Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Adriaan de Roover

door Jan Schoolmeesters

1. Biografie

Adriaan de Roover (pseudoniem van Felix Adriaan Arnold de Rooy) werd geboren te Mortsel op 13 februari 1923. Zijn moeder was een Nederlandse. Hij studeerde aan het Sint-Aloysius-instituut te Mortsel, waar hij Ivo Michiels leerde kennen, en aan de Antwerpse Toneelschool. Hij was werkzaam als privéleraar Duits en Engels en als vertaler. Van 1959 tot 1985 werkte hij in de reclamewereld. Hij trouwde in 1951; in 1952 werd een dochter geboren.

Met onder anderen Ivo Michiels en Manu Ruys richtte hij het tijdschrift Golfslag (1946-1950) op, waarvan hij redacteur en redactie-secretaris was. Van 1953 tot 1963 was hij redacteur van De Tafelronde, waarvoor hij ondermeer de bijzondere nummers Gedicht en grafiek 58 en Gedicht en grafiek 59 samenstelde.

De Roover was tot circa 1957 zeer actief als criticus en polemist. Het grootste gedeelte van zijn kritische teksten verscheen in Golfslag en De Tafelronde. Ook een belangrijk gedeelte van zijn poëzie verscheen eerst in die tijdschriften. Daarnaast publiceerde hij sporadisch onder andere in Roeping, De Periscoop, Frontaal, Het Cahier, Diagram, Stuip, Nul en Kruispunt.

Samen met Ivo Michiels en Paul de Vree startte hij in 1947 de poëzie- en essayreeks Mens en muze.

De Roover was betrokken bij de intensieve toenadering van literatuur en plastische kunsten in Antwerpen aan het eind van de vijftiger en het begin van de zestiger jaren. Zo was hij een van de oprichters van Het Modernistisch Centrum (later Nationaal Centrum voor Moderne Kunst).

Tussen 1965 en 1984 heeft De Roover niets gepubliceerd. Zijn ‘afscheid’ van het Vlaamse literaire leven was ondermeer het gevolg van drukke beroepsactiviteiten en van een breuk met Paul de Vree.

Adriaan de Roover behoort tot de zeldzame Vlaamse dichters die nooit een prijs kregen voor hun poëzie. Zijn essay De doodsgedachte in de moderne Noordnederlandse poëzie en zijn studie over Paul van Ostaijen werden beide bekroond met de Prijs van de Provincie Antwerpen. Voor zijn analyse van het werk van Georg Trakl kreeg hij de Dr. Jules Persijn-prijs. In 1986 werd hem de Prijs van de VZW Latem Kunstenaarsdorp toegekend voor zijn ‘poëzieprenten’, combinaties van een gedicht of een gedichtfragment met een grafische voorstelling.

De Roover is een intens jazzliefhebber. Daarnaast heeft hij een gigantische verzameling foto's over Romaanse architectuur en beeldhouwkunst samengesteld.

2. Kritische beschouwing

Ontwikkeling

Adriaan de Roover debuteerde met balladen en strijdgedichten die nog alleen historisch belang hebben en slechts kunnen worden begrepen vanuit de naoorlogse Vlaamse politieke en literaire context. Als mede-oprichter en redacteur van het idealistische en activistische tijdschrift Golfslag reageerde hij tegen de extreme repressie in Vlaanderen en tegen de ‘veramerikanisering’ van de cultuur. Op sterk polemische wijze streed Golfslag voor een nieuw katholiek Vlaams-nationalisme. De gedichten uit de bundel Kassandra (1948) zijn typisch adolescentenpoëzie, gericht op generatiegenoten, zoekend naar een evenwicht tussen desillusies en nieuwe idealen.

Na het verdwijnen van Golfslag in 1950 was De Roover betrokken bij de oprichting van De Tafelronde, dat aanvankelijk dezelfde koers scheen te varen, maar al spoedig radicaal de weg van het experiment opging. De Roover schreef en verdedigde er een poëzie die elke ethische of geëngageerde dimensie uitsloot en vormelijk vrij moest zijn.

Na drie bundels experimentele poëzie, verschenen in de periode 1953-1965, trad in het werk van De Roover een tweede breuk op, die van een twintigjarig zwijgen. Niet alleen was de experimentele poëzie omstreeks 1960 een aanvaard verschijnsel geworden en vierden allerlei maniëristische verbijzonderingen hoogtij in het Antwerpse literaire leven, ook bleek De Roover zich ondertussen nauwelijks te hebben kunnen vernieuwen ten opzichte van zijn eerste experimentele bundel Woordschurft (1953).

Heel onverwacht publiceerde De Roover in 1984 opnieuw een bundel, Als een mes in een huis vol gekken, gevolgd in 1987 door Ik ruik de sterren al. Beide bundels staan volledig buiten het huidige poëtische klimaat en zijn door hun enigszins belijdende inslag vooral interessant als een soort terugblik van De Roover op zijn dichterschap.

Kunstopvatting

Zowel in 2 x over poëzie als in allerlei recensies heeft De Roover getheoretiseerd over de experimentele poëzie. In zijn theorievorming poogt hij op de eerste plaats zich af te zetten tegen elke aanwezigheid in de poëzie van een ethische component. Dit is

niet alleen een afrekening met de ideologie van Golfslag, maar hierbij richt hij zich ook tegen de eerste experimentele beweging in Vlaanderen rond het tijdschrift Tijd en Mens, dat nog in belangrijke mate ethisch was geïnspireerd. De Roover wil wel degelijk een a-ethische poëzie en wijst dus ook elke anti-ethica af: ‘De anti-ethische anarchie door zekere experimentelen voorgestaan, bevat geen andere elementen dan deze die reeds door het surrealisme werden dood-geëxperimenteerd.’ Voor een ander extreem, het zuivere ‘lettrisme’, waarin elke inhoud is opgegeven, heeft hij evenmin waardering. De traditionele poëzie, waarvoor hij steevast de term ‘elegisch’ gebruikt, veroordeelt hij als zijnde ‘een slavin van de vorm’ en als anti-vitaal en pessimistisch.

Positief benadert hij de nieuwe poëzie met begrippen als organisch gegroeid, vrij, fris, sensitief en zintuiglijk. Als belangrijkste technische steunpunten voor die poëzie ziet hij het woord en het beeld. Heel specifiek voor De Roover is de positieve pendant van zijn afwijzing van elke ethica en elk engagement, namelijk wat hij aanduidt als de ‘geluksstemming’, de ‘blijde onverschilligheid’ waarvan zijn poëzie de uitdrukking of de creatie moet zijn. Typisch voor De Roover is ook het belang dat hij hecht aan de ‘surprise’, aan het verrassingseffect van het woordspel.

Thematiek

Kernwoorden voor de geluksstemming van het dichten zijn zweven, liggen, hangen, lui, traag, langzaam. Toch is die geluksstemming niet zo sereen en onproblematisch. Freddy de Vree is zowat de enige criticus geweest die dit ooit heeft gesignaleerd. In Testvliegen ziet hij ‘slechts obsessies: angst en dood’. Wie de gedichten op die donkere ondertoon erop naleest, komt tot de vaststelling dat de nadrukkelijke ontkenning van het angstgevoel in Woordschurft inderdaad een onderdrukking is van de doodsthematiek, die zich in zijn hele poëzie uit in obsederende beelden, zoals dode of gedode volgels of wapens. De pun vrede/wrede in de titel Vvrede gedichten is niet zo vrijblijvend. En tot de beste gedichten van Adriaan de Roover behoren de licht absurdistische, enigszins anekdotische gedichten in de sfeer van het macabere:

Het belangrijkste thema van De Roover is het desengagement. In zijn recente bundels leidt dit tot de paradoxale uitspraak al lang geen dichter meer te zijn. Tegelijkertijd weerklinkt daarin een hoogmoedige en bittere bevestiging van eenzaamheid en miskenning:

Afzonderlijke vermelding verdienen de jazzgedichten van De Roover. De jazzmuziek werd door de meeste experimentele dichters wel even besnuffeld, maar maakt bij De Roover een belangrijk gedeelte van zijn werk uit. De relatie gedicht-jazz kan daarbij zeer verschillen, maar essentieel is de stemming die voor de Roover met jazz en poëzie gepaard gaat. Hij schrijft daarover: ‘Evenals de jazzmuziek is het jazzgedicht een direkt kreatieve daad. Een stuk taal-improvisatie. (...) Het echte jazzgedicht is een taal-solo. Een zuiver improviseren met de taal. Maar het is een gekontroleerde taal-improvisatie, waarbij elk woord precies op zijn plaats terechtkomt. (...) Jazz verscherpt de zintuigelijke perceptie, waarmee ik de taal kan aftasten.’

Stijl / Techniek

Stilistisch sluit de concrete praktijk van De Roover verrassend nauw bij zijn theoretische uitspraken aan: een typisch experimentele voorliefde voor het lichamelijke, een sterk concrete en

zintuiglijke woordenschat, een treffende voorliefde voor onnederlandse, aantrekkelijk klinkende woorden als ‘pompoenen, papaaien en kalbassen’. Het beeldgebruik van De Roover steunt in belangrijke mate op de nauwe verbinding van zintuiglijke velden. In zijn beeldvorming maakt hij behalve van het lichaam vooral gebruik van hemellichamen, dieren, het water, kleuren, en van elementen uit de wereld van het kind en van de sprookjes. Met die beelden poogt hij de ‘geluksstemming’ gestalte te geven.

Vermeldenswaard is ook zijn voorkeur voor korte gedichten en voor een eenvoudige syntaxis met weinig onderschikking en weinig logische verbindingswoorden. De structuur van het gedicht wordt dikwijls ondersteund door parallellismen of door voortgezette vergelijkingen:

De stijl van De Roover is uiteindelijk niet die van een volbloed-experimenteel. Van syntactische dubbelzinnigheden wordt niet of nauwelijks gebruik gemaakt. Veel gedichten hebben nog een licht anekdotische of discursieve onderbouw. En zijn zo geliefde woordspel doet soms wat flauw of geforceerd aan. In zijn recente bundels hanteert hij nog steeds de technieken uit zijn experimentele periode maar soberder en minder geconcentreerd.

Relatie leven/werk

De breukpunten in de dichterlijke evolutie van De Roover zijn ook door biografische gegevens, van persoonlijke of professionele aard, veroorzaakt. Intrigerend blijft die radicale overgang van een strijdbaar Vlaams-nationalisme naar een ideologisch volstrekt gedesengageerd modernisme, een overgang die De Roover met Paul de Vree en Ivo Michiels gemeen heeft. Zijn hele werk vanaf Woordschurft heeft iets van een blijvende afrekening met die eerste periode.

Ook andere aspecten van zijn werk en zijn optreden hebben iets absoluuts: zijn polemische instelling, zijn geprononceerde poëtica, die geen ruimte liet voor een verdere evolutie na Woordschurft, zijn langdurige stilzwijgen. En de recente bundels van De Roover worden nog even sterk door die afwijzing van elke binding beheerst. Ongewoon direct klinkt die afwijzing in ‘deelnemen’ uit Als een mes in een huis vol gekken:

Traditie / Verwantschap

In de eerste bundels van De Roover is verwantschap merkbaar met de balladen van Bert Peleman, Ferdinand Vercnocke en anderen, en met het humanitaire expressionisme à la Wies Moens. In de cyclus ‘De juwelier’ is het jargon van de Vormen-dichters nog aan te wijzen.

De experimentele bundels van De Roover vertonen in hun beeldgebruik een verwantschap met de Nederlandse ‘atonalen’, onder andere met Paul Rodenko en Hans Andreus. Ongetwijfeld werd De Roover beïnvloed door Pierre Kemp, in beeldgebruik, kleurmotieven, of in zijn voorkeur voor korte gedichten. Ook de Duitse expressionisten en de Franse surrealisten hebben De Roover beïnvloed.

De Roover heeft zelf waarschijnlijk heel wat invloed uitgeoefend op de Vlaamse Vijfenvijftigers, en aantoonbaar op Paul Snoek, van wie hij een korte tijd de poëtische mentor was.

Zijn overgang van een pragmatische naar een autonomistische poëzie-opvatting zag De Roover als een evolutie parallel aan Paul van Ostaijens ontwikkeling van humanitair naar organisch expressionisme.

Kritiek

Literair-historisch heeft De Roover als dichter en als criticus-theoreticus in de Vlaamse poëzie een rol gespeeld die wat onderschat wordt. Woordschurft was een van de allereerste Vlaamse experimentele bundels, ontstaan buiten de Tijd en Mens-groep en veroorzaakte bij de traditionele critici nogal wat deining. Zijn theoretische geschriften behoren tot het intelligentste van wat in de beginfase van de experimentele poë-

zie in Vlaanderen werd geproduceerd, en getuigen van meer inzicht in die poëzie dan de opstellen van Jan Walravens. Wie daarenboven de kritieken van De Roover in Golfslag en in De Tafelronde van hun polemische lading ontdoet, ontdekt een criticus met taalgevoel, die voor die tijd ongewoon analytisch was ingesteld en zeer goed op de hoogte was van de Nederlandse poëzie. Die kwaliteiten komen nog het best naar voren in de teksten waarin De Roover rustiger en afstandelijker te werk kon gaan, zoals in zijn studie over De doodsgedachte in de moderne Noordnederlandse poëzie of in zijn analyse van het werk van Georg Trakl.

De literair-historische onderschatting van De Roover is natuurlijk wel verklaarbaar. Hij was eerst met Golfslag verbonden, dat op alle mogelijke manieren in de marge zat, daarna met De Tafelronde, dat in de literatuurgeschiedenis gekneld kwam te zitten tussen Tijd en Mens en Gard Sivik, a posteriori beschouwd als de gangmakers van de Vijftigers en de Vijfenvijftigers, die dichters als Claus, Pernath en Snoek hebben opgeleverd. De wegbereidende rol van de eerste jaargangen van De Tafelronde voor de Vijfenvijftigers en voor de hele Antwerpse avant-garde wordt daarbij soms te zeer uit het oog verloren.

De experimentele poëzie zelf van De Roover komt nu als duidelijk gedateerd over en was dat al in zekere mate bij het verschijnen van Testvliegen en zeker Vvrede gedichten, die interen op de verworvenheden van Woordschurft. Overeind blijft een klein aantal gedichten, dat net niet zo specifiek experimenteel is.

Publieke belangstelling

Behalve voor Woordschurft was de publieke belangstelling voor De Roover gering. Het grootste gedeelte van de kritische reactie was afkomstig uit het eigen milieu. Een wat diepgaandere studie of een ernstige situering en evaluatie van zijn werk ontbreekt.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

32 Kritisch lit. lex.
februari 1989