Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Karel van het Reve

door Jos Paardekooper

1. Biografie

Karel van het Reve werd op 19 mei 1921 in Amsterdam geboren in een communistisch milieu. Evenals zijn twee jaar jongere broer Gerard (Kornelis van het) Reve begon hij op jeugdige leeftijd te publiceren in communistische bladen, waaraan vader Gerard van het Reve als journalist verbonden was. Zo debuteerde Karel onder het pseudoniem Karel Beton, naar de Amsterdamse wijk Betondorp waar het gezin woonde, in 1932 in het Dagblad De Tribune (voorloper van De Waarheid).

Van 1932 tot 1939 bezocht hij het Vossiusgymnasium, waar hij in de derde klas uit het Duits enkele romans van de Russische schrijver Paustovski vertaalde. Na het gymnasium ging Karel van het Reve sociografie studeren, welke studie hij na korte tijd inruilde voor slavistiek.

Door het publiceren van enkele Russische leerboeken, een verblijf in Moskou als Parool-correspondent (1967-1968) en een benoeming aan het Ruslandinstituut van de Universiteit van Amsterdam had hij zich inmiddels een zekere faam als Ruslandkenner verworven. Daarbij had hij zich echter geleidelijkaan van het communisme afgekeerd, wat hem uiteindelijk het bezoeken van Rusland onmogelijk maakte.

In 1954 promoveerde hij bij zijn leermeester prof. Becker op een dissertatie over goed en schoon in de Sovjet-kritiek. In 195 7 volgde een benoeming tot hoogleraar in de Slavische letterkunde aan de Universiteit van Leiden.

Van het Reve schreef tal van artikelen op het gebied van de slavistiek en leverde vertalingen van - meest negentiendeeeuwse - Russische schrijvers, waaronder Toergenjev. Samen

met zijn vrouw en studiegenote Jozina Israël vertaalde hij de briefwisseling tussen Toergenjev en Tolstoj.

Na een tweetal romans (Twee minuten stilte en Nacht op de kale berg) legde hij zich allengs meer toe op het schrijven van columns en essays, die verschenen in tijdschriften als Hollands Maandblad en Tirade, alsook in NRC Handelsblad, waarin hij jarenlang publiceerde onder het pseudoniem Henk Broekhuis. De bundeling van deze essays is langzamerhand het grootste deel van zijn oeuvre gaan uitmaken.

In 1969 was Van het Reve mede-oprichter van de Alexander Herzenstichting, die het uitgeven van het werk van in Rusland verboden auteurs bevordert.

Karel van het Reve ontving in 1970 een prijs voor politieke journalistiek van het Lucas Oomsfonds; in 1973 de dr. Wijnaendts Franckenprijs voor Het geloof der kameraden; in 1979 de Martinus Nijhoffprijs voor zijn vertalingen uit het Russisch, en in 1983 de P.C. Hooftprijs voor 1981 voor zijn gehele essayistische oeuvre. In dit laatste jaar ging hij ook met emeritaat waardoor hij in staat werd gesteld zijn Geschiedenis van de Russische literatuur (1985) te voltooien. Vanaf het aantreden van Sytze van der Zee als hoofdredacteur van Het Parool heeft hij bovendien zijn beroep als columnist weer opgepakt; eens in de veertien dagen bestrijdt hij weer, met illustraties van Peter van Straaten, de vaderlandse ‘idees reçues’ en ‘opinions chics’.

Veel eer viel Karel van het Reve ten deel bij gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag: de Staat der Nederlanden eerde hem met een koninklijke onderscheiding, collega's en oud-studenten met een Liber amicorum, Theodor Holman met een biografie waarin alle geruchtmakende affaires - de Huizingalezing incluis - zijn overgeslagen, en Martin van Amerongen benoemde hem tot Grootste Aansteller van Nederland.

2. Kritische beschouwing

Publieke belangstelling

‘Er zijn elf boeken van mij op de markt. Er zijn zes boeken op de markt van Toon Hermans. Van mijn boeken zijn verleden jaar, in 1981, 1186 exemplaren verkocht. Dat is ongeveer drie per dag. Van Toon Hermans zijn verleden jaar ongeveer duizend boeken per dag verkocht. Dat is de keuze van het Nederlandse publiek’. Aldus Karel van het Reve in zijn dankwoord bij de aanvaarding van de P.C. Hooftprijs (in Freud, Stalin en Dostojevski). De belangstelling voor zijn werk moge dan, vergeleken met die voor het oeuvre van Toon Hermans, niet zo groot zijn (en dat moet vooral ook zo blijven, meent hij zelf), binnen het literaire circuit is zijn naam langzamerhand gevestigd. Vóór de roemruchte Huizingalezing in 1978 (‘Het raadsel der onleesbaarheid’, in Een dag uit het leven van de reuzenkoeskoes) kon het nog gebeuren dat de werken van Karel van het Reve in de Oosthoek Encyclopedie waren ondergebracht onder ‘Gerard Reve’; sindsdien komt het in toenemende mate voor dat met de oorspronkelijk aan Gerard gekoppelde termen ‘reviaans’ en ‘revistisch’ gedoeld wordt op ‘de geleerde broer’ Karel.

Ontwikkeling

Rekent men de vertalingen en de Russische leerboeken niet tot het eigenlijke oeuvre, dan kunnen de artikelen die Van het Reve in de jaren 1946-1949 publiceerde in De vrije katheder, een semi-communistisch weekblad, beschouwd worden als zijn literaire debuut. Aan deze stukjes is de politieke ommekeer die hij in die jaren maakte duidelijk af te lezen. Een van zijn laatste bijdragen, handelend over Poesjkin (die naar de mening van Van het Reve ten onrechte door de Russische machthebbers geannexeerd werd), werd aanleiding tot felle reacties van Nederlandse communisten, waaronder Theun de Vries, die sindsdien in Van het Reves werk als kop van jut fungeert. Het onderwerp zelf stelde hij enkele jaren later in uitgebreidere vorm aan de orde in zijn proefschrift (Sovjet-annexatie der klassieken).

In de jaren vijftig publiceert Van het Reve voorts nog vertalingen van de romans van Toergenjev (waarvoor hij veel later de Martinus Nijhoffprijs krijgt) en oorspronkelijk werk: Twee minuten stilte, een pseudo-detective annex sleutelroman over het Ruslandinstituut, waaraan hij als bibliothecaris

verbonden was geweest, en Nacht op de kale berg.

Vanaf 1962 verschijnen bundels essays en fragmenten, aanvankelijk grotendeels handelend over Rusland en Russische literatuur, maar allengs over een breder scala van onderwerpen. Van 1971 tot 1978 schrijft hij in NRC Handelsblad een wekelijkse column onder de naam Henk Broekhuis (een naam die hij daarna incidenteel nog gebruikt). De laatste afleveringen, naderhand gebundeld tot Uren met Henk Broekhuis, bevatten steeds een maatschappelijk vooroordeel, dat op humoristische wijze aan de kaak wordt gesteld.

Thematiek

De veelheid van onderwerpen die in de essaybundels worden aangeroerd ten spijt, kan het hele oeuvre worden opgevat als variaties op één thema: wantrouwen ten opzichte van gangbare meningen; ‘wantrouwen tegen elk geloof en iedere doctrine. Wantrouwen tegen alles dat niet teruggaat op eenvoud, op iets begrijpelijks, iets ongekunstelds, iets aantoonbaars; tegen alles dat zich voordoet als onduidelijk, hoogdravend en gewichtig’ (juryrapport van de P.C. Hooftprijs 1981).

Op vrijwel alle gebieden - politiek, wetenschap, kunst - hanteren mensen stelsels van oordelen die ze grotendeels zelf niet hebben getoetst. ‘Een bewering, een denkbeeld, een theorie, een gewoonte kan zich honderden, ja duizenden jaren handhaven zonder ooit aan de door Popper bedoelde “trial” te worden onderworpen. De theorieën van Freud lopen al zo'n tachtig jaar mee en zijn nog nooit getest’ (Een dag uit het leven van de reuzenkoeskoes). In zijn bestrijding van deze algemene denkbeelden maakt Van het Reve geen onderscheid tussen min of meer onschuldige kleinmenselijke vooroordelen (van het kaliber ‘Bijna iedereen denkt dat Philips best gloeilampen zou kunnen maken die niet stukbranden, maar dat niet doet omdat Philips dan failliet zou gaan want dan hoefde je maar één keer zo'n lamp te kopen’) en complexe stelsels als het marxisme, de psycho-analyse, de evolutietheorie of de literatuurwetenschap. Ten aanzien van deze complexe stelsels is werkzaam wat Van het Reve de rudimentenleer of ook wel de bevriezingstheorie heeft genoemd: het verschijnsel dat een nieuwe ideologie op een aantal punten afwijkt van de oude, maar ook een aantal oude beweringen meeneemt, inpast, ‘invriest’ als het ware, wat

vaak neerkomt op oude wijn in nieuwe zakken. Een heldere uiteenzetting van de werking van dit mechanisme vindt men in ‘Marxistische restanten. Notities bij een Poesjkinbiografie’ (Afscheid van Leiden).

Op een lager niveau kan men spreken van idées reçues, pasklare ideeën. De term is ontleend aan Flaubert, die een Dictionnaire des idées reçues had aangelegd, zijnde een verzameling van in zijn tijd gangbare vooroordelen. Uren met Henk Broekhuis is naar dit voorbeeld gemodelleerd; men zou het een begin van een twintigste-eeuwse verzameling van pasklare ideeën kunnen noemen.

Veel van de door Henk Broekhuis bestreden vooroordelen komen overigens met grote regelmaat ook voor in de andere bundels. Zo treft men Van het Reves bestrijding van de stelling dat ‘vergelijkingen dienen ter verduidelijking’ al aan in een artikel over Heine en Poesjkin (een bewerking van één van zijn doctoraalscripties, 1949). Zowel in Rusland voor beginners (1962) als in Afscheid van Leiden (1984) keert dit probleem terug, in beide gevallen in artikelen die handelen over de Russische formalisten (met name Viktor Sjklovski), die deze bewering in de jaren dertig al aan de kaak hadden gesteld.

In de Johan Huizingalezing, gehouden in december 1978, uitte Van het Reve, niet voor het eerst, zijn bezwaren tegen de literatuurwetenschap. Hoewel zijn stellingname bekend verondersteld mocht worden - ‘literatuur is niet bedoeld om geïnterpreteerd te worden’, schreef hij, andermaal, al in 1949 (‘Heine en Poesjkin’) -, veroorzaakte zijn optreden grote commotie: overwegend bijval van journalistieke, en heftige kritiek van wetenschappelijke zijde. H.A. Gomperts reageerde uitgebreid in boekvorm (Grandeur en misère van de literatuurwetenschap), waarbij deze en passant de term ‘bijvoegselfilosofen’ voor de vaderlandse columnisten introduceerde. Een samenvatting van het weerwoord dat Van het Reve op de verschillende reacties leverde werd onder de titel ‘Wat waren ze kwaad’ opgenomen in de bundel Een dag uit het leven van de reuzenkoeskoes.

Zijn aanval was gericht op twee punten: de literatuurwetenschap heeft ten onrechte wetenschappelijke pretenties en houdt zich met de verkeerde vragen bezig, en literatuurwe-

tenschappers kunnen geen leesbare teksten schrijven. Op dit laatste punt (‘Als Multatuli zo volstrekt aan iemand voorbijgegaan is dat hij dit soort zinnen opschrijft - waarom schrijft hij dan over Multatuli?’) heeft Van het Reve zelfs van wetenschappelijke zijde opmerkelijk snel gelijk gekregen, al is zijn vele malen uitgesproken adagium ‘Alles wat niet zo is opgeschreven dat het door een twaalfjarige begrepen kan worden, is niet goed opgeschreven’ sympathiek maar tamelijk naïef.

Zoals voor de vertaler Van het Reve boven alles geldt: ‘Je moet vertalen wat er staat’ (stelling uit het dankwoord bij het aanvaarden van de Martinus Nijhoffprijs, 1979), zo geldt voor de literator dat literaire teksten niets anders betekenen dan wat er staat, immers: ‘als wat Goethe of Elsschot of Homerus geschreven hebben iets anders betekent dan wat er staat (...), waarom hebben ze dan niet meteen die eigenlijke betekenis gegeven?’ En bovendien: ‘als die interpretatie zo onontbeerlijk is, als wij/zoals Gomperts zegt, de Ilias niet begrijpen kunnen zonder die interpretatie, hoe moet het dan met al die mensen die tweeduizend jaar met veel genoegen en ontroering die Ilias hebben gelezen en van Gomperts' interpretatie - die hij trouwens nooit gegeven heeft - verschoond zijn gebleven en de Ilias dus niet hebben kunnen begrijpen?’ Van het Reve is niet geïnteresseerd in de symboliek, de verborgen betekenis van literaire teksten, maar wel in de werking, het effect ervan.

Maar in tegenstelling tot wat Van het Reve suggereert, is Gomperts, zomin als enig ander literatuurwetenschapper, van mening dat een lezer zonder zijn hulp en uitleg een tekst niet zou kunnen begrijpen, noch dat een literaire tekst iets ánders zou betekenen dan wat er staat. Wél zijn de meeste literatuurwetenschappers, anders dan Van het Reve, van mening dat een literaire tekst méér betekent dan wat er letterlijk staat.

Visie op de wereld

Als grootste bezwaar tegen de literatuurwetenschap formuleerde Van het Reve in de Huizingalezing ‘dat zij eigenlijk niets verbiedt’. Hiermee toont hij zich een aanhanger van de door de wetenschapsfilosoof Karl Popper ontwikkelde falsificatietheorie, die er op neerkomt dat wetenschappelijke uitspraken zich van andere uitspraken onderscheiden doordat

zij bepaalde feiten verbieden. Het duidelijkst heeft Van het Reve zich over Popper en zijn theorie uitgesproken in een voordracht die hij eind 1982 hield te Enschede (opgenomen in Afscheid van Leiden). Daaruit blijken zijn bezwaren tegen de literatuurwetenschap en de psycho-analyse, tegen de sociologie, de evolutietheorie en het marxisme steeds op dit ene punt terug te voeren te zijn: het zijn systemen of theorieën die alles verklaren, die zich onttrekken aan de mogelijkheid tot falsificatie. De grote kracht van al deze systemen is tevens het gevaar dat er in schuilt: dat ze op alle vragen een antwoord geven, en mensen ‘willen geen vragen zonder antwoord. Ze houden er niet van dat er iets is dat ze niet begrijpen. Ze willen geen probleem voorgezet krijgen, ze willen een oplossing. Als je in een gezelschap een probleem opwerpt, dan heeft men de neiging onmiddellijk het dichtstbijzijnde antwoord te debiteren’ (Lenin heeft echt bestaan). Zo eindigt Het geloof der kameraden met de conclusie dat het marxisme-leninisme behalve de wetenschappelijke pretentie en de onweerlegbaarheid nog de aantrekkelijke eigenschap heeft van de zekerheid. ‘Terwijl “echte” wetenschap zich voortdurend beweegt in een klimaat van scepsis en twijfel, beweegt het marxisme-leninisme zich in een sfeer van zekerheid, vertrouwèn, geloof. (...) Dit geheel en al ontbreken van een “temper of constructive and fruitful scepticism” is wetenschappelijk gezien een duidelijk nadeel natuurlijk, maar voor de gelovige, de trouwe aanhanger is het alweer een uitkomst. Hij is geen marxist-leninist geworden om te twijfelen. Twijfelen kan hij thuis ook.’

Verwantschap

Met grote regelmaat verklaart Van het Reve dat hij in zijn mening alléén staat (‘Ik heb opvattingen die noch in Nederland noch in enig ander land gedeeld worden’), of dat hij tenminste de eerste was die eert voorkeur of afkeer van een bepaalde auteur of mening openbaarde. Hij is dan wel een aanhanger van Popper (zij het dat hij het op enkele punten ook niet met hem eens is), maar vóór alles dient vermeld te worden dat hij de falsificatietheorie al aanhing voordat hij van het bestaan, laat staan van de naam ervan, op de hoogte was. In dit opzicht mag Van het Reve, enigszins paradoxaal, een goede aanhanger van Schopenhauer worden genoemd,

die in een aantal essays in Parerga und paralipomena, kleine philosophische Schriften het zelfstandig denken bepleit. Daarin treffen ons uitspraken als: ‘Een zelfstandig denker leert namelijk de autoriteiten voor zijn meningen pas naderhand kennen, wanneer zij alleen nog maar dienen om daaraan kracht bij te zetten en hem zelf te versterken, terwijl een boekenfilosoof bij die autoriteiten begint’, en: ‘Het kenmerk van denkers van de eerste rang is de rechtstreeksheid van hun oordeel. Alles wat zij naar voren brengen, is het resultaat van hun eigen denken, en is als zodanig altijd herkenbaar aan de manier waarop zij het formuleren.’

Hoe groot de invloed van Schopenhauer op Van het Reve is, heeft B.K. Jansma aangetoond in een essay (1983), waarin hij ook laat zien hoeveel allusies naar het werk van bewonderde schrijvers als Elsschot en Nabokov in Van het Reves teksten zijn verweven (waardoor die teksten dus méér betekenen dan er alleen maar staat). Daarbij is het ook zeer de vraag of Van het Reve de (overigens vermeende) geringe belangstelling voor ‘zijn’ auteurs werkelijk zo betreurt; het is tenslotte maar een twijfelachtig plezier door eigen toedoen een aanvankelijk persoonlijke passie te moeten delen met velen.

Binnen het Nederlandse taalgebied kan het oeuvre qua stijl, schijnbare eenvoud, en steeds aanwezige grondtoon - die van de argwaner - hoogstens vergeleken worden met dat van mede-columnisten als Hugo Brandt Corstius, Jan Blokker of vooral Rudy Kousbroek.

Stijl

Kees Fens heeft Van het Reves stijl eens getypeerd als ‘de bewonderenswaardige eenvoud van een betonvlechter’. Zelf karakteriseerde hij zich waarschijnlijk het best in de eigenschappen die hij in Karl Popper en Viktor Sjklovski waardeert (in Afscheid van Leiden): Popper, die ‘nooit de grote plicht verzaakt heeft die rust op iedereen die meent iets te zeggen te hebben, op iedereen die probeert iets mee te delen, de dure plicht namelijk om dat dan zo duidelijk en eenvoudig en eerlijk en naïef mogelijk te doen’; terwijl van Sjklovski gezegd wordt ‘dat hij zijn lezers telkens perplex probeert te laten staan over een uitspraak die zo op het oog absurd of duister is en waar hij geen nadere uitleg aan geeft. De lezer moet er zelf maar eens over nadenken’. En passant wordt

over hem trouwens ook vermeld dat hij tal van verschijnselen ‘vaak als eerste heeft opgemerkt’, dat men ‘het niet met hem eens hoeft te zijn om hem met genoegen te lezen’, en dat hij zich onderscheidde door een ongelooflijke slordigheid en onverschilligheid bij het citeren. Bij deze laatste kwalificatie denkt men onwillekeurig ook aan Karel van het Reve zelf, die de gewoonte heeft de vindplaatsen van zijn citaten aan te duiden met ‘ergens in een Amerikaans boek, geloof ik’.

Relatie leven/werk

Afgezien van de belangstelling voor Rusland en de Russische literatuur geeft zijn werk weinig toegang tot kennis omtrent zijn persoonlijk leven, wat niet zeer verwonderlijk is bij een schrijver die vindt dat ‘gevoelens er in de literatuur geen donder toe doen’, en dat het niet de taak is van een kunstenaar zijn gevoelens te uiten maar kunst te maken. Niettemin blijkt uit een enkel stuk een persoonlijker betrokkenheid; het betreft dan opstellen over Amalrik (Afscheid van Leiden), David Koker (voorwoord bij Dagboek geschreven in Vught) of de inleiding bij Mijn rode jaren van G.J.M. van het Reve (‘De oude Vanter’) De bundels De ongelooflijke slechtheid van het opperwezen en De ondergang van het morgenland geven niettemin een paar kleine veranderingen te zien. Allereerst: de mildheid in het observeren en signaleren van de menselijke domheid maakt hier en daar plaats voor moedeloosheid. Berusting spreekt uit de beschouwingen over de teloorgang van het communistische systeem; als weinige anderen kan Van het Reve wijzen op vroegere publikaties waar het het aan de kaak stellen van de absurditeiten van communistische regimes betreft, met name waar het gaat om inconsequenties tussen theorie en praktijk. In Uren met Karel van het Reve, het Liber amicorum dat bij gelegenheid van zijn 70e verjaardag verscheen, wijst met name J.W. Bezemer op de grote verdiensten die Van het Reve heeft op het gebied van het verspreiden van geschriften van Russissche dissidenten.

Geleidelijk aan ook worden gedachten van persoonlijke aard prijsgegeven. De vraag ‘Wie zal als ik dood ben aan hem denken?’, gesteld in een opstel over een Komintern-agent die voor de oorlog bij de familie Van het Reve aan huis kwam, heeft zonder twijfel op méér personen betrekking - in weerwil van Karel van het Reves eigen literaire theorieën.

Kritiek

In interviews heeft Van het Reve herhaaldelijk verklaard dat het hem jaren gekost heeft voordat hij een leesbaar stuk kon schrijven. Dat dat hem, in tegenstelling tot de meeste literatuurwetenschappers, gelukt is, moge blijken uit de kritieken: ‘er moet een kwaliteit in hem zijn waarom je het een plezier vindt om met hem van mening te verschillen’ (Dick Hillenius); ‘zijn “gouden” stijl maakt dat zijn overlevingskansen groter zijn dan die van bijna alle andere hedendaagse essayisten’ (Maarten 't Hart); ‘Men leest hem uit culinair genoegen: niet om groot en sterk te worden maar om de smaak, en de boodschap gaat om zo te zeggen ongemerkt mee naar binnen’ (Rudy Kousbroek).

Dat wil niet zeggen dat iedereen Van het Reves meningen slikt. Voortdurend stuit hij op tegenstanders, die hij meestal onvermoeibaar en meestal beleefd van repliek dient, waarbij wel opvalt dat de opponenten elkaar slecht lezen en dat beide partij en de ander gebrek aan bewijsvoering verwijten.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

43 Kritisch lit lex.
november 1991