Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Rob Nieuwenhuys

door Willem Maas

1. Biografie

Rob Nieuwenhuys werd op 30 juni 1908 te Semarang, Midden-Java, geboren als zoon van een Amsterdamse vader en een Indische moeder. Zijn jeugd bracht hij door in Batavia, waar zijn vader directeur werd van het gerenommeerde Hotel des Indes. De eerste zeven jaren van zijn leven werd hij opgevoed door zijn lijfbaboe Nènèk Tidjah. Haar magische wereldbeschouwing zou een grote invloed op hem uitoefenen.

Nieuwenhuys volgde de hbs te Surabaja. Van 1927 tot 1935 studeerde hij eerst Indisch recht en later Nederlands te Leiden. Terug in Indië werd hij vanaf 1935 leraar in achtereenvolgens Surabaja, Djokjakarta, Batavia en Semarang, later lector aan de in 1940 opgerichte Literaire Faculteit te Batavia. Hij werkte van 1940 tot 1941 mee aan het tijdschrift De Fakkel. Tijdens de Japanse bezetting was hij als krijgsgevangene geïnterneerd in onder andere Tjilatjap en Tjimahi. In december 1945 vertrok hij naar Nederland, in juli 1947 ging hij naar Indonesië terug. Vanaf november 1947 was hij redacteur van het tijdschrift Oriëntatie. In juli 1952 ging hij definitief terug naar Nederland. Na een paar maanden Den Haag vestigde hij zich in 1953 te Amsterdam. Van 1953 tot 1963 was hij daar leraar Nederlands aan de Eerste Openbare Handelsschool. In 1957 was hij mede-oprichter van Tirade. Van 1963 tot 1973 was hij hoofd van de afdeling documentatie geschiedenis van Indonesië van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde te Leiden.

Rob Nieuwenhuys werd in 1960 onderscheiden met de essayprijs van de gemeente Amsterdam, in het bijzonder voor zijn studie over de zaak-Lebak. In 1973 kreeg hij de Bijzondere prijs van de Jan Campertstichting voor de Oost-Indische Spiegel. In

1975 de Dr. Wijnaendts Francken-prijs van de Maatschappij der Nederlandse letterkunde. In 1983 ten slotte, ontving hij twee onderscheidingen: de Constantijn Huygensprijs voor zijn gehele oeuvre en een eredoctoraat aan de Rijksuniversiteit te Leiden wegens zijn verdiensten op het gebied van de koloniale Nederlandse literatuur.

Behalve onder zijn eigen naam publiceerde Nieuwenhuys onder het pseudoniem E. Breton de Nijs.

Een belangrijk deel van zijn werk is vertaald in het Engels en in het Bahase Indonesia.

2. Kritische beschouwing

Thematiek

Het werk van Rob Nieuwenhuys gaat bijna geheel over één onderwerp: de Nederlandse aanwezigheid in Indonesië en de nasleep daarvan. Niet alleen in algemene zin, maar ook in bijzondere: zijn eigen aanwezigheid daar en de invloed ervan op zijn leven.

De ambivalente houding tegenover dit onderwerp heeft hij uitgedrukt in de term ‘tussen twee vaderlanden’. Enerzijds is Indonesië voor hem het land van zijn gelukkige jeugd waarin hij vertrouwd gemaakt werd met de magische wereldbeschouwing die de natuur ziet als bezield en bevolkt door draken, bosgeesten enzovoort; door die jeugd voelt hij zich sterk verbonden met de natuur van Indonesië. Anderzijds is Indonesië Indië geweest, een samenleving met koloniale verhoudingen. Emotioneel voelt Nieuwenhuys zich met Indië verbonden, verstandelijk wijst hij de koloniale tijd af.

Zijn werk komt allereerst voort uit een zoeken naar de wortels van zijn bestaan. Wat hij vindt, doet hem niet slechts nostalgisch terugblikken naar de tijd dat ‘we Indië nog hadden’, maar levert ook beschrijvingen van de schaduwzijden van de Nederlandse aanwezigheid in Indië. Begripvolle beschrijvingen weliswaar, maar geen vergoelij kende.

Traditie

Op zeer uiteenlopende manieren heeft Nieuwenhuys over zijn onderwerp geschreven. Als literatuurwetenschapper met sociologische belangstelling, als bloemlezer, tekstbezorger, biograaf en essayist en ook als auteur van scheppend proza. De grenzen tussen deze zeer verschillende genres houdt hij bij voorkeur vaag. Hij is in de eerste plaats een verteller, met een heel eigen toon en een afkeer van vaktaal. Daarmee past hij in de (door hemzelf gesignaleerde) traditie van de Indische literatuur.

Thematiek

In zijn eerste roman, Vergeelde portretten (1954), beschrijft hij de ondergang van het koloniaal patriciaat aan de hand van de geschiedenis van één familie. De hoofdpersoon, tante Sophie, probeert het verval tegen te gaan en het clangevoel van de familie in stand te houden. Ze probeert drie Indische nichtjes op te voeden tot Europese dames. Ze is voortdurend bang dat ze zullen verindischen, maar beseft niet dat ze zelf al in veel

opzichten verindischt is. Ze houdt vast aan achterhaalde ideeën over de natuurlijke heerschappij van haar klasse over het land en zijn oorspronkelijke bewoners.

Het verhaal wordt in de ik-vorm verteld vanuit een tot buitenstaander geworden familielid. Die is door zijn studiejaren in Leiden, waarin een Javaanse medestudent hem de ogen opent voor het onrecht van de koloniale samenleving, ambivalent komen te staan tegenover de klasse waartoe hij vroeger behoorde. In zijn portret van tante Sophie komt dit duidelijk tot uiting: ze is ‘tiranniek en tegelijk meelijwekkend, bekrompen, dwaas en bevooroordeeld, maar tegelijk tolerant, meegaand, soms zelfs opofferend’.

In de korte novelle Robespierre (voor het eerst gepubliceerd in het allereerste nummer van Tirade, onder de titel Napoleon) beschrijft Nieuwenhuys mensen uit dezelfde klasse, nu als repatrianten in Den Haag. Ze zijn ontworteld en zoeken troost in visites en herinneringen en zijn vol heimwee naar Indië. Hoofdpersoon, naast het hondje Robespierre, is tante Poppie, die met haar dominerende, beredderende optreden doet denken aan tante Sophie uit Vergeelde portretten. Ook in deze novelle staat de verteller ambivalent tegenover zijn onderwerp: hij voelt genegenheid, maar neemt ook afstand.

Visie op de wereld

In de essaybundel Tussen twee vaderlanden (1959) en in het fotoboek Tempo Doeloe (1961) krijgt ‘tempo doeloe’, de tijd tussen 1870 en 1914, veel aandacht. Het is de tijd van P.A. Daum, maar ook die waarin Nieuwenhuys' moeder opgroeide. In beide boeken wordt ‘tempo doeloe’ met gemengde gevoelens bekeken. Er is sympathie voor de ‘grote Indische familie’ waartoe ook Nieuwenhuys zich rekent, nostalgisch terugzien naar een vervlogen tijd; maar er is ook kritiek. In Tempo Doeloe blijkt die kritiek uit de keuze van de foto's (onder andere van de Atjeh-oorlog) en uit de tekst. ‘Tempo doeloe’ wordt namelijk ook van de Indonesische kant bekeken. Deze ‘indocentrische’ benadering is eveneens typerend voor het essay over de zaak-Lebak in Tussen twee vaderlanden. Daarin wordt gesteld dat Multatuli verkeerd te werk ging, omdat hij het adatrecht negeerde.

Thematiek

Dezelfde indocentrische benadering vinden we terug in Nieuwenhuys' standaardwerk over de Indische letterkunde, zijn

Oost-Indische Spiegel (1972). Daarin presenteert hij de literatuur tegen de achtergrond van de samenleving waarin zij ontstond. De daardoor ontstane mengeling van literaire en sociologische informatie levert vaak verrassende gezichtspunten op. Ook Nieuwenhuys' vondsten konden verrassen, omdat hij zich - trouw aan zijn uitgangspunt - niet beperkte tot schrijvers van de gangbare literaire genres. Hij nam alle schrijvers van ‘persoonlijke documenten’ op, schrijvers die per brief, dagboek of reisjournaal getuigden van wat ze over Indië kwijt wilden. Zo gaf hij F.W. Junghuhn en H.N. van der Tuuk, uit wier werk hij al eerder bloemlezingen had samengesteld, hun plaats in de literatuurgeschiedenis.

Stijl

Als bloemlezer, tekstbezorger en essayist hield hij zich overigens ook met schrijvers bezig die geen connecties hadden met Indië. Op dit terrein valt zijn belangstelling voor François Haverschmidt op, over wie hij in De dominee en zijn worgengel (1964) schreef en van wie hij een groot aantal teksten bezorgde. De laatste periode in Indië die Nieuwenhuys in zijn werk beschrijft, is die van de Tweede Wereldoorlog. Een beetje oorlog (1979) bevat zijn herinneringen aan de korte tijd dat hij soldaat-ziekendrager was en aan zijn jaren als krijgsgevangene. Evenals in Vergeelde portretten wordt het verhaal verteld door iemand die de gebeurtenissen lang geleden beleefde. Nieuwenhuys kan daardoor ook in dit boek zijn ambivalente houding volhouden. De verschrikkingen zijn betrekkelijk geworden; er is niet alleen verbittering, maar ook begrip voor de Japanners. Vanaf de titel wórdt de toon van het boek bepaald door het understatement; het boek is geschreven in een typisch Indische verteltrant: grote, dramatische gebeurtenissen worden laconiek verteld.

Dat past bij Nieuwenhuys' afkeer van wat hij eens noemde ‘het literaire toontje’. Niet alleen uit zijn eigen werk blijkt die voorkeur voor gewone, duidelijke woorden en spreektaal, maar ook uit het werk van de schrijvers van wie hij teksten bezorgde: Walraven, Van der Tuuk en Van Schagen schreven eveneens onopgesmukt, gewoon.

Om toch zijn bedoelingen over te brengen op de lezer probeert Nieuwenhuys een ‘ultra-geluid’ mee te geven aan wat hij schrijft, een toon die voor de goede verstaander in de tekst te

horen valt. In de door hem geliefde woorden van Lewis Carroll: ‘don't state the matter plainly / but put it in a hint’.

Opvallend aan Niewenhuys' stijl is het veelvuldig voorkomen van indicismen. Bijna elk boek dat hij schreef bevat daarom aan het slot een verklarende woordenlijst.

Kunstopvatting

Niet alleen in stilistisch opzicht is er verwantschap tussen Nieuwenhuys en de auteurs wier teksten hij bezorgde, maar ook in hun houding ten opzichte van literatuur en samenleving. Het zijn allemaal periferen, buitenstaanders in literatuur en samenleving. Randfiguren als zij zijn, zijn zij vanzelf sceptisch en relativerend. Ook Nieuwenhuys ziet - ondanks zijn geweldige inzet voor de literatuur - het betrekkelijke van het literaire bedrijf in. In een interview zei hij eens: ‘Ik had gewoon biologie moeten gaan studeren en literatuur als amateurisme beoefenen.’

Traditie

Door zijn voorkeur voor het persoonlijke document (uitgangspunt van de Oost-Indische Spiegel) plaatst Nieuwenhuys zich in de traditie van Forum. Hij deelt met Forum de voorkeur voor schrijvers als Nescio, Elsschot en Multatuli. Via Du Perron heeft hij bovendien een persoonlijke band met Forum. Door diens stimulans is Nieuwenhuys zich intensief met de Indische letterkunde gaan bezighouden en door Het land van herkomst is het schrijven van Vergeelde portretten beïnvloed.

Van bepaalde aspecten van Forum neemt hij echter duidelijk afstand. Zo verwijt hij Ter Braak en Du Perron dat zij te weinig oog hadden voor de sociale achtergrond waartegen de literatuur zich afspeelt. Een ander verschil is dat hij zijn buitenlandse voorbeelden niet uit de Franse literatuur haalt (uitgezonderd Léautaud, vanwege diens voorkeur voor ‘la conversation écrite’), maar uit de Angelsaksische. In het kamp Tjimahi maakte hij uitgebreid kennis met het werk van Carson Mc Cullers, Herman Melville, Lewis Carroll, Scott Fitzgerald, John P. Marquand en met nursery rhymes. Uit Marquands Wickford Point deed Nieuwenhuys ideeën op voor Vergeelde portretten, in beide gevallen is er sprake van een verteller die vervreemd raakt van zijn familie, van een sfeer van verval en van een dominerende tante.

Verwantschap

Nieuwenhuys is niet alleen zelf beïnvloed, hij beïnvloedde ook een volgende generatie. Met name zijn Amsterdamse leerlin-

gen Gerard Stigter, Gerard Bron en Henk Marsman hebben in hun stijl en in hun relativering van literatuur veel aan hem te danken. Kort nadien zouden zij onder de pseudoniemen K. Schippers, G. Brands en J. Bernlef het tijdschriftgeworden relativisme in de literatuur oprichten: Barbarber.

Relatie leven/werk

Het werk van Nieuwenhuys is duidelijk autobiografisch. ‘Ik moet altijd uitgaan van de werkelijkheid, van wat ik heb meegemaakt’, zei hij er zelf over. Toch vallen Vergeelde portretten en Een beetje oorlog niet af te doen als pure autobiografie. Van beide boeken heeft Nieuwenhuys niet nagelaten te benadrukken dat ze veel meer fictie bevatten dan oppervlakkige lezing doet vermoeden. Van Vergeelde portretten zegt hij: ‘Veel eerder heb ik een roman geschreven in de vorm van een familiekroniek’. Duidelijk is zeker dat Nieuwenhuys' leven, zijn Indische jeugd en de studiejaren in Leiden van beslissende invloed zijn geweest op zijn werk. Met een variatie op Jeroen Brouwers kunnen we zeggen dat hij niet alleen de boedelbeschrijver is van Nederlands-Indische letterkunde, maar ook die van zijn eigen leven.

Techniek

Door Nieuwenhuys' onspectaculaire stijl en door het autobiografisch karakter van zijn werk krijgt men licht het idee dat zijn boeken vrij los van compositie zijn en niet meer dan willekeurig gerangschikte herinneringen bevatten. Zowel in Vergeelde portretten als in Een beetje oorlog hanteert hij het bij Scott Fitzgerald ontdekte ‘writer's workshop’-procédé: al vertellend betrekt hij de problemen die het schrijven vanuit de herinnering oplevert in zijn verhaal. Vele malen bijvoorbeeld benadrukt de verteller in Vergeelde portretten dat hij zich iets niet meer precies herinnert, dat hij noodgedwongen gaat aanvullen en verbeelden.

Desondanks is Vergeelde portretten een strak gecomponeerde roman. Het boek heeft een cyclische structuur: het begint en eindigt met de verhouding tussen tante Sophie en haar drie Indische nichtjes. Daartussen vernemen we de geschiedenis van tante Sophie en de Hollandse jaren van de ik-figuur. Opvallend is dat de lezer in het begin van de roman veelvuldig signalen krijgt dat hij met een kroniek te maken heeft (zie boven), terwijl later in het boek de verhaalillusie sterker is.

In Een beetje oorlog ligt het anders. Het boek bestaat uit een

zestal, min of meer chronologisch geordende, verhalen. Sommige vormen een aaneengesloten vertelling, andere geven een reeks losse herinneringen, één verhaal is geheel gewijd aan Leo Vroman. Doordat in dit boek auteur, verteller en personage identiek zijn (ze heten alledrie Rob Nieuwenhuys), is Een beetje oorlog duidelijk een autobiografischer boek dan Vergeelde portretten.

Kritiek / Publieke belangstelling

Aan officiële erkenning heeft het Nieuwenhuys niet ontbroken. Hij werd een aantal malen met prijzen geëerd en de kritiek was in het algemeen positief over zijn werk. Op detailpunten was er wel eens kritiek, op zijn stijl en op zijn volgens sommigen overdreven indocentrisme, maar de lof overheerst. De meeste critici roemen juist zijn stijl, en men heeft grote waardering voor zijn vele werk op het gebied van de Indische letterkunde. Vooral Vergeelde portretten (vanwege de stijl, maar ook vanwege het knappe oproepen van een bepaalde sfeer en de karaktertekening) en Tempo Doeloe werden zeer positief ontvangen. De Oost-Indische Spiegel wordt unaniem beschouwd als hét standaardwerk over de Indische letterkunde.

Bijna al Nieuwenhuys' boeken zijn herdrukt, Vergeelde portretten zes maal, de Oost-Indische Spiegel twee maal; dit laatste mag opmerkelijk heten voor zo'n lijvige literatuurgeschiedenis. Toch is Nieuwenhuys, ondanks prijzen, herdrukken en goede kritieken, geen schrijver voor een groot publiek geworden; hij is eerder een ‘writer's writer’ gebleven. Het is een positie waarmee hij zelf mogelijk wel tevreden is, omdat die hem plaatst in de groep van de periferen waarnaar zijn voorkeur zo duidelijk uitgaat.

3. Primaire bibliografie

In deze bibliografie worden alleen de in boekvorm uitgegeven werken vermeld. Een volledige bibliografie (bijgewerkt t/m 1981), waarin ook tijdschriftartikelen en vertalingen van Nieuwenhuys' werk, is die van Dorothée Buur in de aan Rob Nieuwenhuys gewijde aflevering van De Engelbewaarder, jrg. 7, nr. 25, januari 1982, pp. 163-175.

4. Secundaire bibliografie

28 Kritisch lit. lex.
februari 1988