Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Adriaan Morriën

door Willem Maas

1. Biografie

Adriaan Morriën werd op 5 juni 1912 geboren te IJmuiden. Zijn vader had een zeilmakerij. Op zijn moeder was Morriën speciaal gesteld. Na de mulo volgde hij de hbs. Het gezin waarin hij opgroeide, was gereformeerd, maar met dit geloof brak hij aan het eind van zijn schooljaren.

Op zijn twintigste moest hij kuren wegens tbc; daarna, van 1939 tot 1941, studeerde hij Frans MO-A. In 1943 verhuisde hij naar Amsterdam. Hij trouwde in 1944 en kreeg twee dochters, Alissa en Adrienne. Hoewel inmiddels gescheiden, zijn hij en zijn ex-echtgenote ieder een etage in hetzelfde pand blijven bewonen.

Na 1945 leefde Morriën uitsluitend van en voor de literatuur, onder andere als lid van de redactieraad van De Bezige Bij en als redacteur van de literaire pagina van Het Parool (1969-1971). Tot 1952 was hij bevriend met W.F. Hermans, maar onder andere door een conflict over het overnemen van het tijdschrift Criterium doer Libertinage zegde Hermans de vriendschap op. Van 1969 tot 1978 was Morriën docent aan het Instituut voor Vertaalkunde van de Universiteit van Amsterdam.

Morriën werkte mee aan veel literaire tijdschriften. Hij debuteerde in december 1935 gelijktijdig met enkele gedichten in Elseviers Maandschriften een gedicht in Forum. Hij was hoofdredacteur van Literair Paspoort (1946-1964), redactie-secretaris van Criterium (1946-1948) en redacteur van Libertinage (1948-1953), Tirade (1958-1963) en de reeks Literair Akkoord (1968-1970). Hij maakte meer dan veertig maal deel uit van

een literaire jury, waaronder zestien keer van die voor de Martinus Nijhoff-prijs. Eveneens maakte Morriën deel uit van de redactie die de Nederlandse vertaling van het werk van Sigmund Freud verzorgt. In die hoedanigheid vertaalde hij met Henk Mulder een aantal werken van Freud.

Sinds 1984 recenseert hij voor Vrij Nederland en de VPRO. Morriën ontving in 1954 de jaarlijkse prijs van de Duitse Gruppe '47, in 1962 de Nijhoff-prijs voor zijn vertaalwerk en in 1988 de Herman Gorterprijs voor Oogappel.

2. Kritische beschouwing

Relatie leven/werk

Adriaan Morriën is het schoolvoorbeeld van een literator. Als creatief en kritisch schrijver, als vertaler, samensteller van bloemlezingen, redacteur, lector en docent heeft hij zich op alle mogelijke literaire terreinen bewogen. Zijn oeuvre omvat poëzie, verhalen, autobiografische geschriften, kritieken, essays, vertalingen en bloemlezingen.

Stond zijn hele werkzame leven in het teken van de literatuur, het omgekeerde is ook het geval: zijn literaire werk stond en staat steeds in het teken van zijn leven. Zijn eigen leven is het voornaamste onderwerp waarover Morriën schrijft. Een zeker exhibitionisme is hem daarbij niet vreemd; dat varieert van de grote openhartigheid van zijn amoureuze poëzie tot de neiging zijn eigen en andermans leven psychologisch te duiden. Zijn belangstelling voor Freud is hier uiteraard niet vreemd aan; zo verklaart hij zijn houding tegenover de seksualiteit en tegenover zijn ouders vanuit het Oedipus-complex.

Morriën schrijft autobiografisch ‘omdat ik het zelf beleefd heb, omdat het niet irreëel is of idealistisch’. Regelmatig heeft hij aangegeven dat zijn voorkeur uitgaat naar het persoonlijke in de literatuur, naar dagboeken, brieven en andere egodocumenten.

Desondanks, en ondanks de veelheid van genres die hij beoefent, is Adriaan Morriën in de eerste plaats dichter. Hij debuteerde als dichter, publiceerde vooral gedichtenbundels, schreef als criticus en essayist over poëzie en trad op als bloemlezer van poëzie. Ook in zijn proza bleef hij een dichter, met een voorkeur voor het korte, kernachtige. Hij schreef geen romans of een autobiografie, maar verhalen met een poëtische inslag en autobiografische fragmenten.

Thematiek / Ontwikkeling

Al in zijn kleine, slechts zeventien gedichten omvattende, debuutbundel Hartslag (19-39) speelt een aantal thema's een rol die in het hele oeuvre van Morriën terug blijven keren: de liefde, de vrouw (waarbij in deze bundel een opvallend motief de zwangerschap is), de natuur, maar ook vergankelijkheid en angst voor de dood. Vergeleken met latere bundels worden liefde en erotiek hier kuis en ingetogen beschreven.

Van het begin af aan ontbreekt elke metafysische of religieuze inslag aan deze gedichten. Morriën karakteriseerde zichzelf eens als ‘een theoloog van het lichamelijke’, iemand die ‘polemiseert met het geestelijke’. Zijn standpunt in die polemiek wordt steeds duidelijker: gaandeweg wordt zijn poëzie persoonlijker en aardser. Martien J.G. de Jong vatte dit proces als volgt samen: ‘Typerend voor Morriëns ontwikkeling is het gedicht “Hartslag” [...] omdat het de aanvankelijk verheven “romantische” of “transcendentale” liefdeservaring reduceert tot een zuiver natuurlijke, vitale, lichamelijke beleving die - blijkens andere teksten - de notie “eeuwigheid” volkomen overbodig maakt.’ Zijn poëzie moge dan steeds aardser worden, er is geen sprake van dat de erotiek zou verworden tot iets platvloers. De erotische gedichten (Morriën zelf spreekt van ‘amoureuze poëzie’) zijn geschreven zonder gêne of effectbejag, het plezier staat voorop.

Vlak nadat hij in Verzamelde gedichten (1961) een groot deel van zijn gedichten tot dan toe had bijeengebracht, kwam Morriën met een nieuwe bundel, Moeders en zonen (1962), waarin veel nadrukkelijker dan in eerder werk de jeugd als thema naar voren komt. Vanaf deze bundel wordt Morriëns dichtwerk duidelijk persoonlijker, autobiografischer. Ook in de opbouw is er verschil met vorige bundels: Moeders en zonen heeft een duidelijke thematische compositie, is meer dan een verzameling gedichten. Thema's uit eerder werk, zoals de moeder, de liefde en de natuur worden hier nadrukkelijker met elkaar in verband gebracht.

In het eerste deel, ‘Passie’, roept Morriën op poëtische wijze zijn calvinistische jeugd op waaruit hij zich bevrijd weet. Het tweede deel, ‘Moeders en zonen’, heeft tot thema de moederbinding en het vrijheidsstreven van de zoon en sluit zo aan bij het eerste deel. De verhouding die Morriën schetst tussen moeder, vader en zoon past moeiteloos in het door Freud geschetste Oedipus-complex. Deel drie, ‘Tweeling’, heeft de erotiek als hoofdthema. Ook hier legt Morriën verbanden: moederschoot en schede, en dus moeder en erotiek, worden met elkaar in verband gebracht. Die erotiek en de thema's van vader- en moederschap worden in de laatste delen van de bundel uitgebreid tot de natuur. Bijvoorbeeld in:

In deze bundel ‘verbeeldt’ Morriën volgens Martien J.G. de Jong ‘het bewustzijn deel uit te maken van een steeds voortdurend, alsmaar afstervend en tevens zich in nieuwe vormen voortplantend zinnelijk leven [...] dat in al zijn natuurlijke verschijningsvormen evenwaardig is’.

In Het gebruik van een wandspiegel (1968) komen voor het eerst gedichten voor waarin Morriën bespiegelingen geeft over de dichtkunst. Hij belij dt hierin zijn voorliefde voor de woordspeling en geeft blijk van zijn aandacht voor de taal:

Tevens is er een afdeling met een paar maatschappelijk gerichte gedichten, onder meer een aanval op de rooms-katholieke kerk. In Morriëns laatste grote bundel, Avond in een tuin (1980), spelen vooral angst voor dood en vergankelijkheid een grote rol. Ook hierin vinden we gedichten over het dichten, zoals het volgende, waarin Morriën een karakteristiek geeft van zijn eigen dichterschap:

Techniek / Ontwikkeling

De gedichten uit Morriëns beginperiode (tot en met Verzamelde gedichten) zijn geschreven in vaak rijmende, soms metrische, soms vrije dynamische verzen, waarin regelmatig, maar zeker niet overvloedig gebruik wordt gemaakt van beeldspraak. Morriëns eerste bundel, Hartslag, was verstechnisch nog modern te noemen, maar de poëzie van de Vijftigers maakt de latere gedichten al snel traditioneel.

In sommige gedichten in de bundels Vriendschap voor een boom (1954) en Kijken naar de wolken (1956) valt invloed van de Vijftigers te bespeuren: de vorm van de gedichten is in vergelijking met de voorafgaande vrijer, er komen bij na geen rijmende gedichten meer voor, het metrum is definitief losgelaten. Niet in zinsbouw, maar wel in woordkeus en het beeldend formuleren klinkt soms die invloed door, zoals in:

In Het gebruik van een wandspiegel treffen we naast traditionele verzen notitie-achtige gedichten en aforismen aan. Door de kritiek worden deze vernieuwingen toegeschreven aan de invloed van het tijdschrift Barbarber.

Verwantschap

Invloeden van Vijftig of Barbarber zijn in Avond in een tuin echter nauwelijks meer te bespeuren. Als deze bundel al een ontwikkeling laat zien, dan die van een terugkeer naar wat rustiger, traditioneler en soberder verzen. Rijm, metrum en beeldspraak worden karig gebruikt Naar aanleiding van de bundel Oogappel, waarin Morriën de amoureuze poëzie uit zijn gehele oeuvre heeft verzameld, stelde T. van Deel vast dat we in Morriëns werk een spiegel hebben van de veranderingen in de poëtische conventies in Nederland na 1945. Daar moet dan wel bij bedacht worden dat Morriën in grote lijnen zichzelf trouw gebleven is en dat hij zich slechts gedeeltelijk aanpaste aan de veranderende tijd: kenmerkend voor hem blijven de soms rijmloze, vrije dynamische verzen waar weinig beeldspraak in voorkomt. Een goed voorbeeld van dit soort poëzie is:

Thematiek

Dezelfde thematiek die we in Morriëns poëzie aantreffen, vinden we globaal ook in zijn proza. Ook hierin speelt de erotiek een belangrijke rol, ook hierin wordt de natuur boven de cul-

tuur gesteld. Morriëns verhalen, gebundeld in onder andere Een slordig mens (1951), Mens en engel (1964) en Waarom ik geen Dante-specialist ben geworden (1974), zijn fantasierijk, soms humoristisch. Vaak geeft een onverwachte invalshoek er een speels karakter aan mee, zoals in het verhaal ‘Een oud gebruik’. Morriën stelt daarin de erotische inwijding van de hoofdpersoon voor als een al jaren bestaand ritueel waarbij jongens 's nachts worden ingewijd in de geheimen van de liefde door meisjes die door het slaapkamerraam komen binnenklimmen. C.J.E. Dinaux vat de thematiek van Morriëns verhalen samen als: trouw aan het leven, een lofzang op de vriendschap en de liefde, vrouw en kind, natuur en huis.

Thematiek / Relatie leven/werk

Naar aanleiding van Moeders en zonen werd al opgemerkt dat Morriëns poëzie in de loop der jaren steeds autobiografischer wordt. Hetzelfde geldt voor zijn proza. In zijn vroege verhalen verwijst hij nauwelijks naar historische feiten uit zijn privéleven. Vanaf de geboorte van zijn dochters begint dat privéleven steeds duidelijker door te dringen in zijn proza: Alissa en Adrienne (1957) is een verzameling schetsen over zijn twee dochters en in Cryptogram (1968) en Lasterpraat (1975) beschrijft hij schrijvers uit zijn omgeving, en gaat hij in op zijn privéleven, zijn angsten en dromen. In Cryptogram vertelt Morriën vooral anekdotes uit het literaire leven. Zijn eigen aandeel is daarin nog vrij gering. Hij vervult hooguit de rol van toeschouwer. Het boek is een verzamelbundel en bevat, naast de afdeling met anekdotes, een herdruk van Alissa en Adrienne en Verzen van een vader (1960), enkele schrijversportretten en een verslag van een reis naar Roemenië.

In Lasterpraat speelt Morriën zelf duidelijk de hoofdrol. Hij beschrijft zijn jeugd, gedomineerd door het calvinisme en de daardoor veroorzaakte angsten en frustraties. Hij haalt herinneringen aan zijn moeder en grootmoeder op. Ook latere levensfasen (het schrijversleven) krijgen ruime aandacht in het boek.

Uit de bundeling van hoogtepunten uit zijn autobiografisch proza, Plantage Muidergracht (1988), komt eenzelfde beeld naar voren.

Techniek

Lasterpraat en Plantage Muidergracht zijn geen autobiografieën in de traditionele zin. Het zijn geen doorlopende verhalen, maar ze zijn opgebouwd uit fragmenten die een geringe samenhang vertonen. Over Lasterpraat zei Morriën in een interview: ‘Het is een boek dat je niet strikt van het begin tot het einde moet lezen. Je kunt het op elke bladzijde opslaan. Dat vind ik een voordeel voor de lezer.’

Kunstopvatting

Als essayist en criticus gaat Morriën pragmatisch te werk. In Concurreren met de sterren meet hij de door hem besproken dichters niet aan een door hem opgeworpen stelsel of leer, maar probeert hij ze op hun eigen mérites te beoordelen. Hij noemde recenseren in een interview: ‘cryptogrammen oplossen’, een uitspraak die aangeeft dat hij niet uitgaat van een bepaalde theorie, maar van het werk zelf en dat hij de raadsels die het oproept, probeert op te lossen. Hij zegt naar objectiviteit te streven, waarbij zijn enige maatstaf is: ‘ik wil door een gedicht ontroerd worden.’

Hoezeer hij ook een literator is, het belang van de literatuur is voor Morriën beperkt. In Concurreren met de sterren schreef hij: ‘Er zijn dringender dingen te doen dan het lezen van gedichten [...] ik geloof dat het belang van de poëzie en de literatuur in het algemeen wordt overschat, in de eerste plaats door de schrijvers en vooral door de schrijvers in ons land.’ Toch is het niet zo dat hij kunst als iets volkomen nutteloos beschouwt. In een interview naar aanleiding van een conferentie over kunst en communicatie zei hij: ‘Ik hoop dat ik het publiek iets te zeggen heb: ik wil de mensen ervan bewust maken dat er veel negatieve gevoelens zijn die alleen maar berusten op een op de taal als grootste onderdrukkingsmiddel gebaseerd misverstand, maar die in principe weg te werken zijn.’

Visie op de wereld

Ondanks zijn verzet tegen een calvinistisch verleden is er in zijn werk van maatschappelijk engagement geen sprake; politiek en maatschappij komen daarin slechts zijdelings aan de orde. Over het ontbreken van maatschappelijk engagement zei Morriën zelf: ‘Ik schrijf liever over aardige, gelukkige momenten [...] die maken voor mij de waarde van het leven uit.’ En ook: ‘Ikzelf schrijf nooit somber. Toch weet ik best dat de wereld niet

deugt en de mensen al helemaal niet.’ Morriën houdt er geen uitgebreid filosofisch systeem op na, zoals Harry Mulisch, noch een consistente wereldbeschouwing, zoals W.F. Hermans. Hij beschouwt de wereld om zich heen met verwonderde blik: ‘we zijn omringd door raadselen en je bent zelf ook een raadsel.’

Stijl

De woordkeus van Morriën is niet opzienbarend, de kritiek spreekt al vanaf zijn debuut van ‘bescheiden’ poëzie, een ‘zachte zuivere stem’. Woorden als ‘sierlijk’, ‘lichtvoetig’, ‘libertijns’ duiken herhaaldelijk in besprekingen van deze poëzie op. Opvallend is dat, hoewel de woordkeus in de erotische gedichten vrijmoedig is, Morriën toch vrijwel nooit ‘grove’ woorden gebruikt, of goedkope effecten najaagt. Zijn stijl lijkt heel eenvoudig, maar dit schijnbaar gewone is dikwijls zeer geraffineerd. Morriën heeft een afkeer van literaire dikdoenerij. Hij bewondert schrijvers alsjoop Waasdorp en Jan Arends juist vanwege hun nuchtere, eenvoudige taalgebruik. In zijn poëzie heeft Morriën een voorkeur voor woordspelingen, een neiging die vooral in de latere bundels naar voren komt, met name in Het gebruik van een wandspiegel. Die neiging tot woordspeligheid levert in deze bundel, maar ook in zijn proza, nogal wat aforismen of naar aforismen neigende zinnen op. Soms zijn ze aan de melige kant. Bijvoorbeeld: ‘Als blikken konden doden, zouden wij door een onderofficier in het kijken worden gedrild.’, of: ‘Wie niet voor mij is is achter mij.’

Het verschil in taalgebruik tussen Morriëns poëzie en zijn proza (verhalend en autobiografisch) is niet zo groot. In Een mooi dik meisje zonder borsten presenteerde hij een aantal fragmenten uit de prozabundel Lasterpraat als poëzie.

Traditie / Verwantschap

Morriën debuteerde nog net op tijd om in het laatste nummer van Forum terecht te kunnen. Door dit debuut, maar vooral doordat zijn opvattingen in een aantal opzichten duidelijk aansluiten bij die van Forum, is hij te zien als een late vertegenwoordiger van deze groep. Zijn voorkeur voor het persoonlijke in de literatuur werd hierboven al genoemd. Zijn poëzie richt haar aandacht vooral op het concrete, met onderwerpen die dicht bij huis liggen. Hij uit zich in taal die wars is van mooischrijverij. Opvallend is ook dat Morriën geen romans of andersoortig werk van langere adem heeft geschreven. Toch

wordt hij vooral in vroege besprekingen van zijn werk ingedeeld bij de generatie van dichters als Hoornik, Aafjes, Den Brabander, Vasalis en Lehmann, allen op enigerlei wijze verbonden met het tijdschrift Criterium. Als gemeenschappelijk kenmerk wordt genoemd het romantisch-rationalistische dat hun werk doortrekt. Vooral het met eerbied en verwondering beschouwen van de wereld heeft Morriën met een aantal van hen gemeen.

Van grote invloed op zijn werk waren volgens Morriën zelf de bijbel (vooral op zijn taalgebruik) en Rainer Maria Rilke.

Kritiek

De waardering van de kritiek voor Morriëns poëzie was wisselend. Alleen zijn debuut werd over het algemeen positief ontvangen. Al snel daarop lopen in de kritieken de meningen uiteen. Opvallend zijn in de beginperiode de opmerkingen over dreigende onderschatting. Die onderschatting wordt vaak toegeschreven aan zijn, door de meeste critici overigens gewaardeerde, bescheiden toon. Naar aanleiding van zowel Moeders en zonen als van zijn volgende bundel, Het gebruik van een wandspiegel (1968), horen we in de kritieken de klacht dat Morriën niet zelfkritisch genoeg is en ook zijn slechte gedichten publiceert.

De verschillende recensies naar aanleiding van Avond in een tuin zijn illustratief voor de verdeeldheid van de kritiek. Rob Schouten omschrijft de gedichten van Morriën als ‘traditioneel’ en ‘onverteerbaar geworden kwijlerigheid’. Herman de Coninck roemt juist de grote taalbeheersing, en stelt dat Morriën er in slaagt ‘eenvoudig te schrijven zonder dat het simpel wordt’.

W.F. Hermans, met wie Morriën aanvankelijk bevriend was, wijdde een van de stukken in Mandarijnen op zwavelzuur aan hem. Daarin verwijt hij Morriën dat hij een mandarijn is, en dat hij de geestige uitspraken die hij soms over letterkundigen doet tegenover Hermans, niet durft te publiceren (iets wat Morriën later in Cryptogram en Lasterpraat overigens wèl gedaan heeft). Morriën reageerde met de brochure De gruwelkamer van W.F. Hermans waarin hij een niet erg vleiend psychologisch portret van Hermans schetst, gemakshalve Hermans en de personages uit diens boeken aan elkaar gelijkstellend. Hij noemt Hermans daarin onder andere ‘een fascistische desperado’.

Martien J.G. de Jong is de enige die de moeite nam een artikel te wijden aan meer dan één werk van Morriën. In deze studie van het poëtisch oeuvre tot Het gebruik van een wandspiegel, roemt hij vooral de stijl en het ontbreken van de Nederlandse somberheid en laat hij zien dat Morriëns gedichten thematisch samenhangen.

Ook Morriëns proza werd door de kritiek zeer wisselend beoordeeld. Sommigen vonden zijn verhalen te schetsmatig, te oppervlakkig, te veel volgens een vast stramien opgebouwd, en de stijl net iets te verfijnd (Fens). Men opperde bezwaren tegen de te dichterlijke wijze van schrijven en zag als gevaar ervan dat de verhalen te vaag, te algemeen worden (Gomperts). Anderen oordeelden positiever. Zij roemen de fantasierijke inhoud, de knappe typeringen van vrouwenfiguren (Vestdijk), de stilistische vaardigheid en de blijmoedige levensaanvaarding die uit de verhalen spreekt.

Publieke belangstelling

Het publiek heeft voor het werk van Morriën nooit erg veel belangstelling gehad. Van slechts enkele boeken verschenen herdrukken. Adriaan Morriën is tot nu toe een schrijver voor enkelen, meest andere literatoren, gebleven. Dat die niet alleen van zijn eigen generatie zijn, blijkt uit de recente waardering van de dichter Rogi Wieg, een waardering die wederzijds is. De bescheiden publieke waardering voor de schrijver van een zo toegankelijk, opgewekt en vriendelijk oeuvre is merkwaardig. Misschien is het ontbreken van somberheid en zwaartillendheid in zijn werk daar debet aan.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

33 Kritisch lit. lex.
mei 1989