Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Renée van Riessen

door Hans Groenewegen

1. Biografie

Renée Dirkje Neeltje van Riessen werd geboren op 24 september 1954 te Lunteren. Haar vader was dierenarts. Haar moeder was assistent in diens praktijk en gaf muzieklessen. Van Riessen groeide op in een gereformeerd milieu.

Na haar eindexamen gymnasium alfa in 1973 aan het Streeklyceum te Ede verhuisde Renée van Riessen naar Amsterdam. Aan de Vrije Universiteit aldaar studeerde zij wijsbegeerte en Nederlandse taal- en letterkunde. In 1981 studeerde zij af als filosofe met een scriptie over de verhouding tussen de filosofen Emmanuel Levinas en Martin Heidegger. Na haar afstuderen werd zij docent filosofie aan de Kunstacademie te Kampen. Zij verhuisde naar die plaats. Vanaf 1985 is zij als docent filosofie werkzaam aan de Theologische Universiteit van Kampen. Zij promoveerde in 1991 op Emmanuel Levinas.

Renée van Riessen debuteerde in 1980 met gedichten in De Tweede Ronde, een tijdschrift waarin ze is blijven publiceren. Vier jaar later verscheen haar debuutbundel Jagend licht. Zij publiceert ook in Hollands Maandblad, Optima en Katern.

Renée van Riessen is getrouwd en heeft twee dochters.

2. Kritische beschouwing

Ontwikkeling

Nadat zij in het midden van de jaren tachtig twee dichtbundels had gepubliceerd - Jagend licht (1984) en De vrouw en de trommel (1987) duurde het negen jaar voor de derde bundel van Renée van Riessen, Gevleugeld/ontvleugeld (1996), verscheen. In de tussenliggende tijd schreef zij een proefschrift over het denken van de filosoof E. Levinas, voedde zij kinderen op en ontwikkelde zij zich tot een wat lichtere dichter.

Relatie leven/werk

De levensomstandigehden hadden niet alleen een weerslag op Van Riessens dichterlijke productiviteit. De sporen ervan zijn ook in de poëzie zelf terug te vinden. Met het gedicht ‘Nieuwsbrief’ uit Gevleugeld/ontvleugeld maakt zij de balans op van haar negen jaar stilzwijgen: Zij doet dat door elementen te hernemen uit het titelgedicht van De vrouw en de trommel. Dat laatste gedicht evoceert het beeld van een eenzame vrouw die in zichzelf verscheurd is. De tweede strofe omschrijft haar als iemand die niet in staat is tot sociaal contact. Bovendien blijven haar diepste drijfveren verborgen.

De regel over de vallende vrouw is als een wanhopig houvast vijf keer in het gedicht van vier strofen geplaatst. Naar die regel verwijst negen jaar later de eerste strofe van ‘Nieuwsbrief’:

Het geordende leven biedt veiligheid, zo blijkt uit het vervolg van het gedicht. Maar die veiligheid heeft als prijs de poëzie. Het lyrisch ik beschrijft zichzelf als ‘een pop van steen’. De metamorfose tot vlindér is onmogelijk geworden. Van Riessen gebruikt dat als klassiek beeld voor het onvermogen de vleugels van de ziel in de poëzie te ontvouwen.

Verwantschap / Thematiek

De aandacht voor het moederschap in haar gedichten heeft Renée van Riessen gemeen met verschillende andere dichters. Nu er meer poëzie verschijnt van vrouwelijke dichters, is het moederschap een van de nieuwe thema's. Over het karakter van de poëzie zegt dat nog niet veel. Het thema speelt een rol in uiteenlopende oeuvres als dat van Esther Jansma, Maria van Daalen, Eva Gerlach en Anna Enquist. Wat invalshoek betreft, staat Van Riessen het dichtst bij Enquist. Bij beiden is het thema van het moederschap een moment in het onderzoek van het eigen innerlijk en de ervaringen van een bepaalde levensfase. Van Riessen gebruikt haar gedichten al vanaf het begin voor het opmaken van het bestand van haar leven. In de cyclus ‘Op de helling’ uit de debuutbundel Jagend licht beschrijft het lyrisch ik hoe haar woonboot van zijn vaste ligplaats voor onderhoud wordt weggesleept naar een scheepswerf. De lotgevallen van de woonboot worden metafoor van haar eigen leven. Het oordeel over de staat waarin de boot verkeert, ervaart zij als een gericht over de kwaliteit van haar bestaan. Hetzelfde beeld, maar dan vertaald naar het vasteland, komt terug in ‘Het huis’ in Gevleugeld/ontvleugeld Daarin wordt het oude woonhuis gesloopt. Die sloop legt het hele vroeger verborgen leven bloot, hetgeen tot één conclusie leidt: ‘Nu weten we: wij waren koningskinderen.’

Stijl / Thematiek

Deze conclusie laat een romantische trek zien die, in het werk van Van Riessen van meet af aan aanwezig, steeds sterker is geworden. Veranderingen worden als negatief ervaren. Het verloop van de tijd zelf stemt tot treurnis en weemoed. Dat leidt in sommige gedichten tot een nostalgische toon. Al in Jagend licht begint een gedicht, ‘Ach’, met de regel: ‘Zo wordt het nooit meer.’ De thematiek van het verloren gaan van de gelukkige jeugdjaren komt in alle bundels terug. Van Riessen vat dit thema kemachtig samen met het woord ‘paradijsverlangen’.

Ontwikkeling / Thematiek

De uitwerking van deze thematiek heeft in de loop der tijd verandering ondergaan. In Gevleugeld/ontvleugeld is het niet langer alleen de menselijke onderworpenheid aan de tijd, die tot gevoelens van nostalgie leidt. Van Riessen betrekt nu ook de vernietigende uitwerking erbij van de maatschappelijke ontwikkelingen op onze natuurlijke leefomgeving. Het gedicht ‘Natura Magistra’ bezingt de gewoonte om met de kinderen van de la-

gere school het bos in te trekken om herfstdozen te maken. De herinnering aan de gouden tijd van herfstbladeren, kastanjes en paddestoelen contrasteert Van Riessen in de laatste twee strofen met de huidige tijd van uitstervende diersoorten:

Verwantschap

Men zou Van Riessen een late vertegenwoordiger kunnen noemen van de neoromantische stroming die in Nederland begin jaren zeventig ontstond. In haar werk ontbreken echter de ironie en de zelfironisering die voor zulke uiteenlopende dichters uit die stroming als Anton Korteweg, Gerrit Komrij of Kees Ouwens kenmerkend zijn. Bij Van Riessen kan eerder gesproken worden van eenzelfde verheven stijl als bij een klassiek dichter als Ida Gerhardt. Met die laatste heeft ze ook de voorliefde voor beeldmateriaal uit het rivierenlandschap gemeen.

Stijl

De ernst komt onder andere tot uitdrukking in een idiomatische eigenaardigheid die kenmerkend is voor de latere poëzie van Van Riessen. Uitdrukkingen als ‘wonderlijk gespijzigd’ en ‘de kleinen ook in bed ontvangen’ bevatten sterke reminiscenties aan bijbels idioom. ‘Blinkende zwanen’ bevat een archaïsche wending die aan het Wilhelmus refereert: ‘zo wit dat het mijn hart doorwondt.’ De reminiscenties worden meestal niet verder uitgewerkt. Daarom is de religieuze context waar ze uit afkomstig zijn niet doorslaggevend in de totstandkoming van de betekenis van de gedichten. Wel verlenen ze de poëzie een enigszins plechtig, klassiek karakter.

Techniek

Datzelfde karakter wordt opgeroepen door de keuze van de technische middelen. Van Riessen varieert meest op vaste metrische schema's, waarbij het jambische overheerst. Doordat zij de vrijheid neemt om versvoeten te laten verdwijnen of juist toe te voegen, bieden haar verzen een gevarieerde indruk. Haar klanktechniek versterkt die indruk. Zelden rijmen haar gedichten helemaal of volgens een vast patroon. Veel belangrijker

voor de klanksamenhang is het gebruik van assonantie en acconsonantie. Zij verweeft die beide technieken soms op zo'n elegante manier dat de verschillende klanken van de rijmende en assonerende verseinden verbonden zijn door acconsonantie. Geheel eigen is de veelvuldig gebruikte techniek om in assonantie en rijm van een vers van eenzelfde klinker zowel de lange als de korte variant te gebruiken.

Thematiek / Visie op de wereld

Veel gedichten in Van Riessens derde bundel hebben een religieuze thematiek. Beelden als die van overvliegende trekvogels herinneren aan de poëzie van Ida Gerhardt. Ook Van Riessens woordkeus doet eenzelfde protestants-christelijke achtergrond vermoeden. Toch lijkt de religieuze thematiek in Gevleugeld/ontvleugeld minder vast verbonden met die achtergrond dan bij dichters als Gerhardt en Gerrit Achterberg of Koos Geerds en Lenze L. Bouwers. Het protestantse en bijbelse taaleigen zet wel een toon, maar is ontvreemd voor een algemeen religieus besef. Voor Gevleugeld/ontvleugeld koos Van Riessen een motto van Plato: ‘Van alles wat in verband staat met het lichaam heeft een vleugel eigenlijk nog het grootste aandeel in het goddelijke.’ In haar bundels zwermt het van de vleugels in de gedaanten van vogels, vlinders, vliesvleugeligen, kevers en woorden. Al in ‘Gierzwaluw’ (uit Jagend licht) worden de gevleugelde wezens getoond als een beeld van de menselijke ziel: ‘zijn lichaam lijkt // een roekeloze ziel: zonder gewicht / jaagt hij voedsel na / dat ons onzichtbaar is.’ De mens voedt zijn ziel met poëzie, is de overtuiging van Van Riessen.

Ontwikkeling

De thematiek van de vleugels als zinnebeeld vertoont eenzelfde ontwikkeling als de romantische thematiek. De moderne maatschappij vernietigt niet alleen de natuur, maar tast ook de verheven en verheffende krachten van de woorden aan. In de eerste strofe van het gedicht ‘Ontvleugeld’ bijvoorbeeld zet Van Riessen woorden die met machines in verband kunnen worden gebracht tegenover woorden uit zowel de religieuze als de poëtische sfeer. De uitdrukking ‘de mens wikt, god beschikt’ echoot hier in een formulering die de dichterlijke activiteit op het oog heeft:

Ondanks het pessimistische wereldbeeld dat aan deze ontwikkeling in de poëzie van Renée van Riessen ten grondslag ligt, is de uiteindelijk indruk dat haar werk lichter wordt De eerste twee bundels tonen een fascinatie voor donkerten en diepten. Zij oefenen een vernietigende aantrekkingskracht uit. Jagend licht eindigt met een beeld van weggedoken vogels en waarnemingen rond de constatering: ‘het water / kent zijn gronden niet.’ De vrouw en de trommel besluit met een cyclus ‘Nachtgedaanten’ waarin een ondergrondse reis door het machinale hart van een ‘nachtstad’ wordt beschreven. Daartegenover beschrijft het slotgedicht van Gevleugeld/ontvleugeld een gebaar van licht in een icoon. De naar de hemel opgerichte handen van een biddende moeder Gods fungeren als een opening in een donkere avond, waardoor ‘hemelwezens’ naar beneden vallen. Vallen is niet langer in een afgrond verloren gaan, maar vaste grond onder de voeten krijgen. Die biddende handen, wellicht een metafoor van dichtende handen, worden omschreven als ‘twee vleugels’.

Kritiek

Aan de twee eerste bundels van Van Riessen is maar heel spaarzaam aandacht besteed. Zij debuteerde in de tijd dat jonge mannelijke dichters zich als ‘Maximalen’ profileerden. Die namen scherp stelling tegen wat zij het ‘bloedeloos academisme’ van ‘Kouwenaar-epigonen’ noemden. Parallel daaraan maakten vrouwelijke dichters onder leiding van Elly de Waard rumoer als ‘de Nieuwe Wilden’. De poëzie van Renée van Riessen liet zich niet in een van die kampen trekken en viel wellicht daardoor publicitair uit de boot. Verschillen zijn er nog, richtingenstrijd is er niet meer. Gezien de bredere reactie op Gevleugeld/ontvleugeld is er meer ruimte ontstaan om aandacht te schenken aan de onspectaculaire poëzie van Van Riessen. De reacties van de kritiek zijn gemengd. Wieg en De Bas zijn negatief gestemd. Voor het overige is de bundel heel welwillend ontvangen.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

72 Kritisch lit lex.
februari 1999