Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Jan Prins

door Marco Goud

1. Biografie

Christiaan Louis Schepp werd op 5 februari 1876 te Rotterdam geboren als zoon van Dirk Johannes Schepp en Eleonora Henriette Burlage. Hij groeide op als enig kind - zijn jongere broer Joost werd slechts een jaar - in een welgesteld Rotterdams koopmansgezin. Na de lagere school ging hij naar het Erasmiaans Gymnasium te Rotterdam. Na twee jaar stapte hij over naar het Instituut Wegerif te Nijmegen, een kostschool die een vooropleiding bood voor de marine. In 1892 werd hij toegelaten tot het Koninklijk Instituut voor de Marine in Den Helder, alwaar hij zijn opleiding tot zeeofficier in 1896 zou voltooien. In dat jaar maakte hij zijn eerste reis naar Indië. Er zouden nog vele reizen volgen; in totaal verbleef hij veertien jaar in de tropen. Zijn rang was kapitein-luitenant-ter-zee. In 1918 trouwde hij met Josephine Born (1889-1938). Het huwelijk bleef kinderloos. In 1924 werd Schepp afgekeurd voor de marine wegens een maagaandoening. Hij ontving eervol ontslag. In 1929 werd hij bevorderd tot kapitein-ter-zee titulair. J.C. Bloem heeft opgetekend dat Schepp hem in 1938, na het overlijden van zijn vrouw, zei: ‘Ik mag mij niet beklagen; dit is voor de eerste maal in mijn leven, dat ik ongelukkig ben.’

Behalve zeeofficier was Schepp ook dichter. Zijn eerste gedichten publiceerde hij onder het pseudoniem Séëlles (verwijzend naar zijn initialen C.L.S.) in het Jaarboekje der adelborsten in 1895. In november 1903 verschenen er voor het eerst gedichten van hem in een literair tijdschrift, namelijk De XXe eeuw. Hij kwam daar terecht dankzij contacten met Frederik van Eeden en Albert Verwey. Vanaf dat moment gebruikte hij het pseudo-

niem Jan Prins, onder welke naam hij voortaan literair werk zou publiceren. In 1911 verscheen zijn eerste bundel, Tochten, bij uitgeverij W. Versluys. Na zijn eervol ontslag in 1924 bij de marine volgde hij lessen Grieks bij de bevriende dichter en classicus P.C. Boutens. Het resultaat daarvan was een vertaling van Plato's Timaios (1937). In de Tweede Wereldoorlog zette hij zich onder meer aan het vertalen uit het Frans, waaronder de fabels van La Fontaine.

Prins speelde een bescheiden rol in de literaire wereld van zijn tijd, onder meer als bestuurslid van de Vereniging van Letterkundigen en de Rijkscommissie van Advies inzake subsidies aan letterkundigen. In 1947 verscheen zijn zelf samengestelde verzameld werk - getiteld Bijeengebrachte gedichten - bij de Haagse uitgever L.J.C. Boucher. Hij overleed op 9 februari 1948 in het Diaconessenziekenhuis te Naarden, vier dagen na zijn tweeënzeventigste verjaardag. Hij werd begraven op de begraafplaats Oud Eik en Duinen te Den Haag.

2. Kritische beschouwing

Kritiek

Vrijwel alle recensenten reageerden lovend op de debuutbundel Tochten (1911) van Jan Prins. Men roemde het Hollandse karakter en de toegankelijkheid van zijn gedichten. Een van de gedichten uit deze bundel die vaak zijn aangehaald in besprekingen en bloemlezingen is ‘Zwarte hoofden’:

Thematiek

Volgens Albert Verwey is er geen gedicht dat Prins beter kenmerkt dan dit gedicht. De aanhef ervan (‘Ik houd zoo van...’) klinkt volgens Verwey door al Prins' gedichten heen. Vooral het Hollandse karakter ervan is typerend. Een ander gedicht uit dezelfde bundel dat vaak gebloemleesd en gedeclameerd is - maar veel minder representatief voor het oeuvre van Prins - is ‘De bruid’, met de beroemde regels ‘De bruigom is de lentezon / En Holland is de bruid.’ Het Hollandse landschap speelt een belangrijke rol in zijn werk. Veel gedichten gaan over typisch Hollandse onderwerpen als de zee, polders, dijken, molens, sluizen, vlieten en rivieren.

Kritiek

De dichter en criticus J.C. Bloem, die het werk van Prins en het Hollandse karakter daarvan zeer bewonderde, schreef: ‘Jan

Prins is de echte Hollander, met al zijn goede en slechte eigenschappen. Als ons volk gedichten lezen kon, zou het zich verbijsterd in deze herkennen. Want Jan Prins is, behalve Hollander, ook nog dichter, en zelfs een sterk, eerlijk en goed, een belangrijk dichter. Hij toonde dit al in Tochten, een boekje, dat - wat misschien wel een unicum voor een eerste bundel is - door alle critici, van welke richting ook, ten zeerste werd geprezen. En terecht. Want het is een niet geringe verdienste om, sedert de vernieuwing van onze literatuur door de Nieuwe Gids de eerste - en de eenige - te zijn geweest, die deze zuivere nationale kant van ons Hollandsch wezen zoo volmaakt heeft uitgesproken.’

Thematiek / Relatie leven/werk

De zee is een belangrijk thema in het werk van deze dichter-zeeman. In ‘Zwarte hoofden’ zijn de woeste golven enigszins negatief geladen (‘dronken’, ‘ijdel’, ‘luid’), maar dat is niet altijd zo, zoals bijvoorbeeld blijkt uit het gedicht ‘De ruime wind’ uit dezelfde bundel. Daarin is de zee, zoals vaak bij Prins, verbonden met ruimte en vrijheid. In dat opzicht is hij te vergelijken met J. Slauerhoff, eveneens dichter en zeeman; bovendien iemand die het werk van Prins zeer waardeerde. In de bundel Eldorado (1928) droeg hij het gedicht ‘Het laatste zeilschip’ aan hem op. Op zijn beurt schreef Prins twee gedichten voor Slauerhoff: ‘In Memoriam Slauerhoff’ (in Later werk) en ‘Wij zeelui. Voor J. Slauerhoff’ (in Bijeengebrachte gedichten). De verschillen tussen deze twee dichters zijn echter groot. Terwijl bij Prins rust, geluk en evenwicht centraal staan, is bij Slauerhoff sprake van onrust en een romantisch verlangen naar het onbereikbare.

Relatie leven/werk

Prins schreef niet alleen poëzie over Holland, maar ook over Indië. In zijn eerste bundel is daaraan al een hele afdeling gewijd: ‘Uit het Oosten’. Ook zijn volgende twee bundels, Getijden (1917) en Verschijningen (1924), bevatten afdelingen met gedichten over Indië. Naar aanleiding van zijn vele reizen naar Nederlands-Indië dichtte Prins over de Indische natuur, de steden en de bevolking. Die verspreid gepubliceerde gedichten verzamelde hij in Indische gedichten (1932), een bundel die verscheen ter gelegenheid van een tentoonstelling in Den Haag over Nederlands-Indië in de Nederlandse letterkunde. Toen G.H.'s-Gravesande hem in een interview vroeg of zijn marineloopbaan

bevorderlijk was geweest voor zijn dichtwerk, antwoordde Prins: ‘ik zou wel om een lief ding wenschen, onze ploeterende essayisten eens te kunnen meenemen naar de weldadige wijdten van de wereldzee, naar de machtige stilten vooral van het Oosten. [...] Boven alles is het Oosten voor mij van betekenis geweest. Nergens zoozeer als daar heb ik ervaren, hoe men het eeuwige zien kan. Het is of de natuur daar van een onvergankelijkheid bevangen is, die haar karakter als manifestatie van het eindelooze klaarder dan waar ook naar voren brengt.’ Het zien, waarover Prins hier spreekt, speelt een belangrijke rol in zijn poëzie. Meer dan eens is het visuele karakter van zijn poëzie opgemerkt in besprekingen van zijn werk.

Thematiek

In Indische gedichten staan verzen met titels als ‘Het Indische land’, ‘Schaduwboomen’, ‘Soerabaja’, ‘Vorstenlanden’, ‘De vulkanen’, ‘Batavia’, ‘Het dansfeest’ en ‘Bali’. Veel gedichten gaan over de indrukwekkende natuur en de raadselachtigheid en geheimzinnigheid van het Indische landschap en de inheemse bevolking. Indië wordt beschreven door de ogen van een buitenstaander, een westerling, die op enige afstand naar dat vreemde Indië kijkt. In een artikel dat Schepp onder zijn eigen naam publiceerde over zichzelf als dichter (‘Over Jan Prins’, 1944), vertelt hij over zijn reizen naar Indië. Prachtig beschrijft hij daarin zijn eerste aankomst in Indië in 1896: ‘Het valt moeilijk te beseffen, voor wie het niet heeft doorgemaakt, wat het beteekent, na zulk een tweemaandelijksche kuur van lucht en water voor het eerst te worden gesteld tegenover de overdadige weelde van het schouwspel dat de Koninginnebaai opleven. Het was met het aanbreken van den dag, dat wij er binnen voeren, en het anker viel, waarop de onvergelijkelijke rijkdom van het Indische landschap zich uit den morgennevel los maakte. De herinnering aan die ervaring is altijd levend in mij gebleven [...].’ Deze indrukwekkende ervaring verwerkte hij in het gedicht ‘Het Indische Land’, het openingsgedicht van de bundel Indische gedichten, dat begint met de regels:

Daarna gaat het gedicht steeds meer landinwaarts. Het lyrisch subject vraagt de lezer: ‘Zullen wij deze wereld binnengaan?’ Er volgen beschrijvingen van bossen, nederzettingen, uitzichten, akkers, bergen, ravijnen en vulkanen. Prins vergelijkt het land met de zee:

Kritiek

Slauerhoff, die zich zeer lovend over de bundel uidiet, vond deze poëzie een verrijking van onze koloniale literatuur. Henri Borel schreef: ‘Nooit is door een onzer Nederlandse dichters de Indische natuur - en ook de Hollandsche, maar ik heb het hier speciaal over zijn Indische verzen - zuiverder medegeleefd dan door Jan Prins.’

Publieke belangstelling

Niet alleen spraken de onderwerpen - zowel Holland als Indië - van Prins' poëzie een groot publiek aan, ook de toegankelijkheid ervan droeg ertoe bij dat zijn werk een ruime belangstelling ondervond. In veel besprekingen van zijn werk wordt dit aspect benadrukt. Slauerhoff schreef: ‘De verzen van Jan Prins munten uit door eenvoud, door aanschouwelijkheid van voorstelling, door zuiverheid van klank. Ze hebben niets moderns dat afschrikt, ze hebben niets ouderwetsch dat medelijdend glimlachen doet. Ze schijnen dus uitermate geschikt om veel gelezen, om populair te worden.’ En Jan Campert schreef in

1925: ‘Jan Prins publiceerde: Tochten, Getijden, Verschijningen. Er komen in die bundeltjes enkele verzen voor, die het publiek kent, niet het betrekkelijk kleine kringetje der litteratuur-minnaars, maar het publiek. En dat zegt wat, tenminste voor Holland.’

Kunstopvatting / Visie op de wereld

De toegankelijkheid van Prins' werk heeft ook te maken met het grotendeels ontbreken van diepere wereldbeschouwelijke betekenislagen, zoals bij collega-dichters als Albert Verwey of P.C. Boutens. Vestdijk schreef in 1941: ‘Het is stoere poëzie, zonder complicaties, berustend op een gezond taalgevoel.’ Prins vertelde zelf in een interview met Jan Campert in 1925: ‘Mijn werk is zoo eenvoudig en doorzichtig, dat alle toelichting overbodig is.’

Traditie / Verwantschap

Met een dichter als Boutens had Prins wel gemeen dat zijn werk traditioneel van vorm was, maar: ‘Het is [...] vooral als handhaver en meester van het Nederlandsche streng gebouwde vers, dat ik Boutens bewonder en waardeer. [...] Zijn geestelijke sfeer ligt mij te ver, dan dat ik hem daar altijd zou kruinen volgen’, zo vertelde Prins in hetzelfde interview. Niettemin vertaalde Prins onder leiding van Boutens Plato's filosofische verhandeling Timaios (1937). Deze vertaling - die zeer positief werd ontvangen - werd voorafgegaan door een veertigtal Timaios-sonnetten. Ook deze filosofisch getinte sonnetten worden gekenmerkt door een grote helderheid en toegankelijkheid.

Stijl / Techniek

Ook over de techniek en stijl van Prins' poëzie waren de critici positief. Zo schreef M. Nijhoff in zijn recensie van Verschijningen (1924): ‘Men onderschat de techniek dezer poëzie al te licht, omdat hier kracht en gemakkelijkheid, zooals ik al zeide, zoo vaak samenvallen. Het ritme is even sterk als het metrum, de gedachte legt zich neer in de strofevastheid. Wat men vooral bewonderen moet is de zinsbouw. Schepp schrijft volkomen spreek-taal, er is ook wanneer hij tot niet geheel van banaliteit vrije poëtische ontboezemingen of mijmeringen vervalt, nimmer een gezwollenheid van taal, nimmer een poëtische gekunsteldheid van woorden. Hij schrijft zoals hij spreekt, maar dit wordt poëzie door de werkelijk meesterlijke wijze waarop de zin, in de strofe uitgesponnen, zich in het rijm breekt maar bij het slot-rijm zich naar een hooger plan weer natuurlijk samentrekt.’

Visie op de wereld

Nijhoff verbaast zich wel over het volstrekt ongecompliceerde en weinig dualistische wereldbeeld van Prins: ‘Zich zoo geheel één voelen met iets waartegen wij geestelijke kasteelen verdedigen, komt ons onverklaarbaar en misschien wat kinderlijk voor. Geen ontoegankelijk terras ergens te hebben, buiten het heelal: in een zekere dienstbaarheid te leven, het is bijna een wonder.’ De door Nijhoff genoemde ‘dienstbaarheid’ is inderdaad een opvallend aspect van Prins' werk. Woorden als ‘dankbaarheid’ en ‘geluk’ zijn vaak voorkomende trefwoorden in zijn gedichten. Daarmee hangt ook de thematiek van de liefde - zowel voor zijn vrouw als voor de wereld om hem heen - samen die dominant is in Prins' poëzie.

Ontwikkeling

Van een ontwikkeling in zijn oeuvre kan nauwelijks gesproken worden. De thematiek van het werk (de natuur, de zee, de geliefde, het geluk) is zeer constant. Ook verandert er weinig op stilistisch en technisch vlak. Prins bleef de traditionele versvormen trouw. Een ontwikkeling is wel dat hij zich na zijn eerste drie bundels, Tochten, Verschijningen en Getijden, meer op het vertalen is gaan richten. Het vertaalwerk van Prins is zeer divers.

Traditie / Verwantschap

Hij vertaalde werk van klassieken als Plato, Aesopus, Longos en het Pervigilium Veneris. Ook vertaalde hij werk van Engelse dichters als John Keats en Thomas Hood. In 1939 vertaalde hij een Franse biografie van Mohammed. Tijdens de oorlog richtte hij zich vrijwel volledig op vertalingen uit het Frans, onder meer van Racine, Molière, Claudel. Zijn vertalingen van de fabels van La Fontaine zijn vaak herdrukt. In een lezing voor de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde in 1946 vertelde Prins dat er tegen de Duitse bezetting ‘geen beter tegengif [was] dan het bevorderen en verbreiden van de Franse geest’. Prins deed dat door Franse literatuur in het Nederlands te vertalen. De uitgaven daarvan verschenen grotendeels clandestien tijdens de oorlog. Hij schreef over zijn vertaalarbeid het volgende kwatrijn:

Relatie leven/werk

In het latere werk van Prins speelt de Tweede Wereldoorlog een belangrijke rol. Zo schreef hij het gedicht ‘De stroom’ naar aanleiding van het verwoestende bombardement op zijn geboortestad Rotterdam in mei 1940. Ondanks de bombardementen en de strijd stroomt de Maas onschendbaar voort. Het gedicht werd enkele maanden na het bombardement gepubliceerd in De Gids (en is opgenomen in Later werk). Na de bevrijding verschenen veel gedichten van Prins waarin de oorlog en de bevrijding gethematiseerd zijn (zie Bijeengebrachte gedichten, dl. 2, afd. ‘Verdere gedichten’). Het oude Rotterdam van vóór het bombardement heeft hij heel treffend beschreven in het gedicht ‘Rotterdam’ uit 1937. Het is een van zijn bekendst geworden gedichten. De openingsregels - die veel Rotterdammers nog steeds kennen - luiden als volgt:

Het gedicht prijkte als rijmprent (uitgegeven door de Rotterdamse uitgever Ad. Donker) in menig huiskamer. In 1998 werden aan dit gedicht een tentoonstelling in het Maritiem Museum te Rotterdam en een televisiedocumentaire gewijd. Over zijn geboortestad Rotterdam schreef Prins meer gedichten; ze werden in 1946 verzameld en ingeleid door Alfred Kossmann in de bundel De stad waar men is kind geweest.

Ontwikkeling

Een andere opvallende ontwikkeling in het latere werk van Prins is dat hij in toenemende mate gelegenheidsgedichten schreef, zoals blijkt uit de bundel Later werk (1941). Hij schreef een gedicht ter gelegenheid van het huwelijk van prinses Juliana en prins Bernhard. Ter gelegenheid van de geboorte van prinses Beatrix verscheen een rijmprent met een gedicht van Prins.

Hem werd ook gevraagd om een kwatrijn te maken voor de zuidelijke ingang van de Maastunnel van Rotterdam. Boutens schreef een kwatrijn voor de noordelijke ingang. Prins schreef drie ‘Tunnel-gedichten’, maar wegens de oorlogsomstandigheden zijn ze uiteindelijk nooit in de tunnel aangebracht. Wel is een van deze gedichten (in 1968) aangebracht in metrostation Rijnhaven te Rotterdam. Een van zijn laatste gedichten is de Toespraak tot Pieter Corneliszoon Hooft, geschreven ter gelegenheid van de driehonderdjarige sterfdag van P.C. Hooft in 1947 (niet opgenomen in de Bijeengebrachte gedichten).

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

102 Kritisch lit. lex.
september 2006