Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Filip de Pillecyn

door Jaak De Maere

1. Biografie

Philippus Florentinus de Pillecyn werd op 25 maart 1891 in Hamme (Oost-Vlaanderen) geboren als jongste van vier broers. Zijn familie was welgesteld; zijn vader Henri was effectenmakelaar en ontvanger op de lijnboot Hamme-Antwerpen. Zijn ouders stierven toen hij nog vrij jong was, en hij groeide gedeeltelijk op bij zijn oom-priester. Hij liep school in Hamme, en in het Klein-Seminarie te Sint-Niklaas, waar hij schreef in het schoolblad. In Leuven studeerde hij Germaanse filologie en was hij bedrijvig in het literaire genootschap Met Tijd en Vlijt. In 1914 debuteerde hij in Dietsche Warande & Belfort met de toneelbewerking Margaretha van Eyck.

Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog ging hij eerst naar Nederland. Daarna werd hij soldaat aan de IJzer; hij was er actief in de Vlaamsgezinde soldatenbeweging. Na de oorlog verhuisde hij naar Brussel en werkte hij als redacteur, hoofdopsteller of losse medewerker mee aan de kranten De Standaard, Sportwereld en De Tijd, het satirische blad Pallieter, het studentenblad De Keikop en het nationalistische Volk; hij was een geducht journalist. Hij huwde Elvire van Duyse; uit het huwelijk werd een dochter geboren. Zijn vrouw stierf in de Tweede Wereldoorlog. In 1926 promoveerde hij tot doctor in de Germaanse filologie met een proefschrift over Hugo Verriest; hij werd achtereenvolgens leraar in Malmédy en Mechelen. Ondertussen werd hij ook een vooraanstaand literator; van 1938 tot 1946 was hij lid van de Vlaamsche Academie voor Taal- en letterkunde.

Na de Duitse inval in 1940 werd hij een overtuigd collaborateur; in redevoeringen en publikaties steunde hij de Nieuwe Orde, en de pers gaf grote ruchtbaarheid aan zijn standpunten. Hij werd lid van de Kultuurraad; in Berlijn werd hij door Goebbels ontvangen. In 1941 werd hij directeur van het Middelbaar Onderwijs; hij pleitte voor de germanisering van het Vlaamse onderwijs. Hij was redacteur van Westland en schreef veel in Het Laatste Nieuws. In 1942 kreeg hij de Prijs der Vlaamse Provincies voor zijn roman De soldaat Johan. In 1944 huwde hij Suzanne de Cavel.

Bij de bevrijding in 1944 werd hij gearresteerd. Hij verbleef achtereenvolgens in de gevangenissen van Dendermonde, Lokeren en Sint-Gillis (Brussel), en schreef in het gevangenisblad Opbouw. In 1947 werd hij door de krijgsraad tot tien jaar gevangenisstraf veroordeeld, maar in 1949 werd hij na een genadeverzoek van veel collega's vrijgelaten. Hij ging in Gent wonen, schreef in De Vlaamse Linie, was lector bij de uitgeverij De Clauwaert en werd ondervoorzitter van de vereniging van Oostvlaamse Letterkundigen. In 1960 won hij een proces wegens eerroof tegen de voormalige verzetsleider Demany. Hij overleed op 7 augustus 1962 te Gent; zijn nagedachtenis werd geëerd door Vlaamse auteurs van alle strekkingen.

De Pillecyns werk werd na de Tweede Wereldoorlog niet meer bekroond, maar werd (vooral van Vlaams-nationale en katholieke zijde) uitvoerig geloofd; de schrijver werd tijdens zijn leven en na zijn dood gehuldigd of herdacht; zijn werk werd verfilmd of voor televisie bewerkt (Monsieur Hawarden, De soldaat Johan).

De Pillecyn publiceerde occasioneel onder de pseudoniemen Citroen (in Sportwereld, Algemeen Nieuws en Opbouw), Cactus (in De Vlaamse Linie) en Filip den Duvel (in het pamflettaire gedicht Hoe de zwarten in de hemel kwamen).

2. Kritische beschouwing

Traditie

Filip de Pillecyn heeft romans en novellen geschreven die passen in een gedeeltelijk realistische, gedeeltelijk romantische traditie van de betere heimatliteratuur. Hij werd beïnvloed door zijn klassieke opleiding, dweepte met de belangrijkste katholieke en nationalistische literatoren (Guido Gezelle, Hugo Verriest, Albrecht Rodenbach, Stijn Streuvels), en las gretig de Russische en Scandinavische groten (Tolstoj, Dostojewski; Knut Hamsun, Sigrid Undset, Selma Lagerlöf). Veel Vlaamse literatoren uit zijn tijd zijn in die traditie opgegroeid, maar weinigen hebben ze zo persoonlijk verwerkt als De Pillecyn.

Thematiek

Zijn boeken spelen zich af in een nadrukkelijk opgeroepen, dromerig kader met een vaag-historische of half-mythische achtergrond waarmee de auteur alle richtingen uit kan. Hij fantaseert door op een geschiedenis die in historische bronnen is vastgelegd (Monsieur Hawarden), verwerkt het historische kader van de Oostenrijkse of Franse bezetting tot gepersonaliseerde fictie (Hans van Malmédy, Vaandrig Antoon Serjacobs, Jan Tervaert), laat concrete plaatsen vervagen in een magisch-realistische sfeer (De aanwezigheid, Schaduwen), geeft eigen versies van heiligenlevens (Rochus, Elisabeth), gebruikt het Schelde- en Durmelandschap van zijn jeugd als kader voor een universeel sprookje (Blauwbaard), of actualiseert gebeurtenissen die veraf lijken (De man Job, De boodschap). Hij schept altijd afstand tussen zichzelf en zijn onderwerpen: de dorpen Hamme en Bornem uit zijn jeugd, het stadje Malmédy waar hij leraar was, kiest hij pas als kader nadat hij ze heeft verlaten, en ook de problematiek van zijn geliefd Vlaanderen kleedt hij het liefst historisch in (Jan Tervaert, Mensen achter de dijk, De soldaat Johan).

Techniek

Deze inhoudelijke distantie wordt zowel vergroot als verminderd door het gebruik van traditionele epische middelen. Het perspectief is steeds auctorieel; de lezer krijgt probleemloos toegang tot het innerlijk van alle personages, ook al wordt er om structurele redenen soms tijdelijk informatie achtergehouden (het geheim van Monsieur Hawarden, de verklaring van het raadselachtig gedrag van de Franse officier in Jan Tervaert).

Personages en gebeurtenissen kaderen in een duidelijk wereldbeeld dat in een reeks expliciet geformuleerde levenswijsheden wordt meegedeeld, en in chronologisch opgebouwde, brede epische schildering, die voor een duidelijke situering zorgt, maar anderzijds ook het beschreven concrete geval relativeert en op afstand plaatst.

Thematiek

In dat kader wil De Pillecyn allereerst personages gestalte geven. Ze worden gedreven door enkele oerinstincten; het zijn de drang naar macht en bloed (in Blauwbaard, De soldaat Johan), de drang naar de aarde (De soldaat Johan, De veerman en de jonkvrouw), de drang naar zelfverloochening (Rochus en Elisabeth) en naar zelfbevestiging (Vaandrig Antoon Serjacobs en Mensen achter de dijk). Deze drang is een voorafgaand gegeven dat als vanzelfsprekend wordt vastgesteld en het handelen van de mensen bepaalt: ze moorden, bewerken de grond, geven het beste van zichzelf zonder voorbehoud, of willen zichzelf op de voorgrond plaatsen zonder daarbij veel na te denken.

Deze instinctief levende personages zijn gespleten en tragisch; de tragiek kan voortvloeien uit een botsing met de maatschappij, maar meestal zit de tragiek in henzelf; ze zijn ‘gedoemd tot eenzaamheid’, zijn pessimistisch en rusteloos, ervaren een innerlijke honger die ze niet aan kunnen. Ze kunnen of willen deze drift niet analyseren, beleven hun persoonlijkheid als een noodlot, en proberen een innerlijk en maatschappelijk compromis te vinden om ermee te leven. Toch botsen ze met verschillende vormen van de maatschappelijke ordening, en veranderen in die botsing: de natuur dringt door de cultuurremmingen heen (De veerman en de jonkvrouw), ze worden gelouterd in de strijd (Jan Tervaert), dwalen hulpeloos of verbitterd rond met hun gekwetsheid (Monsieur Hawarden, Vaandrig Antoon Serjacobs), vinden in de zelfverloochening de hoogste zelfbevestiging (Rochus, Elisabeth). In sommige boeken redeneren en filosoferen de personages wel, maar toch ligt de nadruk op het rusteloos handelen en beleven.

Het beste voorbeeld van dit gedreven menstype is de vrouw, die soms wel zelf focaliseert, maar uiteindelijk toch onvatbaar blijft; in haar instinctieve gedrevenheid is ze meestal de eisende partij, die soms van haar drift het slachtoffer is (Teresa in

Hans van Malmédy, de vrouwen in Blauwbaard), maar soms ook haar doeleinden realiseert (Jeannette in Mensen achter de dijk). Met de vrouw is dit werk nooit in het reine gekomen; soms is ze op een onthutsende manier quantité négligeable (de vrouwen in De boodschap) of een soort slavin (de joodse in Vaandrig Antoon Serjacobs),maar in hun algemeenheid zijn vrouwen een soort dreigende oerkracht die angst inboezemt.

Deze menselijke typen worden steeds beschreven in een ruimere maatschappelijke context, maar niet met een ruimer maatschappelijk inzicht. De drang naar bloed en aarde wordt consequent omgezet in een bloed-en-bodemgevoel (dat te weinig substantie heeft om filosofie genoemd te worden), dat wordt gesymboliseerd door de beroepen soldaat en boer, en programmatisch in De soldaat Johan wordt geformuleerd. Vechten is nutteloos; alleen maar de aarde bewerken leidt slechts tot deemoed en doffe onderworpenheid. Slechts de combinatie van beide brengt redding: ‘Gij wordt een boer, kleine man, en ook bij God, een soldaat die vrije boeren maakt overal waar de mensen zeggen: “Mijn heer en God” in de taal die wij spreken’ (slot van De soldaat Johan).

Visie op de wereld

Dit menstype past in het ruimere begrip ‘volk’, dat geen rationele inhoud krijgt, maar steunt op bijna mystieke collectieve emoties en past in de sterke populistisch-fascistische mode van zijn tijd. Het volk leeft nog zuiver op het platteland (terwijl de stad corrupt en opportunistisch is), heeft een eigen taal en een godsdienstige eenheid. De vaagheid van het begrip wordt verdoezeld door de permanente conflictsituatie: het wordt bedreigd of onderdrukt door vreemde bezetters en vooral door eigen tirannen (kasteelheren in De soldaat Johan, fabrikanten en clerus in Mensen achter de dijk, en in talrijke boeken door het onrechtvaardige gerecht), en wordt geminacht om zijn doffe onderworpenheid of om zijn opportunisme (vooral de burgers in de steden): dikwijls blijft er slechts een kleine, zuivere kern over die door de verblinde meerderheid gestenigd wordt (de collaborateurs in Aanvaard het leven). Het gebrek aan rationele inhoud en maatschappelijke analyse wordt opgevangen in een permanent enthousiasme, waarin het gevoel de analyse vervangt, de wereld in simpele zwart-witschema's wordt inge-

deeld, en de offerbereidheid en het alles opeisende engagement absolute waarden worden; in die verzelfstandiging vallen Rochus en Jan Tervaert, Elisabeth en Johan samen.

Opvallend daarin is wel de twijfelachtigheid van de christelijke inspiratie. De Pillecyn schrijft wel heiligenlevens, maar het zijn vormen van zelfbevestiging, en nauwelijks van geloof; het gaat om sterke prestaties, en weinig om christelijk perspectief In zijn andere romans staat een conflictmodel centraal dat wel gedeeltelijk aansluit bij een militant en triomfalistisch katholicisme uit het interbellum, maar in zijn visie op de instinctief levende of door en door pessimistische mens niet echt christelijk is geïnspireerd. Als men bovendien bedenkt dat de auteur geregeld het opportunisme van de clerus aanvalt en - althans gezien in zijn tijd - in het erotische tamelijk vrijmoedig is, wekt het verwondering dat hij in het verleden nogal probleemloos als katholiek auteur werd beschouwd.

Techniek / Stijl

De Pillecyn is geen psychologisch auteur met bewust levende personages; in zijn werk ontbreken dan ook meestal genuanceerde innerlijke evoluties of duidelijke oorzaak-gevolgrelaties. Toch schept hij continuïteit in zijn epische wereld door de zekerheid van het perspectief, en vooral door zijn sfeer; dat de auteur de ondertussen tot cliché verworden kwalificatie ‘prins van het Vlaamse proza’ heeft gekregen, dankt hij niet aan zijn stijl (die geleidelijk is verbeterd, maar toch tot het eind wat moeizaam is gebleven), maar aan zijn geraffineerde sfeerschepping. De Pillecyn formuleert dikwijls houterig, zijn zinnen zijn vaak onhandig geconstrueerd, vooral in het begin is zijn woordkeuze dikwijls bombastisch en zijn beeldspraak gezocht. Maar hij kan schitterend landschappen evoceren (vooral de streek van zijn jeugd, met De veerman en de jonkvrouw als hoogtepunt) met een overvloed aan visuele en sensitieve impressies, maar ook in de sfeer van de stad en van het weelderige bestaan, of de kaalheid van armoede en honger (in Vaandrig Antoon Serjacobs) is hij in zijn element; en de aantrekkingskracht tussen de geslachten kan hij voortreffelijk in suggestieve formuleringen vatten. Die sfeerschepping is dan ook zijn onmiskenbaar kwaliteitsmerk, dat de soms verwarrende veelheid van de epische verschijningsvormen overstijgt.

Ontwikkeling

De Pillecyns fictioneel proza kan in twee perioden ingedeeld worden; de overgang vindt plaats als hij vanaf 1944 met de repressie wordt geconfronteerd. Vóór de overgang vallen de boeken op door hun losse structuur. Hij schrijft dan graag een soort kronieken met weinig interne samenhang. Hans van Malmédy verbindt weinig overtuigend het leven in de stad, de politieke constellatie en de relaties tussen de personages. Blauwbaards persoonlijkheid steunt wel op bloeddorstigheid, maar heeft verder verwarrende facetten; het (in zijn werk vrij uitzonderlijke) fantastische element wordt niet goed geïntegreerd, en de reis naar het Oosten is een vrij overbodige uitschieter. Waar de handeling om één personage draait, zoals in Monsieur Hawarden, worden de verschillende levensfasen niet overtuigend verbonden. Samenhang probeert de auteur dan te bereiken met nadrukkelijk moraliserend commentaar over mens, bestaan en maatschappij, en hij richt zich daarbij soms in de gij-vorm tot de geïmpliceerde lezer. Dat commentaar bestaat uit talrijke flitsende wijsheden die geen levenswijsheid worden, omdat de samenhang ontbreekt, en in feite het produkt zijn van gebrek aan vertrouwen in de overtuigingskracht van de epiek.

In deze eerste periode ligt de klemtoon ook sterker op het menselijke instinct, op de heidense bloed-en-bodemsfeer; de personages streven blindelings de vervulling van dat instinct na, zijn daarin meestal verliezers (zoals monsieur Hawarden) die het gebeuren nooit echt domineren. Het mensbeeld is pessimistisch (‘De duivels, dat zijn de mensen’, luidt het in Blauwbaard), oplossingen worden alleen als wensdroom geformuleerd (De soldaat Johan). En de taal en stijl zijn soms ronduit zwak.

Relatie leven/werk / Ontwikkeling

In de tweede (en interessantste) periode ontstaat er werk met grondig verschillende accenten. De repressie heeft van De Pillecyn een ander mens gemaakt, met meer inzicht in de mens, zijn drijfveren en zijn gedrag. Daarvan getuigt duidelijk zijn later oorlogsdagboek Face au mur. In sommige novellen, zoals het prachtige De boodschap en De man Job, wordt hij de bittere woordvoerder van hen die zich als slachtoffers beschouwen; in een boeiende parabelvorm behandelt hij het als recht verklede

onrecht. De gebeurtenissen brengen hem niet echt tot een gewetensonderzoek, maar tot de bevestiging van het eigen gelijk via zijn scherpste wapen: de literatuur.

Maar hoe overtuigd De Pillecyn ook is van dat eigen gelijk, en hoe bitter hij ook reageert op de behandeling die hij heeft ondergaan, toch gaat de bitterheid met meer begrip en barmhartigheid gepaard; het als psychische wreedheid ervaren gedrag van zijn vijanden leidt tot een gekwetsheid waar hij als mens en literator groter uitkomt. De personages zijn minder eenzijdig; ook in de nationalistische strijdroman Jan Tervaert zijn ze genuanceerder en menselijker. De heiligen Rochus en Elisabeth zijn minder triomfalistisch dan vroegere roomse helden. Veel personages vertonen een onuitroeibare innerlijke triestheid: Antoon Serjacobs voelt zich verlaten en treurig, zijn vriendin bezint zich over de onbenulligheid van haar frivole bestaan, Paul Danneels evolueert van een diepe innerlijke gekwetstheid naar een bijna even treurige, voorzichtige aanvaarding (Aanvaard het leven). De nuancering vloeit dikwijls voort uit de confrontatie van verschillende personages (de vrouwen in Vaandrig Antoon Serjacobs of De veerman en de jonkvrouw), of ze zit in de figuur zelf. Het scherpst - en het mooist - treedt de nieuwe barmhartigheid naar voren in Mensen achter de dijk, waarin de auteur al zijn liefde voor zijn geboortegrond en de mensen die er wonen heeft gelegd; de bitterheid is duidelijk, maar wordt overstegen in het mededogen voor de slachtoffers (de onderwijzer, de arbeiders).

In deze tweede periode wordt De Pillecyn ook overduidelijk een beter vakman. Zijn taalgebruik verbetert geleidelijk, zijn beeldspraak wordt soberder en trefzekerder, zijn stijl verzorgder en vooral de structuur functioneert doeltreffender. Boeken els Jan Tervaert en Mensen achter de dijk lijken strijd- of dorpskronieken, maar worden overtuigend samengehouden door een centrale figuur, door de afwisseling van maatschappelijke en private momenten die elkaar beïnvloeden, door het voortschrijden van een handeling die haar dynamiek uit alle schijnbaar losse draadjes put. Hij kiest een adequater perspectief en wisselt minder willekeurig presens en preteritum af. We mogen dan ook stellen dat De Pillecyns werk geleidelijk beter

wordt, en in boeken als Mensen achter de dijk en Aanvaard het leven zijn volle rijpheid bereikt.

Visie op de wereld

Filip de Pillecyn was niet alleen prozaschrijver; als prozaïst debuteerde hij trouwens laat, en zeker tot het einde van de Tweede Wereldoorlog was hij meer bekend als polemist, journalist en figuur van maatschappelijk gewicht dan als romanschrijver.

Van 1919 tot 1944 heeft hij in talloze geschriften met grote gedrevenheid Vlaams-nationalistische en fascistoïde standpunten verdedigd. Vanuit zijn verontwaardiging over de gebeurtenissen aan de IJzer en de naoorlogse veroordeling van het activisme door de Belgische staat klaagde hij de misbruiken van het Belgische democratische systeem en zijn vertegenwoordigers aan. Hij kan dat zakelijk doen, maar verkoos meestal de wapens van de zwart-wittegenstelling en het sarcasme, vooral in zijn stukken in het satirische blad Pallieter. Zijn teksten zijn dikwijls geestig en spits, ook soms venijnig en wat bekrompen; de drijfveer is meestal eerlijke morele verontwaardiging. Zijn geschriften zijn dikwijls ook didactisch van toon; in zijn streven naar volksopvoeding en volksverheffing is hij een kind van zijn tijd. Hij probeert de Vlamingen het bewustzijn van hun eigen identiteit, eigen rechten en eigen verdrukking bij te brengen, en stelt hun een solidaristisch wereldbeeld als ideaal voor; die toon wordt zeer sterk tijdens de bezetting, als hij zich inzet voor de Duitsers en hun aanhang vanuit een maatschappelijk belangrijke positie, en door de collaboratie als spreekbuis wordt gebruikt.

Techniek / Thematiek

In de jaren twintig schrijft De Pillecyn, meestal in opdracht, ook een aantal biografieën van Vlaamse katholieke voorvechters. Ze zijn chronologisch opgebouwd via anekdotes, en worden geregeld onderbroken door moraliserend auctorieel commentaar; ze willen historisch accuraat zijn, maar zijn soms meer onkritische bewierokingen dan objectieve levensbeschrijvingen. In De Pillecyns versie groeien de hoofdpersonen uit tot exponenten van een militant, expansionistisch katholicisme met veel breedte (verschillende gebieden, veel ontmoetingen, confrontaties) en weinig diepte: in deze onvermoeibare strijders voor het geloof wordt niet duidelijk gemaakt door welke innerlijke kracht ze gedreven worden.

Ook zijn meer literaire studies zijn volledig aan Vlamingen gewijd (Hugo Verriest, Stijn Streuvels). Ze zijn sterk biografisch geïnspireerd, combineren leven en werk als eenheid, en zien de kunstenaars als maatschappelijke voorvechters of als dragers van een in epiek omgezet levensdoel.

Tenslotte heeft De Pillecyn ook nog andere literaire genres beoefend: hij debuteerde als toneelschrijver met een bewerking in Dietsche Warande & Belfort, en na zijn dood werd een stuk van hem in de KNS in Antwerpen opgevoerd. Kort na de wereldoorlog publiceerde hij met Jozef Simons een pompeuze dichtbundel, en zijn partijdige, antisemitisch getinte bundel Hoe de zwarten in de hemel kwamen van 1950 is zelfs een dieptepunt in zijn oeuvre. Zijn belang ligt beslist ook niet op deze vlakken.

Publieke belangstelling

Filip de Pillecyn is de auteur van een omvangrijk journalistiek, essayistisch en biografisch werk, en van een minder omvangrijk, maar belangrijk traditioneel fictioneel oeuvre met een aristocratische charme; in zijn werk vindt de Vlaamse lezer een romantisch historisch of exotisch kader, waarin hij substantiële bestanddelen van zijn volksaard terugvindt (zijn geloof, zijn verleden), en dat hem met zijn volwassen psychologie ook binnenvoert in een moderne soort romankunst. De publieke belangstelling voor zijn werk is groot geweest; verschillende romans zijn meer dan tienmaal herdrukt, men heeft zijn verzameld werk en zijn verzamelde romans uitgegeven, er zijn twee omnibussen met romans, na zijn dood werd een bloemlezing uit zijn journalistiek werk gepubliceerd, zijn novelle Rochus werd een bestseller als schooluitgave en beleefde in die vorm dertien drukken.

Kritiek

Vóór de Tweede Wereldoorlog werden zijn boeken ook in Nederland gerecenseerd, maar daarna was dat slechts zeer zelden het geval. In Vlaanderen daarentegen mocht zijn werk zich vrijwel steeds in een ruime belangstelling en in veel lof verheugen; de lof kwam wel vooral van katholieke, nationalistische geestesgenoten, maar ook anderen als Johan Daisne, Hubert Lampo, Raymond Brulez, Achilles Mussche en Piet van Aken hebben zich daarbij aangesloten; het indrukwekkende eerbetoon in de Mededelingen van de Vereniging der Oostvlaamse Let-

terkundigen bij zijn overlijden bewijst de algemene achting die hem werd toegedragen. Iedereen loofde hem als literator; maar literatuur en leven zijn zeker bij De Pillecyn moeilijk te scheiden, en zijn collega's waardeerden ook zijn persoonlijke integriteit, ook al hadden ze grondige bezwaren tegen zijn houding in de Tweede Wereldoorlog.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

37 Kritisch lit lex.
mei 1990