Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Hans Redeker

door Siem Bakker

1. Biografie

Johannes Eilko Cornelis Redeker is op 5 april 1918 geboren in de gemeente Oudenrijn, later een buurt in de Utrechtse wijk Vleuten-De Meern. Zijn vader was hoofdingenieur bij de Nederlandse Spoorwegen. Als kind woonde Hans een paar jaar in Den Haag, daarna weer in Utrecht. Verhuisd naar Amersfoort volgde hij daar de hbs. Hij begon op zeventienjarige leeftijd kort na elkaar aan verschillende studies, zowel in Utrecht als in Amsterdam, maar die werden geen van alle een succes. Wel slaagde hij intussen voor het staatsexamen gymnasium alpha.

Vanaf 1939 studeerde hij in Groningen. Daar haalde hij eerst zijn kandidaats Nederlands Recht om zich vervolgens - met een onderbreking tijdens de oorlog - definitief in de filosofie te bekwamen en af te studeren in 1949. Nog in hetzelfde jaar publiceerde hij Existentialisme. Een doortocht door philosophisch grondgebied.

Onder het pseudoniem Johan Nicola publiceerde Redeker in 1940 in eigen beheer zijn eerste dichtbundel, Verzen, gedrukt door H.N. Werkman. Eerder waren enkele gedichten verschenen in Elsevier en wat korte verhaaltjes in De Telegraaf. Zijn eerste poëziebijdragen aan literaire tijdschriften waren de gedichten ‘De wachtende’ en ‘Louise’ in respectievelijk Imp. (1941) en Groot Nederland (1942). Als essayist debuteerde hij in 1941 in De Waag. Gedichten en essays zou hij vervolgens bijdragen aan onder meer De Baanbreker, Erica, Proloog, Ad Interim, Kroniek van Kunst en Kultuur. Vanaf september 1946 behoorde hij tot de redactie van Het Woord, waarin hij regelmatig publiceerde. Hij werkte als kunstcriticus mee aan Vrij Nederland, Haagse Post en Kroniek van

Kunst en Kultuur. Losse bijdragen van hem verschenen in onder meer De Nieuwe Stem, De Groene Amsterdammer, Critisch Bulletin, De Nieuwe Eeuw, Het Boek van Nu, Ons Erfdeel en Kunstbeeld.

Van 1949 tot 1978 maakte Redeker deel uit van de kunstredactie van Algemeen Handelsblad (vanaf 1970 NRC Handdsblad). Hij was ook betrokken bij culturele radio- en tv-producties van VARA, VPRO en BRT.

Verder was hij onder meer secretaris van De Bezige Bij, voorzitter van de Amsterdamse kunstenaarssociëteit De Kring, bestuurslid van het Humanistisch Verbond en oprichter van de Groninger kunstkring Wierde. Ook was hij bestuurslid van het P.E.N.-centrum Nederland en van de Société Européenne de Culture.

Hij vertaalde onder meer studies van Bertrand Russell en Erich Fromm. Van zijn eigen studies en inleidingen verschenen vertalingen in verschillende talen, waaronder Duits, Engels en Frans.

Vanaf 1950 heeft hij in Amsterdam gewoond, onder andere van 1955 tot 1982 in het Willem Witsenhuis. Een deel van het jaar verbleef hij ook in Les Arcs-sur-Argens (Var, Frankrijk) en op Schiermonnikoog. Na een eerder huwelijk, in 1939, met danseres en balletschoolhoudster Gretel van Bruggen, was hij in 1952 getrouwd met Hens E. Rammers (1920-2009), die een dochter had uit een eerder huwelijk; samen kregen zij nog een zoon. Hans Redeker overleed in Amsterdam op 13 maart 1992.

2. Kritische beschouwing

Kunstopvatting / Traditie

Met drie kleine bundels in vijf jaar, de periode van de oorlogsjaren, manifesteerde Hans Redeker zich aanvankelijk als schrijver van romantische en symbolistische poëzie. Zijn poëticale uitgangspunten staan expliciet voorop in de ‘Proloog’ van zijn debuutbundel Verzen (1940).

Een tweeëntwintigjarige neemt hierin stelling tegenover het heersende realisme en scepticisme van de Forum-generatie en kiest - in de termen van het literaire debat van die tijd - voor de vorm, de schoonheid, in plaats van de vent. Wat voor poëzie hem dan wel voor ogen stond, wordt duidelijk uit het sonnet ‘De wachtende’ in dezelfde bundel:

Thematiek / Relatie leven/werk

Romantisch zijn hierin de gevoelens van onvervuldheid en ontoereikendheid. Verder spreekt uit de parallellie van innerlijke gesteldheid en omringende natuur een symbolistische opvatting. De poëzie van Kloos en Verwey is nog dichtbij.

Naast universele, dromerige motieven en beelden in gedichten met titels als ‘Liefde’ en ‘Heden en oneindigheid’ duiken in Verzen concrete locaties op in ‘Rembrandtsplein’ en ‘Amstel-cantate’. Concreet is ook het motief van de moderne stad, die Amsterdam kan zijn maar ook Utrecht of Groningen.

Redeker kende ze goed en alledrie zullen ze ‘vlammende reclamen’, ‘glanzend asfalt’, en ‘volle straten’ hebben gehad.

De verwoestingen waarvan sprake is in De verwoeste stad (1945), de ‘tonnenlasten bommen’, en alles wat inwoners is aangedaan door zowel nazi's als ‘bombardementsvliegers’ van de geallieerden, zijn een verbeelding voor de geschonden psyche van de dichter: ‘De stad is nu gelijk mijn ziel, geschonden’. De houding van de dichter tegenover de bezetter en collaborateurs is duidelijk; ook tegenover wie een andere kant opkeek als er razzia's of deportaties aan de gang waren. De dichter neemt het ook zichzelf kwalijk dat hij zich heeft gedistantieerd van het kwaad om hem heen, maar hij beseft: zo gaat het nu eenmaal, ‘zoo wordt het spel gespeeld’.

Techniek / Thematiek

In zijn derde bundel, De tijd in ons hart (1945), staan ook nog sonnetten, maar overheersend zijn de kortere of langere gedichten, al dan niet strofisch geleed. Ook hierin corresponderen stadsbeeld en mensbeeld met elkaar. Zoals met ‘de gaafste brokken’ uit de ‘stadsruïnen’ weer een woning kan worden gebouwd, zo herstelt de dichter in een reeks van negen liefdesgedichten, getiteld ‘Aan de beminde’, met ‘de resten van [zijn] hart’ de band met zijn geliefde. De titel van een tweede reeks is dezelfde als die van de bundel. Hierin domineert het thema van de tijd, met motieven als het verlangen naar de kindertijd en het besef dat de beleving van geluk slechts uit momenten bestaat.

Stijl / Verwantschap

Relativerend tijdsbesef en tegelijk onstuitbare verlangens zijn ook kenmerkend voor het zeer omvangrijke gedicht Zwervers zeven liefden. Slechts een fragment, getiteld ‘Louise’, verscheen in Groot Nederland (1942). Het is naar de stijl een poging tot een universele synthese van eigentijdse stromingen zoals Nieuwe Zakelijkheid, humanitair expressionisme en realisme. De hoofdfiguur, een romantische zwerver, heeft trekken van een personage van Slauerhoff (‘desolaat’, ‘piraat’, ‘bakenloos’, ‘wijkende kusten’, ‘een zee vol wrakken’). Naar de inhoud is het een poging tot filosofische en psychologische poëzie, met expliciete vermeldingen van namen (Freud) en begrippen (sublimatie); daarmee is het poëzie van iemand wiens hart en aanleg bij filosofie en kunstbeschouwing liggen. Het past bij Redekers

voorkeur voor de dichter-denker J.A. dèr Mouw, voor het opkomende existentialisme en voor eigentijdse kunst.

Ontwikkeling / Stijl

Een tweede poëtische periode is die van het tijdschrift Het Woord, al zijn Redekers gedichten in dit tijdschrift ongebundeld gebleven. Ze representeren, net als het werk van mede-redacteuren als Koos Schuur en Bert Voeten, de ontwikkeling die de Woord-poëzie doormaakte van traditionele vormgeving naar de vrije versvormen van de experimentelen. Redeker houdt van obsederende herhalingen en hyperbolisch taalgebruik. Retorisch en bezwerend zoekt hij naar existentiële antithesen, en toont hij zich tegelijk nihilist en romanticus. Poëzie biedt een uitweg uit de ruïneuze werkelijkheid van hemzelf en die van Euroda, verbeeld in ‘In dit land’ (1948), zijn langste gedicht in Het woord, tevens zijn laatste en naar de vorm het meest vrije, met regelverspringingen en zonder interpunctie:

Visie op de wereld

Onder de titel ‘Scherven van de kosmos’ publiceerde hij 1947 en 1948 in Het Woord een reeks van drie artikelen over ‘de zogenaamde existentie-philosophie’ en over de situatie in de kunst. Redeker zweert bij het humanistisch existentialisme van Heidegger. Minder waardering heeft hij voor de in zijn ogen te rationele Franse existentialisten Sartre, Camus en Merleau Ponty. De reeks is duidelijk een voorspel van twee boeken: Existentialisme (1949) en De dagen der artistieke vertwijfeling (1950).

Kritiek

De reacties hierop zijn lovend, maar ook kritisch. Vestdijk had liever een meer populariserende en beeldende stijl gezien. Het exact vakfilosofische denken wordt doorgaans geprezen, al ziel

men de onderwaardering van Franse voorlopers zoals Henri Bergson, Gabriel Marcel en Louis Lavelle en eigentijdse vertegenwoordigers van het existentialisme zoals Merleau-Ponty als een tekortkoming. Het existentialisme is volgens Redeker geen modieus verschijnsel, maar een voortzetting van een Europese denktraditie die in eerste instantie bestaat uit denkers als Husserl, Dilthey en Kierkegaard en uiteindelijk teruggaat tot de Griekse pre-Socratici.

Kunstopvatting

In De dagen der artistieke vertwijfeling heeft Redeker in een zeer abstract betoog zijn opvattingen over kunst geformuleerd. De crisis of de onmacht in de kunst blijkt volgens hem hieruit dat het moderne kunstleven - rond 1950 door het grote publiek schamper veroordeeld als experimenteel en zedeloos - de taak die zij toegewezen heeft gekregen, namelijk de wereldbeschouwing te vormen van de mens, niet aankan.

Kritiek

Deze voorstelling van zaken komt bij de existentialistische filosoof Delfgaauw gedurfd én begrijpelijk over, maar leidt tot onbegrip bij de katholieke criticus Lambert Tegenbosch, die van mening is dat Redeker onvoldoende de mogelijke oplossingen van het christendom heeft onderzocht. Alleen maar onbegrip toont Fokke Sierksma in het tijdschrift Podium. Redekers stijl noemt hijongenietbaar, traag, onleesbaar. Inhoudelijk treft hij in de ‘woordknoedels’ van Redeker enkel maar in modieus existentialistisch jargon omgezette gedachten die men ook kan vinden bij Nietzsche, Ter Braak of in Podium.

Ondanks zijn omslachtige stijl heeft Redeker in 1950 filosofisch de weg gewezen die Cobra-schilders en Vijftigers zochten om, zoals Lucebert het kort maar krachtig formuleerde, ‘de ruimte van het volledig leven tot uitdrukking te brengen’. De band met deze vernieuwende kunstenaars bleef echter nauwelijks bestaan in Redekers verdere ontplooiing als kunstcriticus en publicist. Een paar keer schreef hij nog over Lucebert als dubbeltalent, maar over literatuur schreef hij verder weinig meer.

Publieke belangstelling

Met al zijn veelzijdigheid heeft hij zich vooral als kunstcriticus ontplooid. Zijn poëzie beperkt zich tot zijn jonge jaren en heeft weinig aandacht gekregen.

3. Primaire bibliografie

Voor de vertalingen, filosofische en kunsthistorische publicaties van Redeker uit de periode 1952-1986 (een keuze) raadplege men ook Siem Bakker, Het literaire tijdschrift, ‘Het Woord’ 1945-1949 (1987). Ook vindt men daarin het volledige overzicht van Redekers bijdragen aan Het Woord.

4. Secundaire bibliografie

133 Kritisch lit. lex.
mei 2014