Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Maurits Mok

door Dirk Kroon

1. Biografie

Mozes Mok werd op 7 november 1907 in Haarlem geboren. Het gezin waarin hij opgroeide, was dat van ‘kleine luyden’, nauwelijks geïnteresseerd in literatuur, nauwelijks ook bezig met de joodse godsdienst of traditie. Mok verdiepte zich al vroeg als autodidact in cultuur en literatuur. Een mulo-diploma en enkele cursussen bereidden hem voor op een kantoorbaan, maar zijn hart ging uit naar andere zaken. In 1939, getrouwd en wel, liet hij voorgoed alle bazen achter zich en wijdde hij zich geheel en al aan literair werk.

Zijn joodse doopnaam zou hij tijdens het opkomend fascisme veranderen in Maurits, zoals hij zich tijdens de Tweede Wereldoorlog genoodzaakt zag te publiceren onder pseudoniem: Hector Mantinga en mogelijk ook Victor Langeweg. Het latere pseudoniem Jan Luyken jr. zou hij eenmalig gebruiken bij gedichten over uitoefenaars van hedendaagse beroepen, met een knipoog naar zijn zeventiende-eeuwse voorganger.

In de oorlog scheidt Mok om veiligheidsredenen van Wijmie Fijn van Draat, duikt onder in het Gooi - Laren, Blaricum - en leeft voornamelijk van bijdragen uit een kunstenaarsfonds. Wanneer de bevrijding aanbreekt, blijken zijn ouders en oudere zuster in Auschwitz omgekomen. Hij hertrouwt met dezelfde vrouw, krijgt een dochter - Els -, maar dit kan het huwelijk niet redden. In 1949 huwt hij Riemke Timmermans die hem nog twee dochters - Marianne en Judith - zou schenken en met wie hij tot zijn dood zou samenzijn. Zij bewonen in Bergen aan Zee een kleine bungalow die door een bewonderaar was aangeboden. In 1963 verkoopt hij het huis en trekt voor twee jaar naar Menton, Zuid-Frankrijk, waar hij eerder een halfjaar met vrouw en dochter had verbleven. Zij leven van het vertaalwerk dat hij

verricht, ‘alle mogelijke dingen’. In 1970 komen zij te wonen in het Dirk Costerhuis te Delft, een gratis onderdak voor auteurs. Nadat het verkocht is, kiest het echtpaar onder dezelfde condities voor een appartement in Frankenstate, Bergen (N.H.). Daar overlijdt Mok op 8 februari 1989.

Naast zijn talrijke boekpublicaties publiceerde Maurits Mok in tijdschriften als Nu, Opwaartsche Wegen, Groot Nederland, De Gids, Kentering, Maatstaf, Bzzlletin. Besprekingen van boeken en gedichten leverde hij als vast medewerker aan onder andere Vrij Nederland, Algemeen Handelsblad en Haagsche Courant.

Zijn werk werd bekroond met de Poëzieprijs van de Gemeente Amsterdam (1957) voor de bundel Stormen en stilten, de Prijs van de Stichting Kunstenaarsverzet 1942-1945 (1958) voor zijn poëzie, de Henriëtte Roland Holst-prijs (1962) voor zijn hele oeuvre, met name voor Gedenk de mens en de Marianne Philips-prijs (1969) eveneens voor zijn hele oeuvre.

2. Kritische beschouwing

Relatie leven/werk

De relatie tussen leven en werk van Maurits Mok is groot. De door hem ervaren actualiteit - van het twintigste-eeuwse wereldgebeuren tot de intimiteit van een gezin en het leven in een dorp - is een constante in zijn werk. De historische werkelijkheid en de plekken waar Mok heeft verkeerd, zijn gemakkelijk in zijn werk te herkennen. Maar noch qua stijl, noch qua inhoud is hij als een realistisch auteur te kenmerken. Men noemt zijn proza zelfs magisch-realistisch, een typering die aangeeft dat de verbeeldingskracht een belangrijk bestanddeel van zijn werk uitmaakt. De zichtbare werkelijkheid is niet Moks enige werkelijkheid. Er is altijd ‘het andere’, een onkenbaar raadsel.

Traditie / Visie op de wereld

Aanvankelijk had deze dichter de brede adem en de bevlogenheid van iemand als Herman Gorter en noemde hij A. van Collem als inspiratiebron. Uit zijn poëtisch dubbeldebuut Kaas- en broodspel en Exodus (1938) en uit hët idyllische Scheppingsdroom (1940) spreekt een kracht die het hem mogelijk maakt boven de actualiteit uit te stijgen in grote epische gedichten, maar onafwendbaar is het gegeven dat hij zou behoren tot een generatie waarover Ed. Hoornik zei: ‘Wij werden ontgoocheld geboren.’ Droomgestalten waren voor deze generatie, na de ervaringen van massale armoede in de jaren dertig en de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog, nauwelijks meer mogelijk. Toch weigert Mok zich neer te leggen bij wat A. Roland Holst noemde: ‘het schrikbewind van uur en feit.’ Wanneer hij nog een enkel lang episch gedicht schrijft - zoals De vliegende Hollander (1941) of De spoorwegstaking (1953) - vormen strijd en verzet de boventoon. De dichter is in laatstgenoemd epos op zoek naar vrijheid, ‘die eenzamen wegrukt uit de bankring/ van hun gepeins en tot vervoerden maakt.’ Mok weet dat gemeenschappelijkheid een wezenlijk bestanddeel van menselijk leven is. Hij probeert verbanden te leggen en zoekt een oplossing voor de naoorlogse chaos met traditionele middelen. Uiteraard vertoont hij afweer bij de verschrikkingen, maar tegelijkertijd behoudt hij het vermogen tot overgave. Althans, zolang het gedicht duurt. Daarmee staat hij poëtisch gezien het dichtst bij Gerrit Achterberg.

Ontgoocheld geboren en vervolgens als overlevende uit de oorlog gekomen, moest hij leren leven met gevoelens van angst, schuld en eenzaamheid. Er leek voor hem geen andere taak weggelegd dan de weggevoerden, ‘de weggetrapten uit het licht’, zoals hij hen in Aan de vermoorden uit Israël (1950) noemt, tot aanwezigheid te roepen, hun leven en dood vorm te geven in gedichten, incantaties zonder tranen. De schuld die hij als joodse overlevende voortdurend met zich meedraagt, lijkt alleen in te lossen door de poëzie. Daarom roept het ene gedicht het andere op. Door deze thematiek is Mok een hartstochtelijk, bijna monomaan dichter die niet kan blijven stilstaan bij het voltooide gedicht. Het nog te schrijven gedicht is het enige dat telt.

Thematiek

Het verweer tegen verschrikkingen heeft thematische consequenties. In het verlengde van het thema gemeenschappelijkheid dat vanaf het begin een rol heeft gespeeld, komt in de loop van de jaren vijftig het liefdesthema naar voren. De geliefde vrouw verschijnt in zijn verzen; even later verschijnen ook de kinderen erin. Er ontstaan een Echtheid en speelsheid die duidelijk bevrijdend werken. De lezer neemt ze niet alleen waar in de kinderrijmpjes (zoals Rom bom bom!, 1962), ook de ‘serieuze’ bundels laten ze zien. Maar daar blijkt een donkere ondertoon onontkoombaar. In Dwars door de zomer (1962) bijvoorbeeld schrijft hij over een vakantie met vrouw en kinderen. Naast vederlichte regels leest men tevens:

Een natuurkracht die vanaf de eerste regel van Kaas- en broodspel aanwezig was, de zee (‘Zoo was het eeuwig: water, wind, en wolken’), krijgt steeds meer betekenis. De zee wordt een teken van eeuwig scheppende beweging. Het verweer ligt voor Mok in de natuur besloten. Anderzijds kunnen kosmische krachten bedreigend en ondermijnend zijn. Talloze verzen tonen het. En ook in het proza dat hij schreef, zijn natuurkrachten heel manifest. Het meest uitbundig in de verhalenbundel Het feest van Hercules (1977).

Moks belangrijkste prozawerken verwoorden dezelfde uitgangspunten die zijn latere poëzie kent: de mens is alleen, staat tegenover allerlei krachten buiten hem, vernietigende krachten, zowel in de natuur als in zichzelf; en tegelijkertijd zijn er reddende krachten, zoals de verbeeldingskracht Blijkens de novelle De ondergrondse (1979) kan zelfs deze kracht zich tegen de mens keren. De hoofdpersoon gaat in gekte ten onder als hij het idee van een ondergronds verkeersnet ontwikkelt.

Al is Moks proza naar eigen zeggen ‘een randverschijnsel’ bij zijn poëzie en heeft de kritiek het als zodanig behandeld, de lezer wordt erin geconfronteerd met heel wat typerende elementen. Zo is in de novelle Een mens van nergens (1987) het motief uitgewerkt van een gedroomde wereld die door de realiteit voortdurend bedreigd wordt. De epische mogelijkheden die Mok als lyricus achter zich liet, heeft hij in proza hervonden: hij vertelt, objectiveert en meet verschijnselen breed uit. Misschien mag men parallel hieraan het light verse dat hij in De doorleesbril (1983) bundelde, zien als uiting van humor die hij niet kwijt kon in het ‘échte’ werk.

Ontwikkeling

Intussen zijn de gedichten steeds meer geconcentreerd, kernachtiger geworden. In de bundel Achtergrond (1965) blijken genoemde thema's uitgediept. De bundel is vervuld van een dwingende stilte als teken van afwezigheid van zovelen. Mok verwoordt de ontzaglijke leegte die ontstond toen ‘zoveel licht gedoofd’ werd, toen miljoenen levens werden verwoest, van volwassenen, maar ook van kinderen. Die pijn blijft schrijnen. Temeer misschien omdat Mok vanaf het begin een sterk gevoel van continuïteit heeft gehad. Hij wist dat hij in een menselijke geschiedenis stond, een continuüm waaraan hij deelhad. De aanleiding ertoe mag dan tijdgebonden zijn, de leegte die hij vaststeit, is bovenpersoonlijk en existentieel. In dit opzicht past zijn werk in de tijd van het filosofisch existentialisme van Sartre en de zijnen.

Traditie

Het gevoel van continuïteit draagt ertoe bij dat hij zich in een traditie geplaatst weet. Een traditie van dichters door de eeuwen heen, die vanaf het moment dat het menselijk bestaan uitkwam boven het louter vegetatieve, onaflaatbaar het gevecht zijn aangegaan met de taal en de werkelijkheden waarnaar de taal ver-

wijst. Wie verwantschap wil aanwijzen, kan dit alleen heel globaal doen. De grote namen uit de wereldliteratuur door de eeuwen heen zijn te noemen als Moks voorbeelden en voorgangers: Homerus, Aeschylus, Shakespeare, Milton, Goethe. In Nederland: Gorter, als epicus en als lyricus, A. Roland Holst om diens verbondenheid met de zee, Achterberg om de lyrischbezwerende kracht. Moks thema's zijn oerthema's: tijd, verlatenheid, eenzaamheid, vergankelijkheid. Zo in het openingsgedicht van de bundel Avond aan avond (1970):

De lyricus Mok blijkt niet ontredderd. Al is hem veel ontnomen, hem bleef de macht van het woord, want als zijn hand ‘door het niets beweegt’, is dit een daad van iemand die de ontgoocheling niet als eindpunt beschouwt. De hand beweegt, de maker leeft dus, geeft tekens van aanwezigheid, stelt ‘zijn’ tegenover ‘niet-zijn’.

Stijl / Techniek

De poëtische ontwikkeling die Mok doormaakte, staat in directe relatie met wat hij vaak ondanks zijn scepsis beoogde. Verzet tegen de dood en het dodende vereist een toenemende concentratie en sterker wordende wapens. Moks taal is in de loop der jaren dan ook steeds meer geladen geworden; het gedicht werd korter, de beeldspraak werd bijtender, het ritme vaak meer afgebeten en altijd dwingend. Hij koos de lyrische vorm naar eigen zeggen als ‘verlossing van rijmdwang en metrische eenvormigheid’.

De versstructuur wordt wel hechter, maar de thematiek is zeker

niet concentrisch. De ervaringen van lijden en dood doen Mok zoeken naar leven. Hij is niet een dichter van het of/of, maar van het zowel/als. Eenduidigheid en anekdotisme mijdt hij. Polen en tegenpolen bewegen, zijn nooit statisch. Hij aanvaardt ze als eventueel uitgangspunt, als vertrekpunt bij een telkens ondernomen verkenning. Als hij eenmaal op weg is, flitsen de beelden op, komen volzinnen los en biedt hij perspectieven. Dichten is voor hem vinden, naar de oorspronkelijke betekenis van het werkwoord trobador en de oude naam trouvère: dichten is aantreffen, de dichter is een vinder. Moks muzikaliteit is zeker niet die van de troubadour, maar komt meestal tot uiting in klankverbindingen en plastische woordkeuze. En wat hij vindt, is voor de lezer. Communicatie is voor hem ‘een essentie’. Na elk voltooid gedicht wordt hij zelf bezitloos.

Ontwikkeling / Thematiek

De realiteit van de dood blijft hem bezighouden, maar het bestaan is vol raadsels en daarvoor ruimt hij meer en meer plaats in. In opeenvolgende bundels neemt de aanwezigheid van het raadsel toe. Dit levert geen lichtere poëzie op, maar wekt de indruk van een zekere berusting, een gevonden evenwicht tussen de krachten van de vernietiging en die van de schepping. Tegelijkertijd wordt zijn aandacht voor eenvoudige, concrete dingen en verschijnselen groter. In de gedichten die Mok op latere leeftijd schreef, Gedichten van zestig tot zeventig (1977), zijn heel wat verzen te vinden die iets laten zien van eenvoudig leven. Weer komen de kinderen in zicht. Het leven van en met vrienden is er een belangrijk motief, evenals het reizen. Reisgedichten laten zien hoe hij zich soms volledig aan de ervaren realiteit kan overgeven. In zijn eigen woorden bijvoorbeeld: ‘ik word telkens ademloos van het licht.’ Zo wordt schrijven voor hem een vorm van aan de dood ontkomen. De van de dood doordrongen dichter spreekt zich lyrisch tegen als hij in het gedicht ‘Bach’ zegt:

De scepticus Mok schrijft in het gedicht ‘Bourges’ zelfs:

Tegenover angst stelt hij verrukking. Verrukking waarin de bomen fluisteren, de stenen spreken, de zee tegen het donker opgewassen is, de mens zijn stem verheft en voor een moment zijn sterfelijkheid vergeet, en kinderen de stilte wegzingen.

Werkelijkheidsbesef zorgt vervolgens altijd voor ontnuchtering. Waar het raadsel hem omarmt, neemt even later het niets bezit van hem:

Een onthutsende ervaring die geen illusie meer overlaat, tegen het eind van het leven geschreven.

Na Terug door de tijd (1984), waarin dit gedicht is opgenomen, volgden er nog drie bundels met korte tot zeer korte gedichten. Mok voldoet geheel aan het beeld van de dichter die met lange, brede verzen inzet en na vele jaren van vakuitoefening eindigt met heel korte regels waaraan de kunst van het weglaten is af te lezen. Het is of de dichter afscheid neemt van de woorden, zoals de werkelijkheid van het raadsel afscheid nam van hem. De laatste bundel, Altijd de aarde (1987), biedt messcherpe waarnemingen van een laatste levensfase: ‘Zoekende woorden/ openen een dodenrijk.’ Maar ook: ‘Avond. De lamp vangt goud/ en strooit het uit.’ ‘De koude brandt tot in het bloed.’ En: ‘Woorden, nooit gesproken/ bevriezen ons van binnen uit.’

Verwantschap

De grondtoon van de vergankelijkheid klinkt tot in de laatste woorden van een dichter die een gooi naar het grote en hogere deed. Mok verkende een werkelijkheid die uit helse en hemelse elementen bestond. Daarin was hij een eenling. De slotwoorden van zijn laatste bundel geven aan bij wie hij behoorde: ‘eenlingen in niemandsland.’ Al ging hij om met generatiegenoten als Gerard den Brabander, Jac. van Hattum, Jan H. de Groot, en herkende hij zich in de verbeeldingskracht van A. Roland Holst of van iemand als Leo Vroman, de poëtische verwantschap bleef beperkt.

Kritiek

Zijn oeuvre heeft bij vlagen aandacht gekregen. Werd hij nog door H. Marsman enthousiast binnengehaald toen hij zijn episch werk publiceerde, na de Tweede Wereldoorlog verscheen de Beweging van Vijftig, die alle aandacht naar zich toe trok en de meer traditioneel schrijvende dichters op de achtergrond drong. Toen het vuur van Vijftig begon te temperen, kwam er weer enige ruimte voor een dichter als Mok en ontving hij enkele literaire prijzen. Daarna dienden volgende groeperingen zich aan, veel vrijblijvender en veel anekdotischer schrijvend. Het sonnet kwam bijvoorbeeld weer terug en de meestal vrije verzen van iemand als Mok kwamen maar beperkt over het voetlicht.

Toen hij een grote reputatie had verworven met epiek, ging hij tot lyriek over - aanvankelijk in strakke vorm, later in vrije verzen. Telkens week hij af van gangbare stromingen. Mede daardoor geldt nog steeds wat F. Bordewijk in diens kritisch proza opmerkte: ‘Voor Mok [...] heeft men respect, doch ook niet meer dan dat.’

Publieke belangstelling

De publieke belangstelling die hij mocht ervaren was noch in negatieve, noch in positieve zin opvallend. Zijn werk beleefde nauwelijks herdrukken en als man die zich op de achtergrond hield, kwam hij niet vaak voor het voetlicht, al liet hij zich door vrienden soms overhalen om voor radio of publiek op te treden. Bloemlezers wisten hem in ruime hoeveelheid te vinden, waardoor zijn naam toch telkens opdoemt.

Verwantschap / Kunstopvatting

Via de taal bracht hij een relatie met het omringende en de omringenden tot stand. Ook met omringende literatoren: in bundels uit de jaren zeventig en tachtig treffen we talrijke portretten

van literatoren aan die hem hadden getroffen als ‘eenlingen’: collega's als Ed. Hoornik, H.M. van Randwijk, J.C. van Schagen, Evert Straat, Paul Rodenko, Victor E. van Vriesland, Jozef Eijckmans. De taal fungeert ook hier als toenaderingspoging en verkenning. Moks werk is nooit afstandelijk of centripetaal. Integendeel, het zoekt toenadering en toont betrokkenheid. Al schrijvend en verkennend ontdekt hij bezielde verbanden. Iets of iemand doemt plotseling op, maakt zich manifest. Harry Mulisch zei ooit: ‘een schrijver moet het raadsel vergroten.’ Het is ook Moks instelling ten voeten uit. De maker die de dichter is, weet dan dat hij staat voor het onvoltooide, het nooit te voltooien aanwezige, het onnoembare dat niet in woorden gevangen kan worden, ‘het gloeiende raadsel’, ‘het geheim’.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

93 Kritisch lit. lex.
mei 2004