Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Monika van Paemel

door Dirk de Geest
met een aanvulling door Jooris van Hulle

1. Biografie

Monika van Paemel werd geboren op 4 mei 1945 te Poesele, een landelijke gemeente in de provincie Oost-Vlaanderen. Haar kinderjaren bracht zij door in haar geboortestreek, waar zij hoofdzakelijk onder de hoede van haar grootouders en andere familieleden opgroeide; zo woonde zij in de Leiedorpen Lotenhulle, Nevele, Poesele en Vinkt. Een hersenaandoening op negenjarige leeftijd werd gevolgd door een lang verblijf in het ziekenhuis en een jarenlange herstelperiode bij pleegouders in het grensgebied Essen-Nispen. Vanaf 1959 ging Monika van Paemel op kostschool in het Heilig Graf te Turnhout, waar zij - overigens met een enorme tegenzin - handelswetenschappen studeerde.

Haar literaire carrière startte in 1969 met de publicatie van twee gedichten in het Nieuw Vlaams Tijdschrift. Sindsdien publiceerde Monika van Paemel onder meer in tijdschriften als Dietsche Warande & Belfort, De Vlaamse Gids, Nieuw Vlaams Tijdschrift, Opzij en Lover, en werkte zij mee aan radio- en televisieprogramma's in Nederland en Vlaanderen.

Tevens was zij een tijdlang actief in de Vereniging van Vlaamse Letterkundigen, waar zij zich inzette voor de belangen van de auteur. In 1988 werd ze voorzitter van het PEN-Centrum Vlaanderen, dat onder meer ijverde voor een beter statuut van de schrijver. In 2001 werd ze in die functie opgevolgd door Paul Koeck, maar ze bleef vice-voorzitter van de vereniging.

In 1972 kreeg Monika van Paemel de prijs voor het beste literaire debuut voor Amazone met het blauwe voorhoofd, en in

1975 werd het manuscript van Marguerite bekroond met de literaire prijs van de provincie Oost-Vlaanderen. Verder kreeg ze in 1985 de Dirk Martensprijs en de Prijs van de Vlaamse Provincies voor haar roman De vermaledijde vaders. In 1987 werd de roman nog eens bekroond, ditmaal met de Staatsprijs voor Proza.

In 1993 werd Monika van Paemel in de adelstand verheven. Ze kreeg de titel van barones. In 2005 werd ze ereburger van haar geboortedorp Nevele.

Monika van Paemel woont in Mechelen.

2. Kritische beschouwing

Publieke belangstelling

Monika van Paemel - ‘de Vlaamse heks met de blonde haren en de wilde schrijfstijl’ (Hanneke van Buuren) - is een van de zeldzame Vlaamse vrouwelijke auteurs die bij een Noordnederlandse uitgeverij en het lezerspubliek aldaar is doorgedrongen. Dat de publieke belangstelling voor haar werk daarenboven gestadig groeit, bewijzen de recente herdrukken van haar debuutroman. Hoewel die aandacht ongetwijfeld in de hand wordt gewerkt door de huidige rage van de feministische en de vrouwenliteratuur, liggen toch vooral de intrinsieke kwaliteiten van haar proza aan de basis van dit succes.

Kritiek

Parallel aan die groeiende publieke belangstelling wordt ook in de literaire kritiek het werk van Monika van Paemel steeds hoger gewaardeerd; die positieve houding blijkt zowel uit het aantal als uit de overheersende toon van de recensies. Monika van Paemel wordt haast unaniem geprezen voor haar uitzonderlijk zuivere en rijke taalhantering, de precisie van haar lyrisch-associatieve schrijfstijl en de frisse authenticiteit van de beschreven problematiek.

Desalniettemin maken enkele critici voorbehoud voor bepaalde modernistische facetten van haar verteltechniek, wat vooral tot uiting komt in het controversieel onthaal dat de complexe structuur van De confrontatie ten deel viel. Daarnaast irriteert bijwijlen ook de sterk retorische, op cumulatie berustende stijl van haar romans: zo is er in de recensies beurtelings sprake van ‘bekoorlijk klinkende diepzinnigheid’ (Paul Hardy), ‘verbalisme’ (Wam de Moor) en ‘stapelproza’ (Jef van Gool).

Techniek

Inderdaad is het werk van Monika van Paemel, verhaaltechnisch gezien, allesbehalve gemakkelijk en onderhoudend leesvoer. Haar boeken en verhalen benaderen het type van de experimentele tekst of schriftuur, doordat nooit een rechtlijnige plot wordt afgewikkeld en de traditionele logische en chronologische samenhang frequent wordt doorbroken. Telkens gaat het om een associatief tot stand gekomen kaleidoskopische verzameling van heterogene fragmenten; ervaringen, beschouwingen en herinneringen worden op die manier

vervlochten tot een hecht thematisch geheel. In de lezerservaring ligt de klemtoon dan ook eerder op de intuïtieve totaalindruk dan op de rationele ordening.

Het valt op hoe Monika van Paemel haar boeken bij voorkeur opbouwt op een cyclische manier. Dit structuurprincipe is reeds onopvallend aanwezig in Amazone met het blauwe voorhoofd, waar de wisseling van de seizoenen wordt doorbroken door steeds terugkerende leidmotieven. Vanaf De confrontatie springt de cirkelstructuur evenwel duidelijk in het oog. Aan het eind van het boek versmelten de drie vertelstandpunten - de vrouwen Zoë, Mirjam, en de op de achtergrond aanwezige ik-auteur - opnieuw tot één persoonlijkheid, en de illustratie op de kaft valt samen met de slotbladzijde. De cirkel is volmaakt gesloten: ‘Morgen zal ik dezelfde woorden anders gebruiken.’

Hetzelfde doet zich voor in Marguerite. Alle pogingen van de ik-figuur om zich schrijvend te ontdoen van de overleden grootmoeder blijken uiteindelijk vergeefs en zinloos; aan het einde van de roman dient het imponerende grootje zich opnieuw opdringerig aan in een schilderij van Claude Jullien (dat dan ook op de kaft staat afgebeeld).

Stijl

Stilistisch gezien wordt het proza van Monika van Paemel gekenmerkt door een sterk associatieve, organische en ritmische schrijfwijze. In dit verband valt op hoe de auteur graag contrasterende taalregisters en stemmingen tegen elkaar uitspeelt, of via de haast eindeloze accumulatie van korte, vaak elliptische zinnen een omvattende totaalindruk nastreeft. Daarbij wordt voordurend gepoogd om elke schakering zo genuanceerd en rijk mogelijk te verwoorden. Ook de overvloed aan zintuiglijke indrukken, het veelvuldig aanwenden van plastische metaforen en de sterk aforistische inslag van haar taalgebruik liggen in dezelfde lijn.

Dat die mateloze zucht naar volledigheid en precisie echter bijwijlen omslaat in retoriek en storende breedvoerigheid, werd hierboven reeds aangestipt.

Nochtans zou het verkeerd zijn dit barokke gebruik van stijlmiddelen zonder meer te willen beschouwen als sympathieke maar redundante opsmuk, daar de stapeltechniek nauw aansluit bij de wijze waarop de auteur het bestaan

ervaart. ‘Nee, het verleden waaiert niet open als een pauwestaart, het komt tot leven met stukken en brokken, schoksgewijze’, luidt het in Marguerite, en op tal van andere plaatsen treft men analoge uitspraken aan.

Thematiek

Hiermee is tevens de hechte relatie tussen de formele uitwerking enerzijds en de behandelde thematiek anderzijds expliciet aangegeven. Inhoudelijk laat het proza van Monika van Paemel zich het best samenvatten als een obsessief zoeken naar de eigen identiteit: als individu, als vrouw, en als auteur.

In de optiek van de schrijfster ligt de klemtoon op het sterk dynamische karakter van de bestaanservaring; het leven is geen statisch apriori gegeven, maar integendeel een permanent worden, een zich constant vernieuwen vanaf de geboorte tot aan de dood. Dit voorlopig karakter van elke ervaring verklaart overigens de voortdurende flash-backs. Elke geïnterioriseerde herinnering maakt mee deel uit van de persoonlijkheid, en is hierdoor een wissel op de toekomst. ‘Ik kom er niet van los, al loochen ik het luidop. De mensen en de dingen die onder de huid zijn gekropen, huizen daar voorgoed.’ (Amazone met het blauwe voorhoofd) Op die manier wordt het avontuur niet buiten, maar in de mens zelf geplaatst.

Dit dynamisme wordt daarenboven essentieel verbonden met een kijk op het bestaan, waarin zichzelf verliezen en zich vinden in werkelijkheid eerder elkaar aanvullende dan wel tegenstrijdige dimensies zijn. Zo gaat het krampachtig verlangen van het individu naar een origineel en authentiek leven onvermijdelijk gepaard met een heftig verzet tegen de verstarring, die een dergelijke spontane ontplooiing bedreigt en stremt.

In Amazone met het blauwe voorhoofd wordt die verstarrende tendens geïncarneerd in het Vlaamse, landelijke conservatisme dat steunt op de in discrediet geraakte peilers van kerkelijkheid, volksaard en een Victoriaanse moraal. De jonge vrouw Gisela voelt zich dan ook, als ongewenst en streng opgevoed meisje, duidelijk verwant met de in een kooi opgesloten exotische Amazone-papegaai. Haar evenwicht vindt zij in de openheid van de natuur. Hier komt Gisela, wars van alle conventies en dwangmatige leefregels, tot een kosmisch-

vitalistische natuurbeleving; van deze aardsparadijselijke ongeremdheid zijn een intense zintuiglijke betrokkenheid, een positieve cultus van de eigen lichamelijkheid en de erotiek, en een euforische roes de meest uitgesproken componenten.

In De confrontatie worden, zoals de titel het reeds aangeeft, twee vrouwenfiguren onophoudelijk met elkaar geconfronteerd. Mirjam (vermoedelijk betekent de naam ‘bitterheid’) is het type van de introverte vrouw die de ongebondenheid en de toekomstgerichtheid symboliseert; daartegenover staat dan Zoë (Grieks voor ‘leven’) die zich in de buitenwereld weet te integreren, en als jonge moeder de geborgenheid en gebondenheid verpersoonlijkt. In de vriendschap tussen de twee vrouwen en de manier waarop zij elk aan hun dromen gestalte pogen te geven, klinkt voortdurend de ambiguïteit door: integratie impliceert immers noodgedwongen het sluiten van compromissen, terwijl koppige volharding een groeiende vereenzaming tot gevolg heeft; liefde en vriendschap balanceren voortdurend tussen de polen van gebondenheid en vrijheid, zelfovergave en zelfverlies. Toch lijkt de verzoening van die twee uitersten niet principieel onmogelijk; aan het slot van de roman versmelten beide antithetische figuren dan ook tot een en dezelfde persoonlijkheid, die van de auteur.

Tevens valt op hoe in De confrontatie - en later ook in ‘De stilte van de grote dagen’ - de tegenstelling tussen stad en platteland aan belang wint. Tegenover het ongetemde bestaan in de frisse natuur wordt de stad, doorgaans omhangen door mist en drukte, symptomatisch voor de toenemende vervlakking en uniformisering.

Ook in Marguerite staat de odyssee naar de eigen identiteit centraal. In deze roman wordt nog nadrukkelijker ervaren hoe omzichtig de notie vrijheid moet worden gehanteerd. Gaandeweg realiseert de ik-persoon zich immers hoe doorslaggevend en onafwendbaar de invloed van haar grootmoeder is geweest. Het lijkt onmogelijk om die impact volledig van zich af te schrijven, en tenslotte houden ook hier de polen van afstoting en aantrekking elkaar in evenwicht. Heden en verleden zijn één; de individuele existentie ontstaat immers

niet in een volstrekt vacuüm, maar bouwt onbewust verder op de verworvenheden van een traditie.

Opmerkelijk is wel hoe in de romans van Monika van Paemel de mannelijke figuren slechts een zijdelingse en passieve rol vervullen. Zelfs in een mannenmaatschappij staat het matriarchale gezag buiten kijf. Tevens blijkt voor de zelfbewuste vrouwelijke romanpersonages een liefdes- of huwelijksrelatie geen economische of affectieve noodzaak, en waar een dergelijke relatie zich voordoet, ligt de nadruk op emancipatie en ongebondenheid: ‘Ik wil je merrie zijn en omdat ik je liefheb verlangen dat je mij zou berijden, maar ik zal niet dulden dat je me zadelt.’ (Amazone met het blauwe voorhoofd) En in Marguerite heet het ideaal ‘vrouw zijn zonder een slachtoffer te worden’.

Kunstopvatting

Ook de activiteit van het schrijven wordt in dit proces van geleidelijke bewustwording geïntegreerd. Hoewel een therapeutisch schrijverschap een illusie is - de complexe werkelijkheid laat zich immers niet wegschrijven of op papier totaal ontcijferen -, heeft de activiteit van het schrijven zin als een zich naakt en kwetsbaar opstellen, een opmaken van de balans. In dit perspectief is het schrijfproces belangrijker dan het resultaat, en wordt het schrijven ervaren op een erg lichamelijke wijze, als een slepende ziekte die de mens niet ongeschonden achterlaat. Daarenboven blijkt de creatieve arbeid in hoge mate onbetrouwbaar, doordat het verlossende en alles voltooiende woord nooit wordt bereikt.

Relatie leven/werk

Uit het voorgaande blijkt duidelijk hoe de in de romans beleefde problematiek - zoals overigens bij nagenoeg elk literair oeuvre het geval is - op hechte wijze is verbonden met de persoonlijkheid van de biografische auteur. De ervaringen, verzuchtingen en progressieve idealen van de vrouwelijke hoofdpersonages zijn grotendeels die van de schrijfster zelf. In dit verband heeft Monika van Paemel herhaaldelijk in interviews haar gebrek aan fantasie beklemtoond, en de werkelijkheidsbetrokkenheid als het grondpatroon voor haar creatieve arbeid blootgelegd. Het feit dat zijzelf naakt poseerde voor de omslagfoto van De confrontatie wijst er overigens op hoe in elk van haar boeken de adem van de auteur voelbaar blijft.

Traditie / Verwantschap

Op grond hiervan heeft de literaire kritiek het werk van Monika van Paemel vaak in de traditie van de autobiografische, introspectieve literatuur geplaatst: zo vergelijkt bijvoorbeeld André Demedts Amazone met het blauwe voorhoofd met Maurice Gilliams' Elias of het gevecht met de nachtegalen. Anderen zien een vaag verband met uiteenlopende auteurs die in hun werk een analoog klimaat oproepen, en de vergelijking met een hele schaar van vrouwelijke collega's dringt zich als vanzelf op.

Ontwikkeling

Toch kan men het werk van Monika van Paemel niet zonder meer onderbrengen bij de feministische literatuur; tegenover het etiket ‘feministisch’ staat de schrijfster even huiverig als tegenover een aantal zogenaamd feministische opvattingen en dogma's. Wel heeft zij haar waardering uitgesproken voor de opvattingen en de literaire nalatenschap van zowel Anne Frank als Belle van Zuylen. Welke pogingen men echter ook onderneemt om Van Paemel in een literaire traditie of een algemeen tijdsklimaat te situeren, de auteur blijft in de eerste plaats progressief en emancipatorisch trouw aan zichzelf. Ofschoon het vooralsnog weinig zin heeft nu al ontwikkelingslijnen te willen trekken in dit nog jonge oeuvre, valt op hoe Monika van Paemel geleidelijk aan overschakelde van poëzie naar, zij het onmiskenbaar poëtisch gekleurd, proza. Daarenboven heeft mettertijd de barokke overdaad plaats gemaakt voor een versobering op stilistisch en verhaaltechnisch vlak, die de leesbaarheid van haar werk ongetwijfeld ten goede komt.

Publieke belangstelling

Een tijdlang zag het ernaar uit dat Monika van Paemel met Marguerite inderdaad - zoals Hanneke van Buuren veronderstelde - de ‘afronding van een trilogie’ had gebracht. Het vermeende eindpunt bleek evenwel slechts een rustpunt. In 1985, negen jaar na Marguerite, verscheen de lijvige roman De vermaledijde vaders, nadat reeds enkele jaren tevoren een paar fragmenten als tijdschriftbijdragen waren gepubliceerd. De roman sloeg meteen aan bij het grote lezerspubliek: binnen enkele maanden werden er meer dan 8000 exemplaren van verkocht. Ook de publieke interesse voor het vroegere werk nam toe.

Kritiek

Terzelfder tijd kon De vermaledijde vaders ook in de literaire kritiek bogen op een aanzienlijke weerklank. In tal van uit-

voerige beschouwingen, vrijwel onmiddellijk na het verschijnen, werd het boek op een uitgesproken positieve wijze beoordeeld; zo werd meer dan eens in de recensies de (nochtans niet onironische) notitie ‘Dit boek is een meesterwerk’ voorin de roman, met instemming geciteerd. Opvallend is ook hoe het verschijnen van De vermaledijde vaders voor heel wat critici een aanleiding vormde om het vroegere werk van Van Paemel te gaan herlezen en het te interpreteren als een soort van voorstudies voor dit magnum opus. Achteraf beschouwd is een dergelijke zienswijze niet zo verwonderlijk. Het valt immers op hoe De vermaledijde vaders een groot aantal thema's en motieven uit de vroegere romans weer opneemt en op elkaar betrekt. Misschien zou men zelfs zover kunnen gaan om te stellen dat zij pas hier, in deze nieuwe context, hun eigenlijke betekenis en samenhang verwerven.

Relatie leven/werk
Thematiek

In vijf delen roept de roman het leven op van de vrouwelijke protagonist Pamela (vooral dan haar kinder- en jeugdjaren), haar omgeving, haar voorgeslacht. Daarbij wijst reeds de aanvangszin van het boek - ‘Pamela werd geboren op 4 mei 1945, en stierf in het jaar 2000 en zoveel.’ - duidelijk op de spanning tussen autobiografie en fictie die ook dit werk van Van Paemel beheerst; niet enkel klinkt de naam van het hoofdpersonage net als die van de auteur, ook de vermelde geboortedatum refereert duidelijk aan de biografische schrijfster achter het werk. Belangrijke aspecten vormen ook in deze roman het decor van het landelijke Oost-Vlaanderen (het Leielandschap), de disharmonische gezinssituatie, de relatieve afwezigheid van de beide ouders en de belangrijke rol die opnieuw aan de twee grootmoeders wordt toegekend.

Toch gaat De vermaledijde vaders, in vergelijking met het vroegere werk, onmiskenbaar een heel stuk verder dan het niveau van deze strikt individuele geschiedenis. Zo wordt, in een kaleidoscoop van korte en langere mijmeringen en verhaalfragmenten, een fresco geschilderd van het twintigste-eeuwse Vlaanderen: de twee wereldoorlogen met de nauw daarmee verbonden collaboratie en repressie, het contrast tussen landelijke en enigszins verstedelijkte milieus, de klassentegenstellingen en rollenpatronen, de economische en sociale situatie, de heersende ideologie en mentaliteit.

Daarenboven ondergaat deze historisch-politieke en sociografische dimensie nog een wezenlijke verdieping door de rol die aan de ‘vermaledijde vaders’ wordt toebedeeld. Zo worden de diverse vader- en mannenfiguren voorgesteld als incarnaties van een meer algemeen patriarchaal principe, dat de identiteit van de vrouwelijke personages voortdurend normeert en beperkt. Op een symbolisch niveau staat dat voor alles wat vastligt en wat hoort (het burgerlijke fatsoen, en de conservatieve principes en moraal), de verstarde sekserollen, de druk van het verleden en de traditie, de wet, de hypocrisie, het geweld en de onderdrukking. Op die manier worden individuele en algemene geschiedenis met elkaar vervlochten en ontstaat een onafgebroken confrontatie, die bijwijlen mytisch-archetypische proporties aanneemt. Enerzijds pogen de diverse vrouwenfiguren, en dan vanzelfsprekend in de eerste plaats de jonge vrouw Pamela, zich tegenover deze destructieve invloeden staande te houden, hun eigen identiteit te veroveren. Anderzijds is het ook zo dat dit zoeken naar een eigen identiteit uiteindelijk slechts verloopt en zin krijgt tegen de achtergrond van en in relatie tot die Vaderinstanties. De indrukwekkende confrontatie met de biografische vader aan het eind van het vierde deel van de roman - een deel dat niet toevallig grotendeels aan de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog is gewijd - blijkt dan ook vrij ambivalent, geen definitieve afrekening; het loskomen van de ‘Vader’ is immers nooit beëindigd, maar moet op elk ogenblik weer herwonnen worden.

Techniek / Stijl

Verhaaltechnisch wordt De vermaledijde vaders, net als de vorige romans, gekenmerkt door een sterk gefragmenteerde structuur waarbij verhalende passages, herinneringen en auctoriële commentaren elkaar afwisselen en doorkruisen. Daarmee verbonden is de associatieve schrijfstijl met een groot aantal, vaak bruuske wisselingen in ritme, tijd, ruimte, personages en vertelinstantie. In de stijl valt opnieuw de (soms wat fanatieke) voorkeur van de schrijfster op voor opsommende en herhalende zinnenreeksen - vooral waar het ‘moraliserende’ tussenkomsten van de verteller betreft - met een sterk retorisch, bijwijlen litanie-achtig karakter. Daarnaast gaf in de kritiek ook het vijfde deel van de roman - waarin, in een soort van toekomstperspectief, de bejaarde

Pamela ten tonele wordt gevoerd - aanleiding tot een zekere controverse; sommige critici (De Wispelaere) beschouwden deze ‘fictie’ als een zwakker element in de structuur van de roman, andere recensenten zagen er daarentegen het volwaardig sluitstuk in, of een soort van spiegeltekst ten opzichte van het aanvangsdeel.

Verwantschap

Zowel op grond van de omvang van De vermaledijde vaders als omwille van de erin behandelde thematiek en het ruime tijdskader drong zich in de literaire kritiek als het ware spontaan en vrijwel unaniem een vergelijking op met het niet zolang tevoren gepubliceerde Het verdriet van België van Hugo Claus. Nochtans moet men vaststellen dat beide boeken, ondanks de onderlinge verwantschap, in de eerste plaats diepgaand van elkaar verschillen; zo stelt Van Paemel zich veel duidelijker dan Claus op een principieel geëngageerd (politiek en feministisch) standpunt, en er valt wat te zeggen voor de stelling dat De vermaledijde vaders een moderne tendensroman zou zijn.

Kritiek / Publieke belangstelling

Toen in 1992, zeven jaar na de meermaals bekroonde roman De vermaledijde vaders, eindelijk een nieuwe roman van Monika van Paemel verscheen onder de titel De eerste steen (de aanzet tot deze roman was al in 1988 gepubliceerd als Boekenweekgeschenk in Vlaanderen), reageerde de kritiek eerder verdeeld. Voor P.M. Reinders was de roman ‘ondanks de steeds weer onderbroken ontwikkeling van het verhaal (...) in het werk van Van Paemel een grote sprong vooruit’, volgens John Vervoort ‘krijgt de lezer de gigantische knoop niet meer ontward’ en ligt de roman ‘zwaar op de maag’. Interviews en besprekingen in alle belangrijke bladen en tijdschriften bewezen dat Van Paemel hoe dan ook op een brede belangstelling kon blijven rekenen. Als over Het wedervaren (1993) - volgens Jos Borré ‘een zeer aansprekend boek’, voor John Vervoort ‘haar meest openhartige en daardoor ook meest ontroerende boek’ - dan toch enkele kritische bedenkingen werden geformuleerd, dan hadden die in de eerste plaats te maken met het genre van de autobiografie waarin de roman thuishoort zonder ook echt de wetmatigheden ervan te volgen. Zo schrijft Frank Hellemans: ‘Wie tegen heug en meug toch beweert een autobiografisch verslag uit te zweten en zich dan verstopt achter een gordijn van tweederangsuitspraken, verdient

geen genade.’ De romans Rozen op ijs (1997) en Het verschil (2000) werden minder enthousiast ontvangen, maar met haar roman Celestien (2004) kwam Monika van Paemel weer volop in het licht van de schijnwerpers te staan. Het boek stond wekenlang in de toptienlijstjes in Vlaanderen. De ondertitel De gebenedijde moeders maakte dat de roman zowat in alle kritische besprekingen werd afgewogen tegen De vermaledijde vaders.

Thematiek / Ontwikkeling

Kan Het wedervaren worden gelezen als een uitdieping van het thema van het verlies dat al aan bod kwam in De eerste steen, dan vertoont deze laatste roman een hechte samenhang met Rozen op ijs en Het verschil. In wat als een soort trilogie kan worden beschouwd, ontwikkelt Van Paemel in deze romans het thema van het anders zijn, dat haar personages (letterlijk) op de vlucht drijft en vaak medemensen tot vijanden maakt. In De eerste steen krijgt het gegeven nadrukkelijk vorm in het Israëlisch-Palestijns conflict dat voortdurend - de roman speelt zich grotendeels af in Jeruzalem - aanwezig is. Locatie voor Rozen op ijs is de Noordpool, waar onder meer de ontheemding van de Eskimo's wordt behandeld in het breder kader van ecologische rampen die de mens boven het hoofd hangen, terwijl in Het verschil ten slotte het Balkan-conflict als kader fungeert voor de beschrijving van de zoektocht van de ik-figuur naar zichzelf. Van Paemels hoofdfiguren gaan de confrontatie aan met het verleden, dat wordt ingekleurd door het verlies en het verdriet dat daarmee gepaard gaat. In De eerste steen duikt hoofdfiguur May, totaal ontredderd als ze is na de dood van haar dochter, onder in een souterrain in Jeruzalem. De ontmoeting met andere vrouwen, zoals de joodse Hagar die haar vader verloor in de Tweede Wereldoorlog, zet May in een spiegelend motiefbeeld op het spoor van de in haar leven ontbrekende moederfiguur.

Wat het verlies van een kind betekent voor een moeder wordt verder uitgediept in Het wedervaren, waarin Monika van Paemel, ook verwijzend naar de zelfmoord van de bevriende schrijver Daniël Robberechts, schrijvend op zoek gaat naar een vorm van aanvaarding. De reflectie op het schrijven loopt trouwens als een rode draad door de tekst.

In Rozen op ijs maakt hoofdfiguur Perla, die dezelfde familiale achtergrond heeft als Pamela, de hoofdfiguur uit De vermaledijde

vaders, in haar maatschappelijke inzet voor het milieu goed wat ze in haar persoonlijk leven verloren is in de liefde. Het verschil, de roman die als ondertitel ‘een geschiedenis’ meekrijgt, heeft een meer documentair karakter, maar toont in wezen even nadrukkelijk aan hoe Van Paemel tegen de vernielzucht van de oorlog en het eruit voortvloeiende verdriet, het schrijven, de creativiteit als uitweg ziet.

De vertellende ik-figuur brengt in de naar haar genoemde roman het relaas van haar leven als dienstmeid bij de gegoede familie Van Puynbroekx. (De familienaam van Perla uit Rozen op ijs was Van Puynbroeck). Gaandeweg neemt haar verhaal de vorm aan van een familiekroniek die begint na de Eerste Wereldoorlog en eindigt rond de jaren zestig. De aandacht van Van Paemel gaat in de eerste plaats uit naar relaties, die van Madame bijvoorbeeld tot haar lievelingszoon Reinout, of de gevoelens die Celestien altijd heeft gekoesterd voor meneer Augustijn en de manier waarop zij, die nooit kinderen heeft gehad, haar moederlijke gevoelens heeft overgedragen op de kinderen in het gezin. Net als in de vorige romans speelt ook hier weer het grote conflict van de oorlog: Augustijn zelf is met een schuldgevoel uit de Eerste Wereldoorlog gekomen, terwijl WO II de zoons uit elkaar drijft wegens de verschillende keuzes die ze hebben gemaakt.

Kunstopvatting

In haar roman Het wedervaren gaat Monika van Paemel diep in op het schrijverschap. Zo noteert ze: ‘Ik heb het gevoel dat het intiemste wat ik beleef in het schrijven zit, en dat ik daar niet hoef over te praten omdat het intieme zich in dat deel van het schrijven verbergt dat ook aan mijn pen ontsnapt.’ Op een nadrukkelijke manier verbindt zij verder in het werk leven zelf met schrijven: ‘Wat mij betreft is het betrekkelijk eenvoudig. Het verwerven van een zekere vrede, het cultiveren van de liefde en de vriendschap, het genieten van kunst, de boeken maken die ik moet schrijven en als een schrijvende een slakkespoor van verzet achterlaten tegen alle vormen van destructie.’ Verzet gaat voor haar hand in hand met het vormgeven aan het persoonlijke verleden en aan hetgeen haar in dit verleden heeft aangegrepen, tot en met het intieme verdriet na de zelfmoord van haar dochter. ‘Met de taal zijn wij de dood een stapje voor’, luidt het weer

in Het wedervaren, en ook: ‘Beroof me van de taal en ik besta niet meer.’

Echo's van deze opvatting vinden we terug in haar pamflet Te zot of te bot, waarin ze beweert: ‘Als schrijver besta ik door het woord, en moet ik - in een middelgroot taalgebied - bestaan van een vak dat door de commercialisering wordt bedreigd en door gekissebis wordt uitgehold.’ Over de maatschappelijke impact van het schrijven doet ze deze uitspraak: ‘Het woord maakt vrij, maar het verplicht ook. De schrijver hoeft geen held te zijn, maar hij (of zij) is wel een trompetter.’

Stijl

Monika van Paemel hanteert een uitgesproken associatieve stijl, die aansluitend bij de niet-lineaire opbouw van haar teksten, op het eerste gezicht verwarrend kan overkomen, maar binnen het geheel van de roman op een doordachte manier aangewend wordt en de verhaallijn naar een sterke ontknoping leidt. Motieven worden verder in de romans in hun meerduidige betekenislaag ontwikkeld. May is bijvoorbeeld in De eerste steen op zoek naar de steen waarop zij haar hoofd te rusten kan leggen, anders gezegd naar de persoon bij wie ze terecht kan en mag met haar problemen. Even wordt in de roman ook verwezen naar ‘de steen der wijzen’, en in zijn ruimste betekenis verwijst het motief naar de schuldvraag, waarrond de hele roman is geconcipieerd (‘wie zonder zonde is, werpe de eerste steen’).

Relatie leven/werk

Terugkerende verhaalmotieven (zoals de ziekelijke jeugd, de rol van de grootmoeder bij de opvoeding) in de verschillende romans laten vermoeden dat de teksten van Monika van Paemel tot op zekere hoogte autobiografisch geïnspireerd zijn. In De vermaledijde vaders heette de hoofdfiguur, die net als de auteur geboren is op 4 mei 1945, Pamela. De spanning tussen werkelijkheid en fictie (zie de mededeling die aan Het verschil voorafgaat: ‘Dit boek verhoudt zich tot de werkelijkheid als een verhaal, en omgekeerd’) blijft de voedingsbodem waarop het schrijverschap van Van Paemel blijvend gedijt.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

105 Kritisch lit. lex.
mei 2007