Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Jacques Perk

door Fabian R.W. Stolk

1. Biografie

Op 10 juni 1859 werd in Dordrecht Jacques Fabrice Herman Perk geboren. Zijn vader was sinds 1855 predikant bij de Waalse gemeente aldaar, vanaf 1868 te Breda, vanaf 1872 te Amsterdam; het gezin verhuisde mee. Jacques was het oudste, niet het eerste kind: in april 1859 was een broertje overleden, één jaar oud. Na Jacques werden vier zusjes geboren, van wie er een overleed toen ze drie maanden was.

Perk bezoekt vanaf 1872 de Hoogere Burger School, toen een modern middelbareschooltype. Willem Kloos is een jaargenoot, Frank van der Goes een klasgenoot. Beiden worden later redactielid van De nieuwe gids, het literaire tijdschrift van de Tachtigers. Perk is als dichter een soort voorloper van deze beweging. Perk is geen opvallend goede leerling; de derde klas doubleert hij. Uit dezelfde tijd dateren zijn eerste letterkundige proeven: luimig jeugdwerk en gelegenheidsgedichten. In maart 1877 verlaat hij de school: hij heeft in zichzelf bijzondere eigenschappen ontdekt die hem verheffen boven anderen. Hij ervaart het romantische onderscheid tussen dichter en burger aan den lijve. Perk zoekt een ruimere intellectuele ontplooiing en gaat klassieke talen leren om toegang te krijgen tot de universiteit, maar hij onttrekt zich niet aan wat hij noemt ‘Rijden en rossen, zuipen, pooien en pimpelen’. In mei 1879 schrijft hij een vriend dat ‘verzenmaken’ zijn liefste werk is. In september 1880 wordt hij tot de Universiteit van Amsterdam toegelaten; hij gaat rechten studeren.

Jacques Perk overleed te Amsterdam, 22 jaar oud, op 1 november 1881 aan longtuberculose. In 1882 lukte het Robert Koch de

tuberkelbacil aan te tonen; de bestrijding van de ziekte werd toen mogelijk. Pas een jaar na Perks dood verschijnt zijn bundel Gedichten. Bij leven heeft Perk alleen in tijdschriften gepubliceerd, vooral in Nederland en in De Nederlandsche spectator.

2. Kritische beschouwing

Relatie leven/werk

In het korte leven van Jacques Perk markeren vijf bakens zijn poëtische ontwikkeling. Aan Marie Champury wijdt hij zijn vroege, wat speelse liefdespoëzie (1877). Carel Vosmaer, literator en redacteur van De Nederlandsche spectator, stimuleert vanaf 1887 Perks technische ontwikkeling en biedt hem de mogelijkheid tot publiceren. De ontmoeting met Mathilde Thomas, tijdens een vakantieweek in de zomer van 1879, zet hem aan tot zijn bekendste gedichtencyclus. De heftige dichter-vriend Willem Kloos stimuleert van mei 1880 tot april 1881 Perks dichterschap, zowel technisch als thematisch (de vriendschap met Kloos bezingt Perk ook in sonnetten, maar die heeft hij nooit zelf gepubliceerd). Perks grote liefde voor Johanna Blancke (vanaf januari 1881) inspireert hem tot onder andere zijn beroemde gedicht ‘Iris’. Kloos en Vosmaer hebben tot slot Perks Gedichten samengesteld (1882), het boek waarmee zijn naam in de literatuur gevestigd werd.

Traditie

In de tweede helft van de negentiende eeuw was de Nederlandse samenleving zich volop aan het ontwikkelen en moderniseren. Er is sprake van democratisering, industrialisatie, snelle vernieuwingen in wetenschap en technologie, fors groeiende steden, tot dan toe achtergestelde bevolkingsgroepen die hun plaats in de maatschappij opeisen (katholieken, vrouwen, arbeiders). De literaire wereld van Nederland was bevolkt met respectabele mannen uit de maatschappelijke bovenlaag: handelslieden, geleerden en dominees. Deze gevestigde schrijvers en dichters probeerden met hun kunst die veranderende wereld bijeen te houden door de ontwikkelingen uit te leggen aan het publiek en ze te voorzien van commentaar. Illustratief is het grote succes dat dominee J.J.L. ten Kate genoot met zijn landelijke tournee waarop hij in tal van gehoorzalen De schepping (1867) voordroeg: een groot leerdicht (een essay op rijm, om het onvriendelijk te typeren) waarin hij de jongste inzichten van de toen actuele, positivistische wetenschappen in overeenstemming probeert te brengen met het traditionele bijbelverhaal. Zo'n uitleg was nodig, want mede door die moderne ontwikkelingen verloor het christendom in die tijd zijn rol als enige en

uitsluitende, zingevende ideologie. Perk behoort tot de jongeren die zich radicaal afkeren van de conventionele levensvisie en de oude poëzie en zich volledig overgeven aan uiterst subjectieve, individualistische, lyrische verzen vol gemoedsuitstortingen, bedoeld voor een klein, selectief publiek van gelijkgestemden. Hun doel is niet meer om de toehoorder te overtuigen van de juistheid van (een visie op) de toestand van de wereld, maar om de lezer diep te raken met stemmingen, gevoelsnuances en een uiterst origineel taalgebruik.

Visie op de wereld

Perks wereldbeeld is aanvankelijk sterk gevormd door dat van zijn vader. In maart 1877 doet hij dan ook belijdenis en wordt hij bevestigd als lidmaat van de Waalse kerk. Via zijn vader raakt Perk verzeild in de culturele kringen rond de katholieke voorman J.A. Alberdingk Thijm. Met Thijm komt hij in conflict wegens diens godsdienst, die botst met de zijne: een inmiddels door verlichtingsideeën gemoderniseerde vorm van protestantisme. Perk raakt daarna steeds verder los van die overtuiging en komt tot een eigenzinnig, niet-dogmatisch inzicht in de schone harmonie van de levensverschijnselen. Twee maanden voor zijn dood publiceert hij ‘Deinè Theós’. In dat gedicht parafraseert hij het Onze Vader en de Tien Geboden en zet die teksten naar eigen hand, een tekstbehandeling waar de (christelijke) schoolboeken nog jaren schande van zouden spreken:

Traditie

Maar voor het zover is, maakt Perk in korte tijd een vrij grote ontwikkeling door, ook in kunstzinnig opzicht. Tot het (niet door hemzelf gepubliceerde) jeugdwerk behoren gedichten die zijn gewijd aan zijn geliefde Marie Champury (zie Proeven in dicht en ondicht, 1958, en Brieven en dokumenten, 1959). Hun relatie gaat te gronde aan Perks al te grote passie, dooi hemzelf omschreven als dweepziekte. Verder bestaat het jeugdwerk uit gelegenheidsgedichten, waarmee hij aansluit bij de toenmalige

norm van toegankelijkheid, traditionele vormgeving en een herkenbare thematiek van God, geliefde, vaderland (het thema huisgezin ontbreekt in het oeuvre van deze vrijgezel). Het vroege werk vindt goedkeuring in huiselijke kring en bij collega's van zijn vader, onder wie toenmaals bekende dominee-dichters. Vosmaer weigert in maart 1878 een gelegenheidsvers te publiceren in De Nederlandsche spectator wegens de langdradigheid en slechte versificatie. Deze serieuze afwijzing is het begin van een vriendschappelijke, congeniale en stimulerende dichterlijke omgang (vooral in brieven). Vosmaer huldigt, net als Perk dan, het klassieke ideaal van de harmonie van het schone, het goede en het ware.

Ontwikkeling

Door grondig kennis te nemen van de internationale literatuur (Dante, Goethe, Shelley, om slechts enkele auteurs te noemen), ontwikkelt Perk zijn poëtische vermogens en ideeën. Aldus studeert hij in zijn vrije tijd voor het schrijven van een bundeltje dat hij aan een geliefde wil wijden. Hij bekent echter aan zijn vriend Charles van Deventer dat hij geen vaste verkering heeft, maar zich een geliefde bijeenfantaseert uit meisjes die hij kent; hij weet nog niet hoe ze heten moet.

Relatie leven/werk

Wanneer hij Van Deventer in mei 1879 ter illustratie een minnedicht zendt, benadrukt hij dat ‘aan alles een feit ten grondslag ligt.’ Dat geldt ook voor later werk. Het geplande bundeltje ontstaat nadat Perk in juli 1879 Mathilde Thomas heeft ontmoet: wees, Waals, katholiek en verloofd, dus onbereikbaar. Zij roept de gedichten in hem los die passen in zijn plan. Het resultaat is een manuscript van 106, door een verhaaldraad verbonden, merendeels lyrische gedichten, getiteld Een ideaal.

Thematiek

De titel geeft aan dat Perk zijn dweepziekte weet om te zetten in, en te verheffen tot poëzie. Perk beschrijft de ‘verheffing’ van een jongeling tot Dichter in de romantische zin van het woord: een zelfstandig, aan stemmingen onderhevig genie vol intuïtieve kennis, met gevoel voor gevoelstegenstellingen. Aan Van Deventer schrijft Perk dat Mathilde is geworden tot een ideaal van wat hij houdt voor schoon in de vrouw: ‘Men ziet, men aanbidt en voelt zich verheven, opgeheven door de kracht van een ideaal; uit dat verheven standpunt aanziet men wereld en menschen. [H]et grootsche in natuur en mensch trekt aan en wordt

onontbeerlijk; dan ten slotte, gewoon aan al dat verhevene, keert men in in zichzelven, men ziet dat ideaal nogmaals, en 'tgeen eerst verhief is ook gewoon geworden, evenals al het verhevene; het heeft ons tot kunstenaar geadeld.’

Kunstopvatting

Was in zijn jeugdwerk het sonnet - en dan nog in alexandrijnen - een uitzondering, Perk kiest nu voor uitsluitend sonnetten - in jambische vijfvoeters - omdat hij het vooraf gegeven, grootse denkbeeld op passende wijze wil uitdrukken. Anders dan de Tachtigers na hem, motiveert hij zijn keuze dus niet expliciet met de bijzondere geschiktheid van het sonnet om nuances van het zielenleven te vangen en weer te geven en bij de lezer op te wekken (vergelijk onder andere Kloos' ‘Inleiding’ bij Perks Gedichten, 1882). Perks literatuuropvatting lijkt nog enigszins op die van de dominee-dichters vóór hem, doordat hij het gedicht eigenlijk gebruikt als middel om een stevige, zij het niet orthodoxchristelijke moraal over te dragen. Eenvoud streeft Perk daarbij niet expliciet na. Wat hij wil zeggen is verheven, en dat kan en wil hij niet op alledaagse wijze verwoorden. Dichtkunst veronderstelt volgens hem dichterlijke lezers. Het is daarom niet vreemd dat hem duisterheid is verweten. Lezers die gevormd waren door de literaire normen van voor 1880, drongen vaak niet door tot de kern van de nieuwerwetse gedichten, doordat de jonge dichters afweken van de conventies en zij de taal naar eigen hand zetten.

Techniek

Perk gebruikt de door ouderen verafschuwde sonnetvorm; ook zijn eigenzinnige zinsbouw en stijlfiguren, zijn vrije opvattingen over woordvolgorde en metrum kunnen de traditionele lezer hinderen. Zelfs een geestverwant dichter als Kloos raakt soms het spoor bijster. In ‘Ik min uw minnaar’ (Verzamelde gedichten) staat: ‘Ik schijn u als de zonnebloem de zon te ontvlieden’. In het manuscript noteert Kloos: ‘zes voeten en een leugen’, waarmee hij bedoelt: de regel is een versvoet te lang, en het is niet waar dat de zonnebloem de zon ontvlucht. Maar Perk bedoelt - heel ‘dichterlijk’ - het tegenovergestelde: ik volg je op de voet, zoals de zonnebloem van nature meedraait met de zon.

Kunstopvatting

Perk kan zijn ‘Mathilde’ niet publiceren, evenmin als het gedicht van 85 regels dat hij in februari 1880 schrijft voor de actrice Josephine de Groot: het tijdschrift De banier wenst het niet af

te drukken (zie Proeven in dicht en ondicht). Hij noemt daarin een kunstenaar ‘een gezalfde, een gewijde,/ Die mag gevoelen waar de ander denkt’. Zoals in de poëzie van de latere Tachtigers is hier sprake van Schoonheidsverheerlijking:

Visie op de wereld

Voorts wijst Perk op de noodzaak dat ieder zijn eigen aard volgt: ‘Wie [laakt] d'adelaar, daar hij niet is dooraderd/ Met duivebloed en duivedeemis?’ (men wijst in dit verband wel op invloed van Multatuli's Ideeën).

Kunstopvatting

Het gedicht voor Josephine de Groot verwoordt ook een aan die levensvisie verwante kunstopvatting: de actrice wordt aangeduid als ‘Zij, die zich voor des dichters wil moet bukken,/ Maar vrijheid vindt wanneer zij wil als hij.’ Dit gedachtegoed verwoordt Perk ook in ‘Mathilde’, vooral in de fabel-achtige gedichten over dieren en natuurverschijnselen, die altijd doen wat hun aard beveelt. Zij zijn vrij, doordat ze hun eigen grenzen aanvaarden. Dat geldt ook voor de dichter van ‘Mathilde’, die in ‘Aan de sonnetten’ schrijft:

Visie op de wereld

Deze opvatting sluit tolerantie jegens andersdenkenden in: ‘Want elk moet, wat hem past te doen, betrachten:/ Wie, wat zijn aard beveelt, verricht, is goed’ (‘Wilg en popel’ in Gedichten). Tegelijkertijd is Perk volkomen overtuigd van zijn eigen, onorthodoxe gelijk. Deze individualistische trek wordt versterkt onder invloed van Kloos, die hij in mei 1880 ontmoet In okto-

ber van dat jaar publiceert De Nederlandse spectator de eerste ‘Mathilde’-sonnetten, waaronder ‘Duif en sperwer’. Daarin staat dat de mens zich een beeld van God ontwerpt naar eigen gelijkenis; een omkering van de bijbelse idee dat God de mens schiep naar Zijn beeld. Ook ‘Nacht’ wijkt af van het christelijk gedachtegoed dat in die dagen in poëzie dominant was: ‘Ik weet, ik weet niet wie de waereld schiep,/ of ze is geschapen, of we aanbidden moeten’. Hier is inmiddels meer sprake van verlichting dan van protestantisme. Perk formuleert in ‘Nacht’ zijn ideaal als volgt: ‘Ik weet niet wat ik denken moet,/ doch voel het: wie tevreden is, is goed. -’

Thematiek

Het sextet van ‘Woudzang’ (gepubliceerd in Nederland, juni 1881) is een frappante vertolking van Perks meer individualistisch georiënteerde en steeds verder van God losgeslagen levensleer. Het gedicht komt al voor in het oudste handschrift van ‘Mathilde’, uit de tweede helft van 1879; het is dus niet alleen onder Kloos' invloed dat Perk tot dit individualisme komt:

Relatie leven/werk

In september 1881 - de vriendschap met Kloos is bekoeld, Perk is al maanden verliefd op Johanna Blancke - verschijnt in De Nederlandsche spectator ‘Eene helle- en hemelvaart’. Deze tiendelige sonnettencyclus bevat zeven, licht aangepaste sonnetten uit de ‘Mathilde’-cyclus en een gedicht dat Perk in eerste instantie voor Kloos had geschreven (‘Sanctissima Virgo’). Nieuw is een gedicht als ‘Deinè Theós’, geïnspireerd op Johanna. Opnieuw stelt Perk dat de gedichten een autobiografische grondslag hebben: ‘Eens heb ik de grotten van Han en Rocfòrt bezocht.’ Gezien de verschillende inspiratiebronnen (Mathilde, Kloos en Johanna) hebben deze gedichten zich toch steeds verder losgezongen van hun aardse, biografische aanleiding. Bovendien wijst Perk erop dat de cyclus is opgezet als de ‘verzinnelijking van een leven, waarin de schoonheid zich nooit open-

baart’, totdat aan het einde dan toch de geduchte godin, de allerheiligste maagd, de Schoonheid verschijnt.

Ontwikkeling

Opmerkelijk is de selectie die Perk heeft gemaakt uit de ‘Mathilde’-sonnetten: alle gedichten die een moralistische, en daardoor ook een altruïstische strekking hebben, heeft hij weggelaten. De gerecyclede ‘Mathilde’-sonnetten, grotsonnetten, zijn zwart, decadent van stemming, met veel duisternis en goorheid (als J.N. van Hall vier jaar later in De gids het eerste nummer van De nieuwe gids recenseert (1885) schrijft hij: ‘wat verdorven en bedorven is, trekt hen aan’). De nieuwe cyclus handelt grotendeels over het helse. Des te beter komt de klaterende, hemelse schoonheidssensatie naar voren in de slotsonnetten. Die vertonen een tot dan in Perks oeuvre onbekende, uiterst individualistische mensheidsverachting in combinatie met een ongekende kosmische zelfvergroting. In ‘Hemelvaart’ heet het: ‘De hemel is mijn hart’, en: ‘ik lach... en met een vaart/ Stóot ik de wereld weg in de eindeloosheid’. Het gedicht vertoont een nieuw, naar ‘poésie pure’ neigend woordgebruik: het zelfgemaakte werkwoord ‘blauwen’, alliteraties, assonanties, woordspel (driemaal het woord ‘boven’ in drie regels, driemaal ‘licht’ in één regel).

Thematiek

Inmiddels bereidt Perk de publicatie van ‘Iris’ voor (De tijdspiegel, 1881). Van hoogmoedige zelfgenoegzaamheid is daarin weinig meer te merken. Dit gedicht verwoordt het onvervulbare verlangen, dat eigen is aan de individualistische kunstenaar die zich trots, hoog boven anderen verheven voelt, maar die zich daardoor ook fundamenteel eenzaam weet. De grote passie in een dubbele betekenis wordt hier beleden: hartstocht en het daaraan onlosmakelijk gekoppelde lijden door de onvervulbaarheid van het hartstochtelijke verlangen.

Schreef Perk in een ‘Mathilde’-sonnet als ‘Het doode gaaike’ nog: ‘Gelukkig is, wie niets heeft te verlangen’, in ‘Iris’ is het eenzaam lijdende, onvervulbare verlangen hoofdzaak geworden.

Publieke belangstelling

Perk heeft zelf niet veel kunnen publiceren: een dertigtal gedichten in verschillende tijdschriften. Zijn werk werd in kleine kring gewaardeerd; het grote publiek moest er toen niets van hebben. Nadat in de Arnhemsche courant de gedichten van ‘Eene helle- en hemelvaart’ op grove wijze belachelijk zijn gemaakt, stellen Carel Vosmaer en Willem Doorenbos in De Nederlandsche spectator en De portefeuille dat deze gedichten van Perk op de eerbiedwaardige poëzie van Dante lijken, en dat lezers die huiselijke poëzie gewend zijn, ze niet kunnen waarderen. Die gedachte had Perk voor zichzelf al meerdere malen verwoord (zie onder andere ‘De tooneelspeler’ uit 1878, opgenomen in Proeven in dicht en ondicht). Kloos verheft dit standpunt in zijn ‘Inleiding’ bij de Gedichten in 1882 tot onderdeel van het nieuwe dichterlijke credo van de Tachtigers: ‘Eene gave van weinigen voor weinigen, omdat men zelf iets moet gevoeld hebben van de verrukking der scheppingsdrift, eer wij hare uitingen bij anderen kunnen genieten, telt de poëzie natuurlijk, als iedere godsdienst, ook hare oningewijden’. Gezien het grote aantal van de met enige regelmaat verschenen herdrukken en tekstedities van de bundel Gedichten kent Perks poëzie inmiddels vele ingewijden.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

91 Kritisch lit. lex.
november 2003