Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Bart Moeyaert

door Jooris van Hulle

1. Biografie

Bart Boudewijn Peter Moeyaert werd op 9 juni 1964 in Brugge geboren als jongste in een gezin van zeven zonen. Zijn voornaam Bart dankt hij aan het hoofdpersonage in de bekende roman van Anne de Vries; dat zijn tweede naam Boudewijn luidt, heeft te maken met een traditie in België die zegt dat de zevende zoon op rij in een gezin naar de koning wordt genoemd en meteen ook de vorst als peetoom krijgt toegewezen.

Moeyaert volgde lager en middelbaar onderwijs aan het Sint-Leocollege in Brugge. Daarna, van 1981 tot 1984, volgde hij de Kunsthumaniora Sint-Lucas in Gent. In 1987 behaalde hij het diploma voor het regentaat (leraarschap) in de vakken Nederlands, Duits en geschiedenis aan het Sint-Thomasinstituut in Brussel. Hij koos nadien niet voor een voor de hand liggende loopbaan in het onderwijs, maar besloot meteen zijn weg te zoeken als schrijver. Hij werkte op freelancebasis als recensent en vertaler mee aan het damesblad Flair en aan de kindertijdschriften van uitgeverij Averbode. Van 1992 tot 1995 was hij redacteur van Top Magazine, een jongerentijdschrift. In 1995 werd hij fulltime schrijver. Vanaf 2002 is hij ook als docent Creatief Schrijven verbonden aan het Koninklijk Conservatorium in Antwerpen.

Moeyaert was negentien toen hij in 1983 debuteerde met Duet met valse noten, een jeugdroman over vriendschap en verliefdheid. Het is de start geweest van een bijzonder vruchtbare schrijversloopbaan waarin hij zich niet laat vastpinnen op één genre. Moeyaert publiceert kinder- en jeugdboeken, die ook door volwassenen gelezen kunnen worden, hij schrijft poëzie, hij

was van 2006 tot 2008 stadsdichter van Antwerpen, hij is actief als vertaler, hij werkt voor het theater en voor de televisie en schrijft geregeld bijdragen in diverse kranten en tijdschriften. Het werk van Moeyaert werd vaak bekroond. Hij kreeg de Zilveren Griffel voor Blote handen, Het beest heet Mona en De Schepping (respectievelijk in 1996, 2002 en 2004), de Boekenleeuw voor Kus me, Blote handen, Het is de liefde die we niet begrijpen, De Schepping, De Melkweg en Wie klopt daar? (respectievelijk in 1992, 1996, 2000, 2004, 2012 en 2013), de Boekenwelp voor Een kuil om in te wonen, Voor altijd, altijd, Mansoor, De brief die Rosie vond en Dani Benoni: lang zal hij leven (respectievelijk in 1991, 1997, 1998 en 2005), de Prijs van de Kinder- en Jeugdjury voor Duet met valse noten (1984), de Prijs van de Vlaamse Gemeenschap voor jeugdliteratuur, de Deutsche Jugendliteraturpreis en de Norske Oversetterpremien voor Blote handen (respectievelijk 1996, 1998 en 1998), de Woutertje Pieterse Prijs voor Broere: de oudste, de stilste, de echtste, de verste, de liefste, de snelste en ik (2001), de Gouden Uil-jeugdliteratuurprijs voor Luna van de boom (2001) en de Nienke van Hichtumprijs voor Dani Benoni: lang zal hij leven (2006).

Vertalingen van zijn werken verschenen in heel Europa en ook in het Japans.

Bart Moeyaert woont sinds 1987 in Antwerpen.

2. Kritische beschouwing

Thematiek

Bart Moeyaert was pas negentien toe hij debuteerde met Duet met valse noten (1983), een roman die grotendeels gebaseerd is op zijn dagboeknotities en die over een tienervriendschap en verliefdheid gaat. Ook Terug naar af (1986) is een verhaal over tieners, dit keer geconcentreerd rond moeilijkheden op school. De tragische ondertoon in beide boeken wordt bepaald door de eenzaamheid van de hoofdpersonages, die zich door iedereen in de steek gelaten voelen. Zo slaagt Mattias er in Terug naar af niet in vriendjes te maken, terwijl hij de volwassenen niet in vertrouwen kan en durft te nemen. Net als het hoofdpersonage in Het boek van Niete (1988) vindt Mattias troost in de boeken die hem een uitweg bieden uit de cocon van eenzaamheid. In ‘Voor het laatst’, een van de verhalen uit Broere (2000), reikt Moeyaert een mogelijke verklaring aan voor de nadrukkelijke aandacht die hij besteedt aan emoties: ‘het hoofd is een kijkkast en het hart vergeet niets’. Met Suzanne Dantine (1989), later opnieuw en in een herziene versie uitgebracht onder de titel Wespennest, wordt de thematiek verder uitgebreid tot wat het grondmotief zal worden in het werk van Bart Moeyaert: de spanning tussen de wereld van het opgroeiende kind en die van de volwassenen.

Ontwikkeling

Moeyaert heeft er steeds op gewezen dat hij met de roman Suzanne Dantine pas echt begonnen is als bewust literair auteur. Het is een complex boek met diverse verhaallijnen die in elkaar grijpen en waarin heden en verleden onlosmakelijk met elkaar verbonden blijven. In de bewerkte versie ervan is de chronologische lijn strakker en duidelijker uitgewerkt, doordat het verhaal begint met de geboorte van de hoofdfiguur. Over zijn werkwijze zegt Moeyaert: ‘Ik schrijf nogal impulsief. Ik maak geen schema van hoe mijn boek moet worden. Het komt bij wijze van spreken uit mijn ellebogen.’ (interview Karel Maartense, 1993) Overigens zal Moeyaert in zijn latere werken de structuur steeds strakker in de hand houden, zonder daarbij direct te opteren voor een rechttoe rechtaan verhaal. Uiteindelijk is het hem hierom te doen: een spannend verhaal vertellen in een literair verantwoorde vorm.

Thematiek

In de novelle Kus me (1991) worden binnen de beperkte tijdsruimte van een dag in de zomer vier tieners geconfronteerd met elkaars geheimen. Net als in Blote handen (1995), waarin het pestgedrag van twee jongetjes ten aanzien van een oudere man centraal staat, worden de dieperliggende vragen waarmee de personages te kampen hebben en die grotendeels zijn terug te voeren tot relationele problemen, slechts mondjesmaat prijsgegeven. In het prentenboek Afrika achter het hek (1995) verruimt Moeyaert deze thematiek tot die van de ontworteling. Een Afrikaanse vrouw kan in Europa moeilijk aarden. Daarom bouwt de vertellende ik-figuur voor haar een hut waarin ze zich bijwijlen kan terugtrekken om zich onder te dompelen in de sfeer van vroeger. Het motief van de herinnering en de manier waarop die gekoesterd wordt, komt hierin sterk naar voren. Het past hier binnen het overkoepelende thema van de eenzaamheid, de afzondering en het gebrek aan liefde dat de personages veroordeelt tot een geïsoleerd bestaan.

Soms mondt dit alles regelrecht uit in gevoelens van angst. Moeyaert roept die op in De Melkweg (2011), waarin twee broers op het voorplan treden die in afwezigheid van hun ouders hun weg moeten zien te vinden. Die fundamentele eenzaamheid, gecombineerd met het motief van een machtsstrijd, speelt ook mee in de roman Dani Bennoni: lang zal hij leven (2004), die zich afspeelt tegen de achtergrond van de Tweede Wereldoorlog. De hoofdpersoon is de kleine Bing die er alles voor wil doen om indruk te maken op zijn broer Moon die is opgeroepen als soldaat. Bing wil daarom leren voetballen bij Dani Bennoni, de voetbalheld tegen wie Moon altijd heeft opgekeken. De novelle Graz (2009), die geïnspireerd is op een verblijf van de auteur in de gelijknamige Oostenrijkse stad, focust op de eenzaamheid van de apotheker Eichler. Aan dit thema van de eenzaamheid wordt dat van de liefde verbonden in Het is de liefde die we niet begrijpen (1999), waarin drie verhalen zijn opgenomen die de liefde als drijfveer van het menselijk handelen uittekenen, maar evenzeer de manier waarop mensen, al proberen ze dat wel, elkaar niet echt kunnen bereiken.

Relatie leven/werk

Naar aanleiding van de verhalenbundel Broere, waarin bij de eerste editie 31 verhalen stonden die in 2010 werden aangedikt

tot 49, kreeg Moeyaert meer dan eens de vraag of en in hoeverre die verhalen autobiografisch waren. In Het is de liefde die we niet begrijpen was het hoofdpersonage een meisje, net als in Duet met valse noten. Moeyaert zegt daarover: ‘In het begin verstopte ik mij zeker, ik verzon van alles om mezelf niet bloot te geven. Maar in mijn latere werk is dat niet meer het geval. [...] Ik vind het niet erg om mezelf te laten zien zoals ik ben en te tonen waarvoor ik sta.’ (interview Karine Somers, 2005) De vertelde anekdotes spelen hierin ontegenzeglijk een rol, maar het zijn vooral de thema's van liefde, eenzaamheid en dood die de auteur als het ware op de huid zijn geschreven. Naar aanleiding van zijn veertigste verjaardag, die samenviel met twintig jaar schrijverschap, publiceerde Moeyaert 56 kilometer, waarin hij zichzelf en zijn werk voorstelt aan de hand van 56 notities met anekdotes, beeldmateriaal en korte reflecties over het schrijven. De ‘56 kilometer’ uit de titel verwijzen naar Moeyaerts passie voor potloden. Naar het schijnt kun je met een potlood een lijn van 56 km trekken.

Visie op de wereld

Het werk van Moeyaert wordt doorgaans gerekend tot de jeugdliteratuur. Dit is in de eerste plaats toe te schrijven aan het feit dat hij zich vooral richt op het innerlijk van kinderen en jongvolwassenen. Uit zijn benadering van de leef-, denk- en gevoelswereld van zijn personages blijkt dat hij een sombere, tot op zekere hoogte zelfs pessimistische visie heeft op de manier waarop jongeren zich tot de wereld van de volwassenen verhouden. Vaak is de relatie tussen beide werelden pijnlijk. Toch is het wereldbeeld van Moeyaert genuanceerd: vaak breekt aan het slot een vorm van hoopvolle verwachting door, die perspectieven voor de toekomst opent.

Stijl / Techniek

In een interview met Gaea Schoeters uit 2011 zegt Moeyaert: ‘Elk boek begint met een beeld. Opeens zie ik iets voor me, waarvan ik 100 procent zeker weet: dit wordt het. Ik voel een heel sterke aandrang om de scène op papier te zetten, met een vlotheid die nooit meer terugkomt, want de rest van het boek is zwoegen.’ Dat ‘zwoegen’ komt voort uit zijn visie op het schrijven: ‘Schrijven heeft voor mij zeker te maken met een vorm van macht, want op papier kan ik de dingen zelf sturen.’ (interview Karine Somers, 2005) Dit sturen heeft zowel te maken met de

ontwikkeling van het initiële beeld tot een samenhangende plot, als met de aandacht voor de structuur ervan en de verwoording. In zijn ontwikkeling als schrijver is Moeyaert meer en meer een gecomprimeerde vertelstijl gaan hanteren die gaandeweg soberder en helderder is geworden.

Traditie

Vooral door de aandacht die hij besteedt aan de opbouw van en de taal in zijn boeken, is Moeyaert, samen met onder meer Anne Provoost, uitgegroeid tot een belangrijk vertegenwoordiger van een generatie schrijvers die kinder- en jeugdliteratuur tot een volwaardig literair genre hebben uitgebouwd.

Techniek

Moeyaert verlegt graag zijn literaire grenzen. Dat resulteerde onder meer in een aantal muziektheatervoorstellingen. In 1999 bewerkte hij op verzoek van componist Filip Bral het Slowaakse sprookje ‘Berona’. Moeyaert heeft van de vertelstof een nieuw verhaal gemaakt, Luna van de boom (2000). In het genre van het muziektheater zijn er verder nog De Schepping (2003), waarin hij zijn versie brengt van Genesis, en Het Paradijs (2010), beide geschreven op verzoek van het Nederlands Blazersensemble. Over het laatste werk schreef Patrick Jordens: ‘De gelaagdheid aan betekenissen is zeker een van de sterktes van deze poëtische tekst, maar stelt ook hoge eisen aan de jonge lezer. Daarom is dit een boek bij uitstek om samen met volwassenen te lezen, zodat er een dialoog kan ontstaan.’ Olek schoot een beer en kwam met een veer op zijn muts weer thuis is een bewerkte versie van De vuurvogel van Igor Stravinsky. Moeyaert bewerkte ook klassiekers uit de theaterwereld: Ongelikt is een hervertelling van King Lear van William Shakespeare, Drie Zusters is gebaseerd op het gelijknamige stuk van Anton Tsjechov. Ten slotte samplet hij ook binnen eigen werk. Het thema van de afwezige vader en de vragen die dat oproept bij een kind, kwam aan bod in Echt weg is niet zo ver (in Missen is moeilijk, 2008) en komt terug in het toneelstuk Rover, dronkeman.

Thematiek

Als dichter debuteerde Bart Moeyaert met de bundel Verzamel de liefde. Hij schrijft er over de thema's die ook aan bod komen in zijn prozateksten: verliefdheid, verlaten en verlaten worden, sterven. Het openingsgedicht, ‘Dit’, is een programmatische stellingname tegenover het proza: ‘Van alles wat ik schreef/ zijn dit het minste woorden’. De bundel Gedichten voor gelukkige mensen

bevat onder meer de gedichten die Moeyaert schreef als stadsdichter van Antwerpen. In raak gekozen beelden typeert hij 's mensen handel en wandel, zoomt hij in op de actualiteit (bijvoorbeeld de moord op de tweejarige Luna en haar oppas) en komt uiteindelijk, zoals blijkt uit het gedicht ‘Aquarel’, weer uit bij de liefde: ‘Ik moet niet doen alsof. Per slot van rekening/weet iedereen dat alles - alles - over liefde gaat.’

Stijl

Op de vraag hoe hij het stadsdichterschap wilde gaan invullen, antwoordde Moeyaert: ‘Het enige wat ik kan doen, is de stem weergeven van iemand die in deze stad woont.’ (interview Sofie vanden Bossche, 2006) Een vorm van empathisch schrijven dus, die ook al in zijn debuutbundel nadrukkelijk aanwezig was. Moeyaert schrijft toegankelijke verzen waarin onder de schijnbare eenvoud van de parlando-stijl diepere betekenislagen schuilgaan.

Kritiek / Publieke belangstelling

De belangstelling voor het werk van Moeyaert gaat in stijgende lijn, ook over de grenzen van ons taalgebied. De werken die verschenen voor 1989 zijn volgens Rita Ghesquière ‘soms wat gevoeliger en zeker explicieter in de verwoording dan het latere werk’, waarvan critici bijna unaniem de literaire aanpak loven. Een vaak terugkerend gegeven in de benadering van zijn werk is het grensverleggende karakter ervan. Zo schrijft Marita Vermeulen over Het is de liefde die we niet begrijpen: ‘(Dit) is geen kinder- of jeugdboek, het is een roman voor jonge en oudere volwassenen, een boek dat rijker en dieper wordt naarmate de lezer er met zijn hele hebben en houden durft in te stappen. Het is een verhaal dat zich beschroomd en brutaal, onschuldig en verleidelijk en in alle opzichten totaal aan de lezer overlevert.’

3. Primaire bibliografie

In deze bibliografie zijn niet de door Moeyaert gemaakte vertalingen opgenomen. Een bibliografisch overzicht daarvan en van alle primaire publicaties biedt: Koen Hilberdink en Jos Joosten, Jan Campert-prijzen 2005. Nijmegen 2005, pp. 85-92.

4. Secundaire bibliografie

133 Kritisch lit. lex.
mei 2014