Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

H.J. de Roy van Zuydewijn

door Rudi van der Paardt

1. Biografie

Herbert Jan de Roy van Zuydewijn werd op 19 december 1927 te Amsterdam geboren. Hij groeide op in een katholiek gezin. Na zijn middelbare-schoolopleiding (afdeling gymnasium alfa van het Ignatius College) studeerde hij rechten aan de Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam; in 1955 verwierf hij de meesterstitel. Tijdens zijn rechtenstudie was hij literair actief als redacteur van Propria Cures, samen met onder meer J.P. Guépin en Dick Hillenius.

Na beëindiging van zijn studie vervulde De Roy diverse ambtelijke functies te Den Haag en Rijswijk, onder meer op ministeries; zijn laatste baan was die van secretaris bij de Gezondheidsraad te Den Haag. In 1988 profiteerde hij van de vut-regeling om meer tijd te hebben voor zijn vertaal- en andere literaire werkzaamheden, waarmee hij in de jaren zestig was begonnen, maar die pas in 1980 tot een eerste boekpublikatie leidden.

Gedichten, voorpublikaties van zijn vertalingen en daaraan gerelateerde opstellen droeg hij bij aan Maatstaf, Bzzlletin en Lampas (tijdschrift voor classici).

De Roy van Zuydewijn is sinds 1957 woonachtig te Rijswijk. Hij is getrouwd en vader van drie kinderen.

2. Kritische beschouwing

Thematiek / Techniek
Ontwikkeling
Kunstopvatting / Relatie leven/werk

Al het in boekvorm gepubliceerde werk van H.J. de Roy van Zuydewijn is gebaseerd op teksten van anderen: op de epen van Homerus; op het drama Macbeth van Shakespeare en op een tamelijk onbekend gebleven roman van Simon Vestdijk. De graad van afhankelijkheid van genoemde teksten verschilt van boek tot boek. De Roy's vertalingen van Ilias en Odyssee volgen het Grieks zo veel mogelijk van woord tot woord; in zijn dichtbundel Wat de zee verzwijgt (1988) klinkt de tekst van de Odyssee duidelijk door, maar hij is daarin eerder motor dan model. In het tijdschrift Maatstaf (december 1991) publiceerde De Roy zijn meest ‘eigen’ gedichten: 51 haiku's met impressies van een reis naar Indonesië; zij zijn niet gebundeld. Al met al kan hij getypeerd worden als een vertegenwoordiger van het moderne alexandrinisme: hij schrijft niet vanuit innerlijke onrust of sociale bewogenheid, maar beoefent de literatuur als een ernstig te nemen taalspel.

Zijn debuut als (zelfstandig) dichter, De Visionair (1984), leverde een unicum in de Nederlandse letterkunde op: in 83 sonnetten bewerkte hij de stof van een roman van Vestdijk. Niet, zoals men wellicht op grond van de titel zou verwachten, het algemeen als een van Vestdijks meesterwerken aangeduide boek De ziener, maar de niet tot de canon doorgedrongen roman Een moderne Antonius (1960). Vestdijk voert daarin als hoofdpersoon een bankier ten tonele, een zekere Olivier, sinds kort weduwnaar, die in toenemende mate wordt gekweld door visioenen en hallucinaties, zoals eens de heilige Antonius. Een belangrijke verschijning in die visioenen is een arts in ruste, Caroli geheten, die de rol van duivel vertolkt. Geleidelijk aan gaat Olivier zijn tantaliserende ervaringen zien als projecties van angsten en schuldgevoelens, vooral ten aanzien van zijn vrouw, die tegen haar wil kinderloos was gebleven - kinderen spelen dan ook een grote rol in de visioenen. Na een genezingsproces voelt Olivier zich als herboren, maar helemaal geslaagd is zijn herrijzenis toch niet: op de laatste bladzijden van zijn roman schetst Vestdijk een Olivier die weer groene duiveltjes ontwaart...

Techniek
Thematiek

De globale inhoud van Een moderne Antonius is door De Roy vrijwel ongewijzigd overgenomen, maar de drie delen van tien hoofdstukken zijn teruggebracht tot evenzovele delen met vijf korte cycli. De meest voorkomende transformatievorm in deze bewerking is dan ook die van de weglating of indikking. Overigens komen er hier en daar ook uitbreidingen voor, worden soms schilderende details toegevoegd. Belangrijker is de wijziging in perspectief: van een overwegend auctoriale roman maakte De Roy een sonnettenreeks in de ik-vorm. Bij Vestdijk kijken we derhalve van buitenaf naar Olivier, worden zijn waarnemingen ook wel gecorrigeerd door die van andere personages; bij De Roy beleven we met de visionair diens hallucinaties mee. Dat heeft gevolgen voor de thematiek van beide teksten: in Vestdijks roman domineert het thema van schuld en boete, heeft het verhaal trekken van een zuiverende queeste (er zijn toespelingen op de Divina Commedia); in De Visionair ligt het accent op de evocatieve kracht van de (drog) beelden, die door angstgevoelens worden gegenereerd.

In hun relatief uitvoerige kritieken hebben Martin Hartkamp en Rob Schouten voorbeelden gegeven van de manier waarop een romanfragment tot sonnet werd bewerkt. Hier wordt een ander voorbeeld gegeven. In het volgende sonnet biedt De Roy een samenvatting van het hoofdstuk ‘Concert’, het negende van het eerste deel van Vestdijks roman:

Techniek / Stijl
Traditie / Verwantschap

Hier staat in sterk geconcentreerde vorm wat Vestdijk over het bezoek van Olivier aan het concert vertelt. Er zijn woorden en uitdrukkingen letterlijk overgenomen, maar er zijn ook enkele wijzigingen. Zo heet de dirigent hier ‘notenbaas’ en voor ‘avondtoilet’ gebruikt De Roy de term ‘glanzend rokkostuum’. Daardoor maakt de tekst van De Roy een wat plastischer en ironischer indruk. Technisch is dit sonnet van hoog niveau: het vertoont knappe rijmwoorden en fraaie enjambementen. De maker is kennelijk iemand die de Nederlandse sonnettentraditie kent en is daarbij eerder in de leer gegaan bij Achterberg dan bij Vestdijk (in een interview met Martin Ros verklaarde De Roy grote bewondering te hebben voor Vestdijk, maar diens poëzie aanzienlijk lager aan te slaan dan diens fictionele proza en essays).

Techniek
Thematiek / Traditie

In Enclave, een bundel met 74 Perzische kwatrijnen, die twee jaar na De Visionair verscheen, paste hij een zelfde bewerkingstechniek toe; zijn model was nu Shakespeares Macbeth, van welk stuk hij inmiddels een (tot dusverre niet uitgegeven) vertaling had gemaakt. In vier afdelingen van respectievelijk 17, 18, 19 en 20 kwatrijnen concentreerde hij zich op de ervaringen en gevoelens van Macbeth en diens Lady. Het thema van de angst verbindt de bundel met De Visionair. In technisch opzicht greep De Roy terug op een kwatrijnentraditie, die in Nederland bij P.C. Boutens en J.H. Leopold grote hoogten heeft bereikt.

In Wat de zee verzwijgt (1988), een bundel van 123 kwatrijnen, verdeeld over zeven cycli, is Odysseus het ‘masker’ van De Roy. In de eerste vijf cycli zijn momenten uit de Odyssee verbeeld, overigens in een volgorde die afwijkt van die van het Griekse epos en met bepaalde accentverschuivingen. Zo is de relatie tussen de teruggekeerde Odysseus en Penelope, die bij Homerus nogal moeizaam is, bij De Roy een compleet fiasco geworden, getuige kwatrijn 85:

Traditie

In de laatste twee cycli treedt de dichter buiten het homerische kader. Hij volgt daarmee een (op Eugamnon van Cyrene teruggaande) traditie, bij ons door Marnix Gijsen en F.C. Terborgh opgenomen, die wil dat Odysseus na beëindiging van zijn avontuur vol onrust opnieuw uit zwerven gaat - een tocht die hij met de dood bekopen moet. Men vergelijke hier het laatste kwatrijn van de bundel:

Techniek

Dit slotgedicht valt ook te lezen op metaniveau, als een indicatie van het einde van de queeste van de dichter zelf; iets dergelijks treft men ook in de beide eerder genoemde bundels aan.

Kritiek

Het eigen werk van De Roy heeft tot dusverre relatief weinig aandacht van critici en essayisten verkregen. De in de recensies naar voren komende waardeoordelen lopen nogal uiteen: van scepsis over het intertekstuele karakter van de bundels tot grote bewondering voor het technische vernuft van de dichter. De meeste en meest positieve aandacht kreeg De Visionair. Opvallend was dat juist twee Vestdijkspecialisten, Schouten en Hartkamp, de bundel zeer bleken te waarderen; laatstgenoemde vond zelfs de sonnettenreeks van De Roy interessanter dan de roman. Andere critici waren matig of helemaal niet enthousiast, zoals Ad Zuiderent, die in De Tijd schreef: ‘In De Visionair zijn te veel gedichten alleen maar schakels in een verhaal. Ik denk dat ik toch te zeer poëzielezer ben gebleven om van dit proza in sonnetvorm te kunnen genieten.’

Enclave werd nauwelijks opgemerkt; de enige uitvoerige dagbladbespreking (van Frank Ligtvoet in de Volkskrant) was redelijk positief. Van Wat de zee verzwijgt verschenen wel meer recensies, met wisselende waardering.

Verwantschap

Als transformator van oudere teksten en mythologische themata vertoont De Roy verwantschap met dichters als Hans Berghuis, C.O. Jellema, Willem Jan Otten en Toon Tellegen. Met Jellema heeft hij gemeen dat hij ook strenge vormen hanteert (metrum, rijmschema's).

Publieke belangstelling / Kritiek

Zeker het meeste succes heeft hij geboekt met zijn beide vertalingen. Zijn hexameters, die in de Nederlandse Homerustraditie niet vaak waren en worden gebruikt, zijn uitbundig geprezen. Bovendien is, vooral door deskundigen op het gebied van het Grieks, vastgesteld dat de vertalingen van Ilias en Odyssee een mate van equivalentie met het origineel vertonen die door geen van De Roy's illustere voorgangers op dit gebied, zoals P.C. Boutens, Bertus Aafjes of Aegidius Timmerman, was bereikt.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

56 Kritisch lit. lex.
februari 1995