Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

A. Roland Holst

door Jan van der Vegt

1. Biografie

Adrianus Roland Holst werd op 23 mei 1888 te Amsterdam geboren als oudste zoon van de verzekeringsmakelaar Adrianus Roland Holst (1860-1940) en diens echtgenote Maria Elisabeth van Tijen (1865-1947). Na hem werden in dit gezin nog twee zoons geboren. De familie verhuisde in 1896 naar Hilversum, waar Adriaan, wiens voornaam al vroeg werd ingekort tot ‘Jany’, in 1906 zijn einddiploma haalde aan de Gemeentelijke H.B.S., de school die sinds 1973 A. Roland Holst College heet. Hij volgde daarna gedurende acht maanden als toehoorder colleges in letteren en geschiedenis aan de universiteit van Lausanne, waar hij het Oekraïense meisje Mânya Baranoff ontmoette, dat hem tot enkele vroege liefdesgedichten inspireerde. In 1908, het jaar waarin hij debuteerde met gedichten in het tijdschrift De XXe Eeeuw, ging hij naar Oxford om letteren te studeren. Korte tijd was hij in Exeter College opgenomen, tot bleek dat hij geen examen in de klassieke talen kon afleggen. Om toch in Oxford te kunnen blijven, koos hij Political Economy als studierichting, maar ook dit mislukte. Toen hij in 1910 deze studie beëindigde, was zijn vader bereid hem een jaargeld toe te kennen, waardoor hij zich voortaan geheel aan de letteren kon wijden. De jaren in Oxford waren vruchtbaar voor zijn ontwikkelend dichterschap omdat hij er behalve de Engelse poëzie ook de oude en moderne Ierse literatuur leerde kennen, in het bijzonder het werk van Lady Augusta Gregory en W.B. Yeats.

Roland Holst was tot het schrijven van gedichten geïnspireerd door de poëzie van zijn tante Henriëtte Roland Holst-van der

Schalk. De vriendschappelijke omgang met haar en met zijn oom, de kunstenaar-schrijver R.N. Roland Holst, was voor de jonge dichter van grote betekenis. Door dit echtpaar leerde hij Herman Gorter kennen, die een goede vriend werd. Aanvankelijk stond hij onder de invloed van hun socialistische ideeën. In 1911 verscheen Verzen, zijn eerste bundel. Hij ging dat jaar in Blaricum wonen, van waaruit hij herhaaldelijk naar Engeland reisde, naar Oxford om zich verder in oud-Ierse bronnen te verdiepen, of naar het plaatsje Lynmouth aan de noordkust van Devon. Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog maakte een eind aan deze reizen. Inmiddels had hij in Nederland vriendschappen gesloten met literaire generatiegenoten als J.C. Bloem, P.N. van Eyck en J. Greshoff.

Omdat Roland Holst zich sterk aangetrokken voelde tot het Noord-Hollandse dorp Bergen en zijn omgeving, vestigde hij zich daar in 1918. In 1921 betrok hij het huis aan de Nesdijk dat zijn vader voor hem had laten bouwen en dat hij meer dan veertig jaar zou bewonen. Van Bergen uit maakte hij in de jaren twintig en dertig verschillende reizen naar het buitenland. Hij bezocht Italië, Griekenland en Kreta, en verbleef meer dan eens in Parijs, waar hij in literaire salons werd geïntroduceerd. Vanaf 1930 trok hij zich van tijd tot tijd terug in Ascona, een kunstenaarsdorp met een internationale bohème, dat hij later een van de ‘bezielde dorpen’ zou noemen, net als Blaricum en Bergen. Van 1920 tot 1933 was Roland Holst lid van de redactie van De Gids en hij streefde er in die functie naar jonge dichters in dit oude blad te laten publiceren. Met diverse schrijvers van een wat jongere generatie raakte hij bevriend, zoals Engelman, Marsman, Nijhoff, Du Perron en Slauerhoff.

Nadat een liefdesverhouding met Gerritdiena (Pop) Ensink in 1918 niet tot het door hem gewenste huwelijk had geleid, is Roland Holst ongetrouwd gebleven. Hij heeft vele liefdesrelaties gehad, onder meer met de schilderes Charley Toorop en de actrices Mies Peters en Asta Lee.

Toen in 1942 tijdens de Duitse bezetting de Kultuurkamer werd ingesteld met het doel het culturele leven onder nationaal-socialistische controle te krijgen, was Roland Holst een van de prominente schrijvers die gedwongen werden zich aan te

melden. Hij deed dit zonder de ariërverklaring te tekenen en met een uitgesproken anti-Duitse brief die onder collega-auteurs werd verspreid. Deze aanmelding werd niet geaccepteerd. Kort daarna dook hij onder bij de acteur Eduard Verkade te Breukelen.

Op initiatief van enkele schrijvers in Zuid-Afrika (onder wie Greshoff) werd Roland Holst na de oorlog uitgenodigd voor een verblijf in hun land, van augustus 1946 tot maart 1947. Dat hij na zijn terugkeer weer in Bergen kon gaan wonen, betekende voor hem het einde van een ballingschap. Zijn prestige in de letterkunde was toen zo groot geworden dat hij algemeen als de ‘prins der dichters’ werd gezien. Onder schrijvers van de latere generaties maakte hij nieuwe vrienden; zowel Bertus Aafjes als Lucebert hoorden erbij. Naast literaire prijzen vielen hem officiële onderscheidingen (zowel Belgische als Nederlandse) ten deel en hij kreeg de opdracht een tekst te schrijven voor het Nationale Monument op de Dam te Amsterdam, dat op 4 mei 1956 werd onthuld. Ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag werd hij in 1958 ereburger van Bergen en stichtte hij het A. Roland Holst Fonds, dat tot doel heeft kunstenaars materieel te steunen.

Hoewel hij verschillende operaties moest ondergaan en sinds 1916 met één nier leefde, was Roland Holst fysiek sterk, maar hij heeft zijn leven lang aan depressies geleden die gepaard konden gaan met angstaanvallen en hallucinaties. In de vroege jaren zestig verergerde dit zodanig dat hij in 1964 een therapie met medicijnen moest ondergaan, waarvoor hij in de Valeriuskliniek te Amsterdam werd opgenomen. Hij besloot in 1965 zijn huis op te geven en woonde vervolgens op verschillende adressen tot hij in augustus 1967 een serviceflat kon betrekken in het wooncomplex Frankenstate te Bergen, waar hij op 6 augustus 1976 overleed. Hij werd op de Algemene Begraafplaats te Bergen begraven. Op de steen staat zijn eigen grafschrift: ‘Wat was is geweest’.

Het A. Roland Holst Fonds was zijn belangrijkste erfgenaam en kwam daardoor in het bezit van het huis aan de Nesdijk. Volgens de wens van Roland Holst mocht een vriendin van hem er tot haar dood in wonen. Toen zij in 2001 overleed, kreeg

het een nieuwe bestemming. Op 30 mei 2002 werd het onder de naam A. Roland Holst Huis ingewijd als tijdelijke woning voor schrijvers en vertalers.

Het werk van Roland Holst is met verschillende literaire prijzen bekroond. De eerste was de (particuliere) Prijs van Amsterdam, in 1927 toegekend voor de bundel De wilde kim. De D.A. Thieme-prijs kreeg hij in 1938 voor Een winter aan zee. In 1945 werd hem de Verzetsprijs voor Letterkunde uitgereikt. Voor zijn gehele oeuvre ontving hij in 1948 de Constantijn Huygensprijs. De P.C. Hooftprijs werd hem in 1955 verleend voor het gedicht ‘Late telgen’ en in 1959 kreeg hij - als eerste Nederlander - de Prijs der Nederlandse Letteren voor zijn complete werk. Daarna volgden nog de poëzieprijzen van de gemeente Amsterdam voor 1961 en 1964, toegekend voor respectievelijk de bundels Omtrent de grens en Onderhuids.

2. Kritische beschouwing

Verwantschap
Thematiek

Toen A. Roland Holst in 1911 zijn eerste dichtbundel publiceerde, Verzen, vond hij literair-historisch gezien aansluiting bij de generatie van 1905-1915, de tweede generatie van jongeren na de Tachtigers. Hun tijdschrift was De Beweging - opgericht door Albert Verwey - waarin gepleit werd voor een poëzie die haar plaats had in de samenleving van een nieuwe tijd. Maar er heeft nooit iets van Roland Holst in De Beweging gestaan en dit is karakteristiek voor de positie van eenling die hij al spoedig onder zijn generatiegenoten innam. In zijn debuut is nog iets te vinden van de destijds veelbesproken gemeenschapsidealen en sommige gedichten hebben ook een bespiegelende inslag die bij de Beweging-poëzie past. Maar het werk van Roland Holst onderscheidt zich daarvan, doordat stemmingen van weemoed en droom er in overheersen, belichaamd in een gestalte als de gepersonifieerde Schemering of verbeeld in ritselende herfstbladeren die de vergankelijkheid symboliseren. Ook is er soms een vaag besef van een werkelijkheid die buiten de waarneembare ligt. Zulke motieven contrasteren in de bundel met het vitalistische elan van de protagonist in de fragmenten van het dichtwerk ‘Jeugd’ waarmee Verzen wordt geopend.

Traditie

De evocatie van deze gestalte, die als een jonge god ruimte en tijd verovert, doet vooral in de beelden aan Gorters Mei denken. In andere gedichten is de invloed te bespeuren van de pre-Raphaelitische Engelse dichter D.G. Rossetti.

Techniek

Invloeden zijn kenmerkend voor een talent in ontwikkeling. Dat het talent er was, blijkt mede uit de beheersing van een scala van versvormen, van het simpele liedje (zoals het overbekende ‘Het stille huisje’) tot enkele breed opgezette odes, die in stijl en vorm door Boutens zijn geïnspireerd. Roland Holst toont in Verzen nog een duidelijke voorkeur voor het sonnet.

Kritiek

Hoewel de bundel welwillend werd ontvangen door zo verschillend denkende critici als Kloos en Verwey, nam Roland Holst later nadrukkelijk afstand van zijn debuut door een derde druk van Verzen tegen te houden tot 1929, omdat - zoals hij toen verklaarde - de bundel slechts een gering verband had met zijn overige werk. Dit is later een punt van kritische discussie gewor-

den, waarbij A. van Duinkerken (1941) meende dat Verzen niet van het overige werk losgemaakt kon worden, terwijl W.H. Stenfert Kroese (1979) pas in de tweede bundel, De belijdenis van de stilte (1913), een ontwikkeling zag beginnen naar wat een hoofdkenmerk van het oeuvre van Roland Holst zou worden: de persoonlijke mythe. In beschouwingen van H. Bossaert (1973) en C.J.E. Dinaux (1974) werd eveneens de gedachte van de eenheid verdedigd. Deze vindt onder meer steun in het grote slotgedicht van Verzen, de ode ‘Aan de Eenzaamheid’, aan wie de dichter zegt zich voortaan te willen wijden. Als hij dertig jaar later in het gedicht ‘De twee deuren’ (Onderweg) schrijft: ‘Er deugt geen woord of 't is vanuit / alleen zijn met mijzelf geschreven’, dan is hij dat voornemen trouw gebleven.

Thematiek

Een ‘Voorzang’ en elf afzonderlijke gedichten met een ‘Tussenzang’ vormen de kleine bundel De belijdenis van de stilte, geschreven in Lynmouth. Hierin wordt het natuurgevoel, dat in Verzen al een belangrijk thema was, geïntensiveerd door het te concentreren op een elementaire natuur van zee en wind. Hun stemmen zonderen de dichter af van de luidruchtige wereld der velen en maken het hem onmogelijk zich aan daden ter wille van de gemeenschap te wijden, waarmee van een zeker idealisme in eerdere gedichten afstand wordt genomen. Alleen de stilte achter het natuurgeweld mag beleden worden en meer dan tevoren wordt in deze gedichten een metafysische wereld gesuggereerd. Evenals in Verzen valt de voorliefde voor personificaties op, een kenmerk van symbolistische poëzie.

Traditie / Verwantschap
Publieke belangstelling
Thematiek

Roland Holst heeft later, in Eigen achtergronden (1945), gezegd welke grote betekenis de ontdekking van de Ierse sagen en mythen en van de moderne Ierse poëzie voor hem heeft gehad. Afgezien van een ongebundeld gebleven gedicht ‘Klacht van Oisin’ verwerkte hij in de ‘Tussenzang’ voor het eerst iets van deze Ierse stof, waarmee hij zijn idee van een buiten-wereldse werkelijkheid vorm kon geven: een verbeelding over de legendarische Fianna-krijgers. In De Gids van 1916 publiceerde hij daarna twee prozabewerkingen van Ierse sagen uit de cyclus over het koningshof van Ulster: De dood van Cuchulainn van Murhevna (pas in 1951 in boekvorm verschenen) en Deirdre en de zonen van Usnach (1920), waarvan de afzonderlijke uitgave

zijn populairste boek zou worden. Roland Holst heeft vooral de Deirdre-sage naar eigen hand gezet. Dit verhaal over de vervulling van een ondergangsprofetie gaf hem de gelegenheid een gestalte te creëren die buiten de gebeurtenissen blijft die zij noodlottig veroorzaakt, en die aan het eind van het verhaal opgaat in een andere werkelijkheid, waarvan zij de stemmen hoort zingen in zee en wind.

Stijl / Techniek

Deirdre is geschreven in een gedragen, naar het retorische neigende taal, maar met zeer suggestieve beschrijvingen van landschappen of gebeurtenissen. De verteller, die emotioneel bij het verhaal betrokken is, richt zich tot denkbeeldige, geestverwante toehoorders.

Thematiek
Visie op de wereld

Roland Holst bewerkte bovendien de Engelse versie van een oud-Iers gedicht, De zeetocht van Bran, zoon van Febal, en publiceerde dit samen met het lyrische essay Het Elysisch verlangen (1928). Het thema hiervan is het verlangen naar een hereniging van de ‘stemmen van ziel en bloed’. Het dualisme van lichaam en ziel dat in Verzen nog aanwezig was, wordt hiermee verworpen. Het herstel van de eenheid moet plaatsvinden op een hoger plan dan in de natuur, in een gelukzalig bestaan van eeuwig jeugdigen op overzeese eilanden, zoals de Ierse mythologie dat kent. Hiermee wordt de dood geïdealiseerd als een overgang naar het elysium. Alleen in een wereld die werkelijk een gemeenschap vormt, kan volgens Roland Holst de stem van het elysisch verlangen hoorbaar blijven, maar hij rekent zichzelf niet bij degenen die naar zo'n gemeenschap kunnen streven.

Thematiek

De in Het Elysisch verlangen ontwikkelde ideeën kregen een poëtische vorm in de bundel Voorbij de wegen (1920). Deze heeft zeven afdelingen waarin een innerlijke ontwikkelingsgang is te volgen. De eerste ervan sluiten met hun aandacht voor schemering en herfst bij de voorgaande poëzie aan. Ze introduceren de symbolische gestalte van de zwerver, die in verschillende verschijningsvormen (bedelaar, zanger, verbannen koning) de dadenloosheid verbeeldt, het losraken van de realiteit. In het hart van de bundel staan de vijf gedichten van de afdeling ‘Aan den droom’, waarin het over de Verborgene gaat, van wie in het eerste gedicht wordt gezegd: ‘Nog weet ik

niet wie gij zijt’, maar die in ‘Het gebed van den harpspeler’ de ‘leenheer’ van het dichterschap heet, die gediend moet worden in het vergeten van de wereld. Ook in ‘De ploeger’ (een van de bekendste gedichten van Roland Holst) gaat het om de dienstbaarheid van het dichterschap, maar dan aan een ‘te worden schoonheid’ binnen deze wereld. ‘De ploeger’ en ‘Het gebed van den harpspeler’ beelden de twee soorten dichters uit waar Het Elysisch verlangen over spreekt: degene die streeft naar een heilstaat binnen de wereld, een gemeenschap waarin de schoonheid tot haar recht komt, en degene die zich ook van dat streven afwendt. Dat dit voor Roland Holst een dilemma kan betekenen, wordt duidelijk in ‘Een winteravondval’, waarin aan de einder het elysium verschijnt:

Het ‘ongeweten doel’, de taak in de wereld, manifesteert zich in de figuur van een oude visser, maar op de wroeging die het verzaken van de menselijkheid in de dichter oproept, is geen ander antwoord dan het dichterschap. Roland Holst lijkt in ‘Wedergeboorte’, het vijfde gedicht uit ‘Aan den droom’, aan de tweestrijd te willen ontsnappen door de verlossing uit de wereld voor te stellen als een wedergeboorte als kind in Gods paradijs. Het is een van de plaatsen in Holsts werk waar hij de confrontatie van zijn mythische voorstellingswereld met de christelijke niet uit de weg gaat en waar hij de onschuld van het kind tegenover de verdorvenheid van de wereld plaatst. Voorbij de wegen besluit met drie afdelingen waarin de symbolen uit Het Elysisch verlangen poëzie worden. ‘De geheime zee’, ‘Dit eiland’ en ‘Kustgebieden’ zijn de veelzeggende titels. Schepen van de

zaligen verschijnen er, een kind wordt door hen weggezongen en aan zee ‘jubelt de dood’ in wind en licht.

In 1920 publiceerde Roland Holst in De Gids nog twee prozabewerkingen van oude Ierse verhalen: ‘Het lied buiten de wereld’ en ‘Achtergelatenen’ (in 1932 beide in boekvorm uitgegeven onder de titel Tusschen vuur en maan). De oude verhalen dienen elk als exempel in een beschouwelijk kader dat voortbouwt op Het Elysisch verlangen en waarin de gedachte wordt uitgewerkt dat soms onsterfelijken uit het elysium in een menselijk bestaan terechtkomen. Hun verlangen verhevigt dan tot heimwee en dat maakt hen tot vreemdelingen. Uit dit idee ontstond het prozaboek De afspraak (1925), dat met de vijf gedichten van ‘Aan den droom’ een centrale plaats in het oeuvre van Roland Holst inneemt.

Er wordt in verteld hoe de ik van het verhaal als kind een intense schoonheidservaring heeft, als hij een vrouw ‘tussen vuur en maan’ een lied hoort zingen, en hoe hij vervolgens van een vreemdeling een aantal verhalen te horen krijgt (herkenbaar als Iers-mythologische vertellingen). De onbekende geeft hem de opdracht dat lied niet te vergeten en daarom aan zee te gaan wonen, maar hij vergeet later, wonend in de stad, die afspraak, totdat een tweede verschijning van de vreemdeling hem redt van het gevaar van zichzelf te vervreemden. Aan het slot ziet de verteller in een visioen wie het is: in de gestalte van een elysische harpspeler herkent hij zichzelf. Zowel de Verborgene uit Voorbij de wegen als de vreemdeling uit De afspraak is een geïdealiseerde dubbelganger, een ‘groter en sterker evenbeeld aan gene zijde van licht en wind’. Het verlangen dat heimwee wordt, is in wezen een afspraak met zichzelf over de aard van zijn dichterschap. Maar tot de dood hem naar zijn ‘hiervoormaals’ terugvoert, is het de taak van de dichter in de wereld de stem van het verlangen te laten horen.

Traditie

De afspraak is een verhaal dat oorsprong en zin wil geven aan een dichterschap dat zich vanaf De belijdenis van de stilte (er wordt impliciet naar deze bundel verwezen) onder het teken van het elysisch verlangen had geplaatst en dat als een ballingschap in deze wereld wordt ervaren. Het kan daarom de voltooiing van een persoonlijke mythe worden genoemd, die ook

een stilering inhoudt van het schoonheidsgevoel dat in Verzen nog verbonden was met weemoed en droom, maar daarna met verlangen en heimwee. De gestalte van de dubbelganger, waarmee Roland Holst aansluit bij een romantisch-symbolistische traditie, vat het dualisme samen van de dichter die, in de wereld blijvend, zich richt op wat buiten de wereld is.

Stijl
Relatie leven/werk

Geschreven in een naar het retorische zwemende stijl, meer lyrische beschouwing dan vertelling, is De afspraak een vrij ontoegankelijk boek, ook al door de toepassing van allerlei tegengestelde, ‘Holstiaanse’ begrippen als: ontembaren en neerslachtigen, vervoering en bedwelming. Toch hebben ook hier veel beschrijvingen een suggestieve kracht, vooral die van de verschijning van de vreemdeling. Dit gaf aanleiding tot de veronderstelling dat Roland Holst in De afspraak authentieke mystieke ervaringen heeft beschreven (A.F. Ruitenberg-de Wit, 1972).

Kunstopvatting

In die jaren schreef Roland Holst twee prozastukken over andere dichters en het valt daarbij op hoezeer hij zijn eigen denkwereld als uitgangspunt neemt. Het zeer bewonderende Over den dichter Leopold (1926) interpreteert diens ‘Cheops’ als een verheven uiting van het scheppende vermogen dat een antwoord op de ontaarde wereld is. In Shelley (Een afscheid) (1928) verwijt hij de aanvankelijk bewonderde dichter een gebrek aan inkeer en diepte, zodat hij hem onder Keats stelt.

Visie op de wereld
Thematiek

De bundel De wilde kim (1925) geeft aan de houding tegenover de wereld een nieuw aspect dat een consequentie is van De afspraak. De dichter gaat zijn taak opvatten als een profetisch toornen tegen de wereld, die hij symboliseert als ‘de stad’ en waarover hij in het gedicht ‘Einde’ een ondergangsvisioen afroept. In ‘De nederlaag’ wordt een innerlijk conflict onbeslist gelaten: dat tussen de heilsverwachting van het christendom, van de ‘zielsbevreesden’, en die van de spiegel, waarin - een van de beide korte prozastukken in Voorteekens (1936) geeft er een beschrijving van - de ‘andere’ werkelijkheid zich kan manifesteren. Dan is het breken van de spiegel een onmiddellijke overgang naar het elysische bestaan.

Traditie

Over de verschillen en de aanknopingspunten tussen de denkwereld van Roland Holst en die van het christendom is zowel

van protestantse (A. Wapenaar, 1931; J.A. Rispens, 1950; G. Rothuizen, 1977) als van katholieke zijde (A. van Duinkerken; P. Penning de Vries, 1958) geschreven. Vooral de laatstgenoemde auteur neigt ertoe de verschillen weg te redeneren, onder meer op grond van Holsts ‘wereldverzaking’.

Kritiek

In een uitvoerige, in 1927 geschreven beschouwing wees Van Eyck niet alleen op de monotonie die bij het beperkte symboolgebruik van Roland Holst onvermijdelijk is, maar ook op het ‘romantisch overspannen’ grootheidsbesef tegenover de wereld. Deze kritiek is typerend voor de afstand die Roland Holst door zijn mythe tussen zichzelf en zijn generatiegenoten had gecreëerd.

Thematiek

De tegenstelling tussen stad en zee uit De afspraak is hoofdthema van de bundel Een winter aan zee (1937), die bestaat uit 63 achtregelige strofen met een identiek rijmschema, die verdeeld zijn over tien afdelingen waarin soms wel, soms niet een duidelijke samenhang aanwezig is. Roland Holst gaf zelf in een ‘Rekenschap voor Een winter aan zee’ een drieledige thematiek aan: een vrouw die bij de dichter aan zee woonde en in de stad verloren gaat; de ‘wereld van thans’ waarover vanuit het overzeese wraak wordt afgeroepen; Helena van Troje, de bezielde maar verloochende schoonheid die het werktuig van die wraak is. De Griekse Helena is op den duur bij Roland Holst een belangrijker symbool geworden dan de Ierse Deirdre.

Stijl

De strofen van Een winter aan zee roepen in een zeer geconcentreerde stijl, die in één ervan een brandschatten van de taal wordt genoemd, een winters, desolaat kustlandschap op en een verloren liefde. De bundel is vooral een scherp zelfonderzoek, waarin niet voor niets op veel plaatsen de vraagvorm domineert:

De suggestie dat tijdens het erotisch genot de minnenden door wezens uit het elysium zijn ‘bevlogen’, is een gedachte die in enkele gedichten uit de bundel Onderweg (1940) terugkomt, waar dit genot het paradijs van de ziel kan herstellen.

Publieke belangstelling

Een winter aan zee wordt algemeen gezien als een hoogtepunt in het werk van Roland Holst, en al geven de strofen hun inhoud niet altijd gemakkelijk prijs, het is zijn meest herdrukte dichtbundel geworden.

Visie op de wereld

In 1938 verzamelde Roland Holst onder de titel Uit zelfbehoud de korte prozastukken die hij gedurende tien jaar in tijdschriften had gepubliceerd. Zij geven soms bespiegelingen over begrippen uit De afspraak of andere geschriften, maar ze laten vooral de pessimistisch-kritische kijk op de wereld zien die inherent is aan de mythe van Roland Holst. Het kernthema van deze essays is de diepe afkeer van de twintigste-eeuwse massacultuur, van een wereld waarin het denken in de ban van eenzijdig rationalisme en techniek is gekomen. Dat is een wereld waarin volgens Roland Holst die dichters die de scheppende verbeelding als opdracht hebben, niet werkelijk meer thuishoren, zodat die verbeelding is aangewezen op een pooltocht naar het ‘doodstil rijk van ijs en einde’.

Verwantschap / Traditie

Roland Holst wijst het marxisme af als streven naar macht en kiest voor het socialisme van de Engelse dichter en kunstenaar William Morris, dat hij opvat als een zoeken naar het geluk van wat in Het Elysisch verlangen de ‘heilstaat’ werd genoemd. Negatief geladen trefwoorden als ‘drukpers’ (voor de banaliteit van ‘hoofdartikel en brochure’) of ‘brein’ (voor de moderne wetenschap), formules als ‘Het schrikbewind van uur en feit’, laten zien dat het Roland Holst niet om een genuanceerd historisch beeld te doen is, maar om vereenvoudigingen die in paren van tegenstellingen worden ondergebracht, positief tegenover negatief: zielskracht tegenover energie, verlangen tegenover begeerte, persoonlijkheid tegenover karakter, leven tegenover wereld. Hun inhoud ontlenen ze vooral aan de mythisch-poëtische denkwereld van de dichter zelf, maar invloeden van Nietzsche en van de pessimistisch-elitaire cultuurfilosoof Oswald Spengler (Der Untergang des Abendlandes, 1923) zijn aan dit werk niet vreemd. Een romantische trek van Holsts

denken is het idealiseren van een verleden, waarvan een zeer vereenvoudigde voorstelling wordt gegeven, zoals ‘Hellas’.

Dergelijk proza staat bij Roland Holst in een bijzondere relatie tot zijn poëzie. In verband hiermee noemde Stenfert Kroese hem een ‘post-symbolist’. Het post-symbolisme is een twintigste-eeuws vervolg op het symbolisme van de Romantiek en onderscheidt zich door het verwerpen van de moderne, door wetenschap en techniek beheerste wereld. Post-symbolistische dichters neigen ertoe in proza een samenhangend ideeënstelsel op te bouwen, eventueel in de verhaalvorm van een mythe, dat als bron voor beelden en symbolen in hun poëzie dienst kan doen. De Ierse dichter W.B. Yeats is een typische post-symbolist en Roland Holst heeft in Eigen achtergronden (1945) gewezen op de diepgaande invloed die Yeats op hem heeft gehad. Roland Holst had een affiniteit met het werk van Yeats die hem ertoe bracht hieruit een aantal gedichten en het versdrama De gravin Catelene (1941) te vertalen.

Over de mate waarin Roland Holst van Yeats afhankelijk zou zijn, is al veel geschreven. Aan de ene kant is er de mening van H.A. Gomperts (1963) die vond dat de invloed van Yeats niet overschat moet worden, aan de andere kant die van Theo D'haen (1990) die tot een tegenovergestelde conclusie komt. Er zijn inderdaad op allerlei plaatsen in het werk van Roland Holst begrippen, formuleringen, symbolen of metaforen aan te wijzen die aan Yeats ontleend kunnen zijn, maar die hebben bij Roland Holst vaak een andere functie of betekenis. Dat hij zich op grond van innerlijke verwantschap in een aantal gevallen door de Ierse dichter liet inspireren, wil nog niet zeggen dat zijn werk in hoge mate van dat van Yeats afhankelijk is.

Visie op de wereld

In 1940 verscheen Onderweg met gedichten uit de jaren sinds 1918 en met een lossere compositie dan voorgaande bundels. Er staat een afdeling ‘Tijdsgedichten’ in, waarin Roland Holst reageert op de historische en politieke situatie en op de naderende oorlog (‘Zwaar weer op til’), die hij ook hier voorstelt als wraak van de verloochende Schoonheid. De afspraak gaf de mogelijkheid aan dat in een oordeel over de wereld de mythische verlossing zich zou voltrekken. In een regel als: ‘Reeds woedt de ziel vlak achter onze steden’ (in een van de ‘Tijdsge-

dichten’) klinkt dan ook een voldoening mee, die door de rol van de Schoonheid, belichaamd in Helena, met haar ‘welig haar’, een erotische tint krijgt.

Ontwikkeling
Relatie leven/werk

Toen Nederland bezet was, had dit al meteen invloed op het werk van Roland Holst. Het grote in-memoriamgedicht voor zijn vrienden Du Perron en Ter Braak kon wegens een uitval tegen de bezetter (‘meest gehate horden’) niet in Onderweg opgenomen worden, maar verscheen in eigen beheer. Clandestien publiceerde hij in de oorlog onder meer het uitgesproken anti-nazistische Voor West-Europa (1943) en opnieuw een gedicht over de wrekende Schoonheid: Helena's inkeer (1944). In 1947 verscheen een vierde druk van Onderweg in gewijzigde samenstelling. De afdeling ‘Tijdsgedichten’ werd uitgebreid tot de afzonderlijke bundel Tegen de wereld en aan Onderweg werden de aangrijpende liefdesgedichten toegevoegd die Roland Holst had geschreven na de plotselinge dood in 1944 van zijn vriendin Mies Peters. Het gedicht ‘Samen ingesneeuwd’ is door stijl en beelden een van Holsts mooiste verzen in dit genre. Een aantal van de aan deze geliefde gewijde gedichten bracht Roland Holst later bijeen in Onderhuids (1963).

Ontwikkeling
Kritiek

Terwijl Roland Holst na de oorlog algemene erkenning kreeg, raakte zijn poëzieproductie in een impasse. Hij voltooide het lange gedicht ‘In ballingschap’, dat de neerslag is van het gedwongen verblijf ver van de zee in de jaren 1942 tot 1947. De regel ‘Ik hard het leven in dit binnenland niet meer’ vat het gevoel hierover samen. Pas in 1958 verscheen de nieuwe bundel In gevaar, waarin het ballingschapsgedicht is opgenomen en die verder voor een belangrijk deel bestaat uit kwatrijnen, deels gelegenheidsgedichten. Dit was een genre waarop Roland Holst zich in die jaren met verve had toegelegd, wat leidde tot een ironisch kwatrijnenduel met Vestdijk, dat in 1950 als bundeltje verscheen onder de titel Swordplay-wordplay. Opmerkelijk is dat enkele critici, onder wie Greshoff, uiterst negatief reageerden op dit tijdelijk loslaten van de hoge ernst.

Thematiek / Visie op de wereld

Behalve met de samenstelling van zijn Verzamelde werken in vier delen hield Roland Holst zich na de oorlog vooral met het schrijven van proza bezig. Het essay Van erts tot arend (1946)

(waarvan hij de hoofdgedachte onderweg naar Zuid-Afrika uitwerkte tot de lezing De twee planeten, 1947) ligt in het verlengde van ‘De pooltocht der verbeelding’ (Uit zelfbehoud), waarin hij al het idee had geopperd van een tweede, geheime planeet waarop in gesublimeerde en verhevigde vorm het aardse bestaan herhaald zou worden. Het samenvallen van die planeet met de natuurlijke aarde heet in Van erts tot arend de verzoening van geest en bloed. Hiermee varieert Roland Holst op wat hij eerder in Het Elysisch verlangen schreef, maar in plaats van Keltische mythologie is nu een geïdealiseerd beeld van de Griekse kunst zijn uitgangspunt. De titel zinspeelt op de verbinding tussen het menselijk wezen en de drie rijken van de natuur: dieren-, planten- en kristallenrijk. De woorden ‘van erts tot arend’ keren terug in de aanhef van de tekst die Roland Holst voor het Nationale Monument schreef en die in 1956 en later wegens zijn moeilijkheid bewondering én verguizing uitlokte.

Ook in Woest en moe (1951), eveneens een lezing, geeft Roland Holst een oordeel over onze tijd, waarin het hebben het volgens hem dreigt te winnen van het zijn. Met elitaire geringschatting voor ‘Jan Alleman’ richt hij zich tegen zowel marxisme als amerikanisme. Hij publiceerde in de jaren vijftig en zestig nog tientallen korte prozastukken in dezelfde geest, begonnen als een voortzetting van Uit zelfbehoud, maar ongebundeld gebleven.

Relatie leven/werk
Stijl

Als prozaïst was Roland Holst in zijn latere jaren op zijn best in de herinneringen aan literaire figuren die hij gekend had, in 1975 gebundeld in het boek In den verleden tijd. Geestig en levendig roept hij Henriëtte Roland Holst, Van Deyssel, Boutens, Bloem, Du Perron en vele anderen tot leven. Met grote warmte schreef hij over Gorter. Historisch accuraat zijn deze memoires niet altijd, goed verteld wel steeds. Zijn talent voor de puntige formulering en het bon mot blijkt uit het aforismen-bundeltje Kort (1967), waarin hij behalve geestig ook sceptisch is; maar die laatste houding betreft zowel de wereld als hemzelf.

Thematiek
Relatie leven/werk

Na In gevaar verschenen regelmatig nieuwe bundels waarin Roland Holst zijn kracht als dichter blijkt te hebben teruggevonden door opnieuw de confrontatie met zijn mythe aan te gaan, maar nu vooral als zelfonderzoek. Een belangrijk thema is het besef in zijn opdracht gefaald te hebben en dit verbeeldde hij op aangrijpende wijze in het gedicht ‘De paarden’ uit Omtrent de grens (1960), waarin de ‘godendieren’ die hem komen halen, hem niet kunnen zien. In dezelfde bundel vertelt het grote gedicht ‘Twist in de mist’ over een korzelige woordenwisseling vol wederzijds verwijt met zijn ‘lang ontweken gids’. Die heeft met een triomfantelijk ‘en toch krijg ik gelijk!’ het laatste woord, als een zwangere vrouw de hoop hersteld heeft dat de ‘goden’ nog nakomelingen verwekken, wat in de symboliek van Roland Holst wil zeggen: als het getuigende aspect van zijn dichterschap nog zin heeft in de wereld. Maar er is niet alleen die triomf. De Verborgene, vanaf In gevaar ook ‘demon’ genoemd, is eveneens de ‘voorvader’ van wie de voetstappen soms in sneeuw of zand worden waargenomen, wat in een gedicht uit Vuur in sneeuw (1968) de dreiging van waanzin meebrengt. De ernstige psychische crisis die Roland Holst in de jaren zestig moest doorstaan, tekent zich in de poëzie van die jaren duidelijk af.

Ontwikkeling

Roland Holst blijft zich in deze latere bundels bewegen binnen de symbolenkring van zijn mythe, wat niet wil zeggen dat zijn poëzie geen ontwikkeling laat zien. Ze is harder geworden, is soms grimmig van toon, al kan ook een onverwachte zachtheid doorbreken, zoals in ‘Eens’ uit Omtrent de grens:

Thematiek

In de eenvoud van zulke regels maakt de dichter zijn mythe overbodig, maar in andere gedichten moet zij steeds opnieuw bevochten worden. Daardoor is er voortdurend de spanning tussen uitersten: de angst in het falen zichzelf te verliezen, zoals in ‘Het lege erf’ (Uitersten, 1967), naast het uitdagende zelf-

bewustzijn van de ouderdom in ‘De vreugde en de dood’ (zowel in Uitersten als in Vuur in sneeuw opgenomen):

Visie op de wereld

Dit gedicht laat niet onvermeld dat zulke vreugde aanstoot geeft. Roland Holst blijft ook in een deel van zijn ouderdomspoëzie polemisch, maar nu meer in het persoonlijke vlak, wat soms zelfs tot afrekeningen in de privé-sfeer kon leiden (‘Winteropruiming’ in Uitersten). Tegen de mening van velen in koos Roland Holst partij voor de kroonprinses toen zij om haar huwelijkskeus werd aangevallen, en dit lokte de bundel Aan Prinses Beatrix (1966) uit. Daarin combineerde hij een kwatrijn voor haar met gedichten over haar voorvader Willem de Zwijger en haar grootmoeder Wilhelmina, en greep hij de gelegenheid aan uit te vallen tegen een tijd waarin geen ‘mannentaal’ meer aan het woord is.

Thematiek

Met het zelfbewustzijn van de ouderdom hangt de onverhulde erotiek samen die een opvallend kenmerk van Holsts naoorlogse poëzie is. ‘De Muze Venus’ stelt hem, zo zegt hij in Vuur in sneeuw, ook op de rand van de grafkuil de wet. In zulke gedichten gebruikt hij graag het traditionele beeld van roofdier en prooi, met wisselende rolverdeling. Dit komt ook nog voor in de bundel die hij, wetend dat het zijn laatste zou zijn, de ironische titel Voorlopig (1976) meegaf. Ook dit is een bundel vol contrasten, waarin de nabije dood beklemmend aanwezig is in het lege spiegelbeeld, maar die nadrukkelijk opent met een reeks gedichten over de argeloosheid van een kind, bij Roland Holst vanouds hét antwoord op het kwaad in de wereld. In ‘Verlost’ lijkt de mythe zich te vervullen, als de dichter in de ‘zeegang van de ziel’ wordt weggezongen, maar als hij in ‘Ontmoeting’ voor de laatste keer tegenover zijn dubbelganger staat, geeft deze geen antwoord op de cruciale vraag of dan heel het leven bedrog is geweest. ‘De heldere dood heeft hem bedrogen’, staat in het gedicht met de titel ‘Bedrog’, wat neerkomt op de erkenning dat de mythe van De afspraak zelfbedrog

is geweest. Maar de verbittering hierom wordt opgelost in de resignatie van het gedicht ‘Wat was’:

Ontwikkeling

Essentieel is hier het beeld van de meeuwen, die in het eerdere werk de aanwezigheid van het overzeese elysium symboliseerden, maar nu met hun zwijgen aangeven dat de mythe er niet meer toe doet. Zij was een hulpconstructie om als dichter in de wereld te overleven, de winst ervan is de poëzie. Daarom heeft het slotgedicht van Voorlopig de titel ‘Dankwoord’, als een uiting van dankbaarheid ‘voor de genade van het woord’,

Kritiek

Op het werk van Roland Holst is in het algemeen bewonderend gereageerd en ook zijn latere bundels oogstten waardering van de kritiek, al werden er vooral sinds de jaren zeventig ook bedenkingen geuit tegen zijn instelling tegenover de werkelijkheid en tegen het retorische aspect van zijn poëzie. K.L. Poll schreef daar bijvoorbeeld zeer kritisch over (1980) en hij was de enige niet. De profetische allure en het toornen tegen massa en wereld konden geen genade vinden in de ogen van latere critici. J. Kruithof (1981) verweet de dichter de ‘Herrenmoral’ van Nietzsche te laten voortleven.

Over de bundel Voorlopig werd overwegend positief geoordeeld, zoals door R.L.K. Fokkema, die het vitale poëzie vond.

Kees Fens schreef in zijn bespreking: ‘Zelden heeft een dichter zijn heengaan aangrijpender beschreven’, maar hij karakteriseerde de latere poëzie van Roland Holst tevens als ‘een heel lang nawoord’, een standpunt dat hij ook in eerdere besprekingen had ingenomen. De bloemlezing die hij in 1988 samenstelde, geeft dan ook een relatief beperkte keus uit de latere bundels.

Dat er een kentering was gekomen in de roem van de ‘prins der dichters’, werd vooral duidelijk toen in 1981-1983 zijn Verzameld werk in vier delen dundruk nagenoeg volledig werd uitgegeven. De sterke eenheid en de samenhang in dat werk werden hierdoor zichtbaar, maar de nadelen ervan kwamen ook aan het licht: het oeuvre van Roland Holst onderscheidt zich niet door een rijkdom aan beelden en een gevarieerd taalgebruik, en voor die eenzijdigheid was weinig begrip.

Robert Anker rekende, de twee delen Poëzie besprekend, Roland Holst bij een afgesloten tijdperk en noemde J.C. Bloem moderner. Ongenuanceerd was zijn kritiek niet, want hij waardeerde bijvoorbeeld het gedicht ‘Een winteravondval’. Ook Jaap Goedegebuure en Wiel Kusters schreven niet zonder waardering over de verzamelde Poëzie, maar uitten grote bezwaren tegen de retorische kant ervan en het wereldbeeld van de dichter. Rob Schouten kon naar aanleiding van de delen Proza in het complete werk de trouw van Roland Holst aan zichzelf respecteren, ondanks kritische kanttekeningen bij onderdelen ervan. Was de verering nog volop aanwezig in een geschreven portret door Jacob Groot (1975), een uiterst negatief oordeel als dat van Ton Anbeek, die het enkele jaren later (1988) over de ‘humbug’ van Roland Holst had, leek te wijzen op een omslag van verering naar verguizing. De verschijning van de brievenedities van Roland Holst kreeg uitvoerige aandacht, wat kritische kanttekeningen meebracht over levenshouding en opvattingen.

Toch bleven de meningen over hem verdeeld. Tegenover een pleidooi van de dichter Herman Leenders (1994) staat de hoon die Ilja Leonard Pfeijffer (2003) over Roland Holst uitstortte naar aanleiding van Een winter aan zee. Met name deze bundel lokt contrasterende commentaren uit. Bij de heruitgave in 1997

had Hans Warren al de ‘holle en ronkende onheilsprofetie’ gehekeld, terwijl Y. Né de ‘beheerste en beknopte taal’ ervan bewonderde en er ‘een verbondenheid met deze aarde’ in zag ‘die onontbeerlijk is voor het overleven van een gedicht’. En toen Piet Gerbrandy de nieuwe verzameleditie Gedichten 1911-1976 (2004) besprak, noemde hij Een winter aan zee een ‘schitterende bundel’.

Uit de kritieken op Gedichten 1911-1976, waarin alle bundels oorspronkelijke en vertaalde poëzie zijn opgenomen zonder de verspreide gedichten, blijkt dat er na de overdreven verering en de doorgeslagen verguizing een evenwichtiger beoordeling van de poëzie van Roland Holst is gegroeid, waarvoor ook Sötemann pleitte (2003). Zonder de zwakheden te verzwijgen konden Arie van den Berg en Remco Ekkers van alles in deze poëzie bewonderen, en ook de zeer kritische Rob Schouten erkende ‘dat Roland Holst prachtige regels heeft nagelaten’. De niet minder kritische Gerbrandy schreef over de ‘handvol goede gedichten’ die hij aantrof naast Een winter aan zee: ‘dat is meer dan de meeste dichters gegeven wordt’.

Publieke belangstelling

Kon van de twee delen Verzamelde gedichten uit 1948 na acht jaar een tweede druk verschijnen, de delen Poëzie uit het Verzameld werk van 1981 raakten wel uitverkocht maar werden niet herdrukt. Of Gedichten 1911-1976 een publiek succes zal krijgen, is nog niet te zeggen. Wel was er voldoende belangstelling voor de losse heruitgave van Een winter aan zee in 1997 en bleek van het proza van Roland Holst de sage Deirdre en de zonen van Usnach zo populair gebleven dat een zeventiende (1993) en achttiende druk (1995) uitverkocht raakten.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

99 Kritisch lit. lex.
november 2005