Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Hagar Peeters

door Mario Molegraaf

1. Biografie

Hagar Peeters werd geboren op 12 mei 1972 te Amsterdam. Ze groeide als enig kind op bij haar moeder. In 1980, toen haar moeder stage moest lopen in de wijkverpleging, woonde ze een paar maanden bij haar grootouders in Helden (Limburg). Haar vader, de socioloog en publicist Herman Vuijsje, leerde ze pas kennen toen zij elf was.

Al zolang ze zich kan herinneren, maakte Peeters verhalen en gedichten. Later schreef ze ook lange brieven om met haar vader in contact te komen. Na in haar geboorteplaats de lagere Montessorischool en het Spinoza Lyceum te hebben bezocht ging ze in 1994 aan de Universiteit Utrecht Cultuurgeschiedenis en Algemene Letteren studeren. Na zeven jaar studie legde ze in 2001 doctoraalexamen af met de scriptie Gerrit de Stotteraar en het onvoltooide streven. Een casestudie naar de invloed van het naoorlogse humaniseringsstreven in de Nederlandse strafrechtspraktijk op bestraffing, beeldvorming en behandeling bij een Amsterdamse inbreker. Ze kreeg voor het werk zowel de Nationale Scriptieprijs als de Utrechtse Boekhandelsprijs. Ze bewerkte de scriptie in 2002 tot het boek Gerrit de Stotteraar. Biografie van een boef.

Tijdens haar studie was zij begonnen met poëzieoptredens op open podia en bij het in 1996 door Ingmar Heytze opgerichte Poëziecircus. Haar eerste gedichtpublicatie was ‘Genoeg gedicht over de liefde voor vandaag’, in Double Talk. Rap en Poëzie (1997), verschenen naar aanleiding van een gelijknamig festival voor hiphop en rap poetry. Na haar optreden op dit festival werd zij uitgenodigd voor de Nacht van de Poëzie en het Crossing Border Festival.

Behalve door haar optredens was zij inmiddels ook bekend geworden door haar debuutbundel, Genoeg gedicht over de liefde vandaag (1999). Voor haar tweede dichtbundel, Koffers zeelucht (2003), ontving ze in 2004 de Jo Peters Poëzieprijs en in 2005 de J.C. Bloem-Poëzieprijs. Bovendien werd haar in 2004 een Gedichtendagprijs toegekend voor het gedicht ‘Droombeeld’ uit deze bundel.

Peeters was verbonden aan het tijdschrift Aanzet van de Utrechtse Historische Studentenkring en het Historisch Nieuwsblad. Zij was redactielid van het poëzietijdschrift Awater, verzorgde enige tijd een column in de Volkskrant en werkt regelmatig mee aan het poëzietijdschrift Het Liegend Konijn. Voor de band Van Dik Hout schreef ze de songtekst ‘One night stand’. Hagar Peeters is fulltime schrijver en woont als alleenstaande moeder met haar in 2008 geboren zoon Abel te Amsterdam.

2. Kritische beschouwing

Relatie leven/werk

Hagar Peeters is vooral de dichteres van de liefde. Van de liefde in alle facetten, van vervoering tot ontnuchtering, van zinnelijk tot zakelijk. De ‘ik’ uit ‘Aan hun geluk te zien’, een afdeling in Koffers zeelucht (2003), heeft haar ouders als voorbeeld. Het is, gezien haar biografie, aannemelijk dat deze ‘ik’ in hoge mate samenvalt met de dichteres en dat haar weinig rooskleurige beeld van de liefde door de hier beschreven ervaring is bepaald. Haar vader en moeder waren gelukkig tot hun verhouding bestendigheid kreeg. ‘Ik ben de steen waarvan mijn ouders eens besloten/ er zich slechts éénmaal aan te stoten, dus alleen,’ heet het in het gedicht ‘Een zachte steen’. En in het gedicht dat erop volgt, ‘Dezelfde zee’: ‘Alleen ik ken mijn ouders beiden/ die om herhaling te vermijden/ slechts éénmaal baadden in dezelfde zee.’

Thematiek

In ‘Verliefdheid duurt niet langer dan een jaar’, uit dezelfde bundel, verwijst ze om dit verschijnsel te onderbouwen naar de nuchtere gegevens van de wetenschap. Na verliefdheid komt liefde, een in haar ogen twijfelachtige opvolger: ‘Nu is er liefde voor in de plaats gekomen/ die op het graf van de verliefdheid staat/ [...]/ Ik heb de blinde kussen liever,/ de hartstocht van het ongewisse’. Ze kan er bitter over doen, zoals in de gedichten uit de afdeling ‘Aan hun geluk te zien’. Maar op andere momenten maakt ze zich vrolijk over de kortstondigheid van het verheven gevoel, getuige de songtekst ‘One night stand’ (2006): ‘Zij is er eentje van de one night stand/ Van verliefd voor één avond/ [...]/ En wanneer haar maag begint te knorren/ 's Avonds rond een uur of acht/ Dan haalt ze aan de overkant een patatje met/ Een nieuwe man voor de nacht.’

Techniek

Nogal wat van Peeters' gedichten laten zich met songteksten vergelijken, waarschijnlijk omdat ze evengoed dienen voor het podium als voor het papier. Er is een herkenbaar ritme en ze maakt gebruik van uiteenlopende vormen van rijm, zonder in schema's te vervallen.

Kritiek

Daarmee werd zij een van de bêtes noires van Ilja Leonard Pfeijffer, die zich tegen de moderne podiumdichters keerde, ‘de hippe nieuwe dichters die midden in het leven staan’ en die hun

gedichten toesnijden op een luisterend publiek. Peeters noemt hij een meesteres hierin, omdat ze alle energie zou investeren ‘in de recht-toe-recht-aan uitwerking van het idee’.

Stijl

Soms lijkt Peeters inderdaad eerder aan luisteraars dan aan lezers te denken. Het vaak door haar gespeelde spel met de klank is meer voor oren dan voor ogen bedoeld. Neem de eerste regel van het ‘Lamento van de verlaten moeder’ uit Koffers zeelucht: ‘Zoetsnoep roer moedermelkpoeder goed’. Of in ‘De zee is een eeuwige mompelaar’ uit dezelfde bundel dit geval van z-zucht: ‘Met zacht geraas zwelt zij aan’. Of deze regels vol ij-klanken uit Nachtzwemmen (2005):

Deze regels gaan juist over het in stilte lezen van gedichten, want het gedicht vervolgt: ‘Op hun rug op tafel/ geven ze zich aan elk oordeel over/ leveren zich poedelnaakt uit/ aan bebladeren, bewaaieren,/ van alle kanten betasten.’

Kritiek / Publieke belangstelling

Haar werk is overigens bestand gebleken tegen een genadeloos oordeel als dat van Pfeijffer. Daarop wijst het enthousiasme van het lezerspubliek: haar debuut, Genoeg gedicht over de liefde vandaag (1999), werd vijf keer herdrukt, Koffers zeelucht zes keer. Van grote betekenis was de bespreking in NRC Handelsblad van Arie van den Berg over Genoeg gedicht over de liefde vandaag. In deze eerste recensie van haar eerste boek werd ze overladen met lof. In zijn bespreking van Koffers met zeelucht ging Van den Berg op dezelfde manier door: Peeters zou zich met deze bundel ‘in de top van de vaderlandse dichtersbent’ plaatsen. Daarentegen noemde Adriaan Jaeggi het debuut van Peeters weliswaar ‘een bevallige entree’, maar de tweede bundel was wat hem betreft een mislukking, met ‘echo's van de tophits van de Nederlandse poëzie’. Toch vinden de meeste critici dat Peeters' poëzie inkt even goed verdraagt als de microfoon.

Kunstopvatting

Dat komt doordat haar gedichten niet eenduidig zijn en de dichteres zich niet onder één noemer laat brengen. Genoeg gedicht

over de liefde vandaag had al een zekere weerbarstigheid, zo niet grilligheid. Peeters heeft eens beweerd: ‘De taal van het gedicht moet niet moeilijk zijn, maar de inhoud wel.’ Haar werk is dan ook minder op dat ene doel van verstaanbaarheid gericht dan Pfeijffer suggereerde. Ze neemt juist risico's, met haar heftigheid én zakelijkheid. Inderdaad kan ze zich hip voordoen, bijvoorbeeld in het slotgedicht van haar debuut, ‘Eeuwig bliepen de tamagotchi's’, over het destijds populaire virtuele, eivormige huisdier. Maar in dezelfde bundel duikt Cupido op, het traditionele liefdesgodje.

Ook de innemende onbevangenheid, de naïviteit bijna, moet niet verkeerd worden opgevat. Het dichterschap is voor haar zowel roeping als beroep. ‘Ik wil wel graag oud worden als eerbiedwaardig dichteres,’ zei ze in een interview in Opzij.

Traditie

Dat ze zich geheel bewust is van datgene waarmee ze bezig is, valt op te maken uit haar commentaren op andere dichters. Dat men haar vraagt uitgaven van M. Vasalis en Federico García Lorca van een essay te voorzien, zegt iets over de plaats die zij in korte tijd in de Nederlandse literatuur heeft gekregen. Het wijst van haar kant op een behoefte aan plaatsbepaling. Dat blijkt het duidelijkst uit Zo dichtbij te zijn geweest (2006), een bloemlezing uit het werk van K.P. Kavafis, de ook in ons taalgebied befaamde Griekse dichter. Ze koos alleen liefdesgedichten, voor zover je in zijn geval van liefde kunt spreken. Hij schrijft vooral over flitsen herinnering aan gemiste kansen. Zie de slotstrofe van zijn ‘September 1903’, ‘het eerste gedicht,’ zegt Peeters ‘dat diepe indruk op mij maakte’:

Thematiek

Liefde is níet vijfenzestig jaar kalmpjes bij elkaar. Nee, liefde is die ene veelbetekenende blik gewisseld met een naamloze, een glimp die je opvangt van een vreemde. Dat vond Kavafis, dat vindt ook Peeters. De liefde is bij haar niet lang, gelukkig en kalm, maar kort, pijnlijk en hartstochtelijk. Zie haar beschrijving

van haar debuut in de liefde in ‘Debuut’, in Nachtzwemmen: ze wist niets, er gebeurde niets, maar ze vergeet nooit ‘de eerste nacht die ik zonder slapen/ doorbracht in een schuur met hem/ aan wie ik mijn eerste kus onthield’.

Haar gedichten kunnen zeer zinnelijk zijn. In ‘Hollandse Zondvloed’ uit Koffers zeelucht komt het tot een uitbarsting van lijfelijkheid. Vanuit een grijs beeld van Nederland schakelt zij in de laatste strofe over naar beelden van passie:

Techniek / Kunstopvatting

Ondanks deze ongeremde passie is er allerminst sprake van ongecontroleerde poëzie. Ook in ‘Hollandse Zondvloed’ bedient zij zich van de van haar bekende technieken, rijm en andere klankeffecten, en een heldere constructie.

Behalve van heldere constructies houdt Peeters van helder denken, zoals ook te zien valt aan haar strak opgezette boek over een ouderwetse inbreker, Gerrit de Stotteraar (2002). Met deze voorkeur en vaardigheid voorkomt ze dat ze zich verliest in gevoelspoëzie. Het is eerder zo dat de redenering soms de overhand krijgt op de poëzie. ‘Lamento van een mogelijkheid’, zowel opgenomen in Nachtzwemmen als in Loper van licht (2008), is bijna filosofie in dichtvorm: ‘Nooit ben ik alleen en uniek in mijn existentie/ van alle kanten slechts één dimensie.’ Onpoëtische formuleringen en onpoëtische thema's schuwt zij niet. Zo komt ze in Koffers zeelucht met een ‘Verdedigingsrede van een verzekeringsarts’, waarin deze arts zijn functie in prozaïsche

termen omschrijft: ‘Het is aan mij om de mate van uw afgedaanheid te bepalen./ Ik vel het bedroevend vonnis van blijvende ziekte/ of stel teleur door u gezond te bevinden.’

Kritiek

Over haar eerste optreden op Double Talk, het festival voor hiphop en rap poetry, schreef Arjan Peters: ‘Het kortgerokte meisje Hagar Peeters was een weldadig rustpunt met, als het zo aangeduid mag, hiphop voor bij de afwas.’ Onder het publiek bevond zich Gerrit Komrij. De recensent noteert diens reactie: ‘“Echt iets voor mij,” sprak Komrij, meedeinend op haar rustieke beatje. “Zo ga ik het voortaan ook doen!”’ Toch bracht deze avond de doorbraak van Hagar Peeters. Zodoende was ze geen onbekende toen haar eerste dichtbundel werd uitgebracht, met voorop die nieuwsgierig makende titel en achterop de niet minder opvallende woorden van Komrij.

Thematiek

Peeters weet hoe ze de aandacht moet trekken; ze zorgt voor meer opschudding dan bij poëzie veelal gebruikelijk is. Bijvoorbeeld door zich over de actualiteit uit te spreken, zoals in ‘Zinloos gedicht’, een bespiegeling over zinloos geweld. Soms zoekt ze de confrontatie, zoals in het essay ‘Adieu avant-garde! Naar een onbevangen poëziekritiek’ (2005), waarin ze stelde dat vrouwen geen deel zouden hebben ‘aan de strijd op basis waarvan de poëzietraditie wordt gedefinieerd en in literatuurgeschiedenissen beschreven’.

In het slotgedicht van de bundel Loper van licht lijkt ze deze polemiek voort te zetten. Zij, althans de hoofdpersoon van deze gedichten, wenst toegang tot de mannenwereld: ‘Ik wil de sleutel van de verboden kamer/ de code van de computer, de toegang tot systemen/ het wachtwoord tot de winstgevende gebieden.’ Vooral wil ze niet meer op een oneigenlijke manier worden bejegend vanwege haar vrouwelijkheid: ‘Durf op feestjes met mij te praten/ zonder dat het je een genotvolle nacht oplevert.’

Thematiek / Visie op de wereld

De sterk geëngageerde gedichten in Loper van licht hoaden zowel verband met de voornaam van de dichteres als met haar Bijbelse naamgenote, de slavin van Sara: ‘Hagar is mijn naam’, een naam ‘die voor vluchteling of vreemdeling staat.’ In het Bijbelverhaal waaraan haar naam is ontleend, meent Sara, de vrouw van Abraham, te oud te zijn om nog voor nageslacht te kunnen

zorgen. In een van de gedichten ziet Sara dat haar man Abraham naar haar slavin Hagar loert. Het brengt Sara op het idee dat hij Hagar ‘voor deze speciale/ gelegenheid eens neemt,/ dan houden wij het kind/ en op vakantie lozen we haar in de Sahara’. In het Bijbelverhaal gaat het een beetje anders: Sara krijgt alsnog een jongen, waarop Hagar en haar zoon Ismaël met Gods instemming worden weggestuurd, ze krijgen brood en een zak water mee.

‘Te brutaal bevonden ben ik/ een eeuwigheid geleden/ verbannen naar de woestijn,’ laat de Hagar van nu de Hagar van vroeger overwegen. Het oude boek wordt zo bijna een actueel spandoek, dreigend en dwingend. De dichteres staat voor de spiegel en ziet honderd andere geslachten van ontheemden en ongewensten, nergens thuis. De verschoppelingen in alle soorten en maten worden opgesomd in een ‘Jeremiade van het Avondland’. Maar deze Hagar neemt het niet. Ze wil, zoals in het slotgedicht staat, ‘samen met de machtige vaders op reis’, maar ook wil ze ‘huilen als een vrouw om alle pijn’. Nog wel Hagar heten, geen Hagar meer zijn, ‘laat mij niet aan de zijlijn staan krijsen’.

Kritiek / Ontwikkeling

Vrijwel alle critici beschouwden Loper van licht als een stijlbreuk. Maar de omslag is minder drastisch dan zij meenden, de ‘lamento's’ uit Koffers zeelucht en het ongebundelde navrante ‘Lamento van een Aziatisch meisje’ (2003) kondigen de ontwikkeling aan. Die werd voortgezet in Nachtzwemmen, een bundel waarvan geen recensie-exemplaren waren verspreid en waarmee de besprekers dus geen rekening hielden. De vermeende omslag was voor sommigen een opluchting, Piet Gerbrandy zag in Loper van licht ‘eindelijk poëzie’, ook al zouden opnieuw ‘onhandige formuleringen en clichés niet ontbreken’. Anderen betreurden het juist dat zij anders was gaan dichten. Vroeger verraste de dichteres volgens Janita Monna met ‘een speelse, soms bijna kinderlijke benadering van volwassen thema's in beheerste en van klank soms huppelende gedichten’. Nu lijkt, naar haar zeggen, alles ‘moeizaam op papier gekomen’.

Die opmerking valt wel te begrijpen. Voor het vroegere werk van Peeters is een mengeling van ernst en luchtigheid kenmerkend. Spot is er nooit ver, spot met mooie mannen zoals in ‘De

held’ uit haar debuut of, in ‘Babyboom boogie’ uit dezelfde bundel, spot met een ‘vergrijsde blijver/ die eertijds ongeknipt/het Maagdenhuis bezette/ en nu het pluche van te dure/ plannen achter marmer vlijt’. In Loper van licht is nauwelijks nog ruimte voor een grapje. Hoe zou dat ook kunnen in een bundel waarin Rob Schouten ‘schrik niet, priesterlijke kwaliteiten’ zag? Die priesterlijke kwaliteiten heeft ze misschien haar hele dichterlijke loopbaan gehad. Met een zeldzame hartstocht brengt ze ongemakkelijke waarheden onder de aandacht. Na vier bewogen dichtbundels kun je daarom van alles over haar zeggen, behalve dan dat ze, zoals die eerste vermelding in de pers wilde, een ‘weldadig rustpunt’ zou zijn.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

120 Kritisch lit. lex.
februari 2011