgens hem is het doel van gedichten schrijven het scheppen van helderheid, het zoeken naar een waarheid die met jezelf te maken heeft. ‘Ik zou niet weten hoe je een gedicht zou moeten schrijven dat niet over jezelf ging.’ Poëzie vat hij op als een autobiografische spiegel. Het uitdragen van een boodschap is

nooit genoeg voor het schrijven van poëzie. Engagement is een neveneffect in de kunst. Hij had een voorliefde voor dichters die de chaos herleiden tot orde en auteurs die het menselijk fatalisme uitstralen, zoals Van Schendel van de Hollandse periode (‘De berustende toon ervan vind ik een weldaad’) en de zojuist genoemde Housman (‘Het berustende van Housman trekt mij zeer’).

Ontwikkeling

In verschillende interviews heeft Schulte Nordholt gezegd dat hij in zichzelf een eenheid beleeft van verschillende polariteiten: van het dichterlijke en het wetenschappelijke, van ontroering en verstand, het onbewuste en het bewuste, het fatalistische en het verzet tegen de chaos. Veel van zijn creatieve vermogens heeft hij in zijn essays geïnvesteerd. Als prozaïst was hij dichter. Vanzelfsprekend zijn er tussen zijn poëzie en zijn beschouwend proza verschillende verbindingslijnen te trekken.

Schulte Nordholt schrijft dat iedere historicus dichter moet zijn, in ieder geval een receptief dichter. Hieronder verstaat hij iemand die zijn diepste ontroering kan beleven in de woorden van anderen. In zijn essays en zelfs in zijn wetenschappelijke werken geeft hij hiervan op persoonlijke wijze blijk. Wanneer hij in Triomf en tragiek van de vrijheid (1985) het negentiende-eeuwse Amerika bespreekt, wijst hij op twee dichters die elkaars tegenpolen zijn: Emily Dickinson en Walt Whitman. De eerste noemt hij verfijnd, precies en diepzinnig, terwijl de tweede, ‘vormeloos als Amerika zelf’, daverend, uitbundig en wereldomvattend is. Over Abraham Lincolns taalgebruik en poëtische voorliefde schreef hij: ‘Zoals in zijn eigen redevoeringen, zo ook in de poëzie ging het hem om helderheid, geserreerde exactheid, en bovenal eenvoud.’ Het zijn de eigenschappen die we ook in Schulte Nordholts gedichten ontmoeten.

Kunstopvatting

Schulte Nordholt is geïnteresseerd in de mens. Daarom boeide de religie hem, bleef hij geïnteresseerd in mythen (die de mensen volgens hem verzonnen om zich een plaats tussen hemel en aarde te verwerven), schreef hij biografieën en verdiepte hij zich in dichters.

Een constante in zijn essays is zijn aandacht voor de magische kracht van het zingen. Door deze activiteit worden volgens hem de woorden waar. Zijn artikelen over het ontstaan van de spiri-

tuals en hun functie in de cultuur van de Amerikaanse negers vinden een weerspiegeling in die over de oorsprong en de werking van de psalmen in West-Europa. Daarbij betrok hij altijd ook de functie van volksliederen in het algemeen en die van het Wilhelmus in het bijzonder.

Niet alleen de scheppende kracht van de taal, maar ook het raadsel van het kwaad, de mystieke kant van het alledaagse, de mens op zijn hoogtepunt van goed en kwaad, de vergankelijkheid en de beeldende kunst zijn onderwerpen die verbindingslijnen vormen tussen zijn poëzie en proza.

Relatie leven/werk

Zijn gedichten verraden zijn grote eruditie. Wanneer hij schreef ‘de herfst neigt naar Corot’, deed hij een beroep op de algemene ontwikkeling van de lezer die weet dat het bij Corot, een voorloper van de impressionisten, gaat om sfeer en tonaliteit. Het begrijpen van Schulte Nordholts poëzie vereist niet alleen kennis van de beeldende kunst, maar ook van de klassieke mythologie, de geschiedenis en de bijbel.

Zijn eruditie kwam ook aan het Echt in zijn vele vertalingen, uit het Duits, Engels, Frans, Grieks, Latijn en Hebreeuws. Voor zijn religieus drieluik Tenzij Gij mij zegent (1960), Als de minste der mensen (1964), Een duif daalt neer (1964) en zijn bloemlezing De stille, droeve mensenmelodie (1995) vertaalde hij in totaal bijna tweehonderd gedichten. Hij leefde met en uit poëzie. Daarom noemde hij zich een receptief dichter, iemand die zijn diepste ontroering kan beleven in de woorden van anderen.

Verwantschap

Met Willem Barnard, Ad den Besten, Klaas Heeroma en Jan Wit werkte hij mee aan de psalmberijming, waarvoor Martinus Nijhoff vanaf 1951 tot zijn dood in 1953 zich inzette, en later aan de liederen voor de eredienst. Zijn bijdrage aan het Liedboek voor de kerken is omvangrijk: behalve elf oorspronkelijke teksten leverde hij zevenenzestig vertalingen. Hij voelde zich vooral verbonden met het middeleeuwse en het Engelse piëtistische kerklied.

Hoewel hij in zijn poëzie de essentie van het christelijk geloof onderzocht en daarvan getuigde, distantieerde hij zich van de term ‘christelijk dichter’. Hij was een dichter die, ondanks twijfel en onzekerheid, het christendom aanhing, want dat vond hij ‘een fantastisch mooie godsdienst. Misschien is 't allemaal wel

niet waar, maar het is wel mooi.’ Zijn poëzie is vervuld van zijn geloofsovertuiging.

Kritiek

Misschien hierdoor, maar stellig door zijn positie naast en tegenover de Vijftigers, kreeg hij weinig aandacht in de literaire kritiek. In 1990 noemde de dichter en criticus Herman de Coninck hem in een lovend artikel een gelegenheidsdichter, een minor poet en een tweederangsdichter: ‘iets te beperkt om het tot vele hoogtepunten te brengen, maar te bekwaam om vele inzinkingen te hebben’.

Publieke belangstelling

Hiertegenover staat dat hij grote bekendheid verwierf met zijn boeken over de negers in Amerika, de geschiedenis van de Verenigde Staten, de relatie tussen Nederland en de nieuwe wereld en zijn biografieën. Hij werd voor de radio en in de gedrukte media vaak geïnterviewd. Ook voor zijn gedichten bestond ruime belangstelling: zijn eerste bundels werden in de jaren vijftig enkele malen herdrukt; ongeveer veertig jaar later raakten de twee oplagen van zijn Verzamelde gedichten, 1500 en 2000 exemplaren, snel uitverkocht.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

83 Kritisch lit. lex.
november 2001