Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Richard Minne

door Yves T'Sjoen

1. Biografie

Richardus Julius Minne, geboren op 30 november 1891 in een verpauperde arbeiderswijk te Gent, had in de handelsafdeling van het Koninklijk Atheneum de Vlaams-nationalistische dichter René de Clercq als leraar Nederlands. Deze moedigde Minne aan tot het schrijven van (natuur)poëzie en (realistische) verhalen. Minnes eerste, politiek geïnspireerde gedichten en verhalen werden vóór de Eerste Wereldoorlog gepubliceerd in de tijdschriften Vlaamsche Zonen, De Heremanszonen en Jonge Krachten. Tijdens de bezettingsjaren was Minne socialistisch militant en publiceerde hij poëzie en proza in de krant Vooruit. Als lid van de Gentse vredesgroep Socialistische Jonge Wachten en redactielid van hun partijblad Roode Jeugd behoorde hij tot de kleine groep marxisten in Gent.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog week hij na een kortstondige dienst in de garde civique uit naar Frankrijk. Hij keerde al gauw terug naar Gent waar hij zijn vrienden en latere mederedacteuren van 't Fonteintje (1921-1924), Raymond Herreman, Maurice Roelants en Karel Leroux, ontmoette. Tijdens de oorlog publiceerde Minne in Zondagsblad, de literaire bijlage van Vooruit. Na een conflict tussen de S.J.W. en de Belgische Werkliedenpartij distantieerde Minne zich geleidelijk van elk politiek engagement.

In 1923 verhuisde Minne naar het platteland: eerst naar Bachte-Maria-Leerne, een jaar later naar Waarschoot en in 1928 naar Sint-Martens-Latem. Op aandringen van Raymond Herreman bundelde hij zijn verzen onder de titel In den Zoeten Inval (1927).

In 1930 trad Minne in dienst van de krant Vooruit, aanvankelijk op de documentatie-afdeling, later op de redactie buitenlandse politiek. Hij publiceerde er tot 1939 volkshumoristische (Brieven van Pierken) en literair-kritische artikelen (in de kunstrubriek Geestesleven). Daarnaast werden sinds 1927 gedichten van Minne opgenomen in vooral Noordnederlandse periodieken zoals Nu, De Vrije Bladen, Helikon, Forum en Groot Nederland.

Voor zijn gedichten-, brieven- en novellenbundel Wolfijzers en schietgeweren (1942) ontving Minne de Driejaarlijkse Staatsprijs voor Proza.

Van 1944 tot 1957 werkte Minne opnieuw voor Vooruit. Hij redigeerde samen met Raymond Herreman en Achilles Mussche ‘Geestesleven’. Verder werkte hij nog onregelmatig mee aan tal van tijdschriften.

Richard Minne was gehuwd met Julienne Rowland. Hij stierf te Sint-Martens-Latem op 1 juni 1965.

2. Kritische beschouwing

Thematiek

‘Als iemand de vrucht is van zijn grond, de spiegel van zijn milieu, de man die de meeste typische karaktertrekken van zijn omgeving in zijn vlees en bloed draagt, dan is het wel Richard Minne.’ Aldus kenschetst Maurice Roelants Minnes dichterschap in de omstandige inleiding van Wolfijzers en schietgeweren (1942).

De Gentenaar Richard Minne heeft in zijn beperkte literaire oeuvre de meest tegenstrijdige aspecten van zijn complexe persoonlijkheid gelegd. In ‘Rozenkrans’ dicht hij: ‘Ik ben, o Heer, slechts als het veer / dat op twee oevers waakt’ en in ‘Melancholie’ klinkt de gespletenheid door in ‘Ik wenste snul te zijn of genie. / Nu hang ik tussen beiden’. Als non-conformist stelt Minne zich vijandig op tegen de burgerlijke maatschappij en de technische vooruitgang, zoals in ‘Internationale treinen’:

Hij bezingt echter in enkele vitalistische verzen ook de schoonheid van het leven: ‘De lente komt zo dapper aan. / Hobooien zijn 't en zilveren fluiten’ (‘Lente-fanfare’). Noch de toonaangevende ‘anti-geestesgesteldheid’, noch de meer zeldzame uitingen van levensverheerlijking zijn evenwel volkomen uitgesproken.

Die voortdurende onzekerheid uit zich steeds indirect. In de meer negativistische poëzie zijn ironie, sarcasme of cynisme de zelfverzekerde maskers die een twijfelende levenshouding verhullen. De schaarse verzen die zijn ingegeven door een opvallend levenselan getuigen nog nadrukkelijker van die complexiteit. In ‘Dag van Schoonheid’ volgt na de ritmisch opzwepende opsomming van natuurtaferelen de ontnuchtering: ‘als ik maar niet zo deftig was, / zo stijf in mijn geklede jas’. En in ‘Medaljons voor Galathea’ wordt de romantische liefdesverklaring van ‘de minnaar’ ontkracht in het slotvers ‘Bezie mijn

navel, manneke, en word wijs’. ‘Haat-rijm’ en ‘Liefde-rijm’ beklemtonen in In den Zoeten Inval de zelfrelativering en het innerlijk dualisme van de dichter. Zo typeert Jos de Haes Minne als een merkwaardige drievuldigheid: ‘de idealistische maar praktisch tekortschietende intellectueel’, ‘de koppige uitdagende proleet en anarchist’ en ‘de wijze landman, de kleine boer, veel dichter bij de natuur dan bij de mensen’.

De thematiek van Minnes poëzie is rijk geschakeerd: anekdotisch-epische gedichten figureren naast lyrische en moraliserende verzen. Maar ook de tegenstellingen stad - platteland, geloof - agnosticisme, levensaanvaarding - ironische en cynische oprispingen zijn alom aanwezig.

Stijl

De lezer wordt geconfronteerd met Minnes paradoxale natuur in elk aspect van het poëtisch oeuvre. In het woordgebruik duiken geregeld barbarismen, volkse uitdrukkingen en vreemde woordspelingen op. De gebruikte taalregisters variëren van uitgesproken literair tot parlando en ook binnen de gedichten wordt geregeld van het ene register naar het andere overgeschakeld.

In de lijn van de eenvoud en helderheid die Minne in zijn kritische bespiegelingen propageerde (Album 1944, Standpunten in de literatuur), ontstonden klassiek geworden verzen als ‘Ode aan den Eenzame’, ‘Gogol’ en de ‘Hoveniersgedichten’. Minne schreef echter ook vrij ingewikkelde gedichten als ‘Noë’, ‘De wespen en de appelaar’ en ‘Nihil’. Toch kan de lezer ook hier de gedachtensprongen meestal vrij goed volgen en met behulp van minieme suggesties de ware gedaante achter de schijnbaar zelfverzekerde dichter ontdekken. Zo treedt in de meeste gedichten een hij-personage naar voren dat vaak een generaliserende verhulling is van de melancholische of zelfs hypochondrische ik-figuur. Kenmerkend voor Minnes ironische, spottende of humoristische ambiguïteit is het understatement.

De beeldentaal van Minne is een der kleurrijkste, meest plastische en persoonlijke in de Nederlandstalige poëzie. Zijn poëzie bevat niet alleen verwijzingen naar middeleeuwse picturale kunst, maar net zo goed natuurimpressies en stadstaferelen, die doorspekt worden met filosofische bespiegelingen, poëticale zinspelingen en religieuze overpeinzingen.

Verwantschap

Op de uniciteit van Richard Minne werd onder meer gewezen door de dichter Jos de Haes, die kort na de uitgave van Minnes verzameld dichtwerk een monografie schreef Minne behoort namelijk niet tot een literaire school, hij synthetiseerde alle naoorlogse stromingen in zijn poëzie. Zo anticipeerde hij als ‘Fonteinier’ ook op expressionistische opvattingen. Hierop zinspeelde Louis Paul Boon al eerder in De Vlaamse Gids, toen hij het unieke van de literaire persoonlijkheid van Minne in het licht stelde. Boon beschouwde hem los van de mede-‘Fonteiniers’ Herreman, Roelants en Leroux: ‘Minne, de troef van het Fonteintje, behoort eigenlijk meer... tot Ruimte. En ik bedoel daarmee het beste deel van Ruimte: het Ruimte van Burssens' latere French en andere Cancan en Van Ostaijen's Eerste Boek van Schmoll’. Boon wijst hiermee niet zozeer op een tijdschrift met een welomlijnd manifest waarmee Minne geassocieerd kon worden, als wel op het eigengereide van de Gentse dichter. Minnes medewerking aan 't Fonteintje viel tijdens de vruchtbaarste periode van zijn schrijverschap, 't Fonteintje nam in het toenmalige literaire landschap een geïsoleerde positie in. Het gematigd traditionalisme stak schril af tegen de vaak gezwollen retoriek en het (soms hymnische) humanitarisme van modernistische tijdschriften als Ruimte, Het Overzicht en Vlaamsche Arbeid. Het literaire klimaat was toen echter ongunstig voor Minnes poëzie, zodat er in kritische beschouwingen hoofdzakelijk naar invloeden werd gepeild en Minne als epigoon van Karel van de Woestijne en Van Nu en Straks werd afgedaan.

Ontwikkeling / Traditie

Sommige vroege verzen roepen ongetwijfeld dergelijke reminiscenties op. Minnes literair debuut in de studententijdschriften Vlaamsche Zonen, De Heremanszonen en Jonge Krachten (1908-1909) lag nog in de lijn van Prosper van Langendonck en de Van-Nu-en-Straksers en was vooral politiek geïnspireerd. Daarnaast zijn er ook aspecten van de Franse literaire school ‘Le Mouvement Fantaisiste’ (Derême, Toulet) verwerkt in zijn poëzie. Toch creëerde Minne een identiteit die los staat van toen actuele humanitair-expressionistische premissen (psalmodiërende poëzie in het teken van humanitarisme en broederschap). Zo bestaan er ook parallellen met Nijhoffs en

Vermeylens wandelaarmotief (in ‘Liedjes aan den wandelaar’), maar telkens laat Minne een eigen geluid horen.

Kritiek
Thematiek

Minnes proza werd evenals de poëzie vrij lauw onthaald in de literaire kritiek. Zijn prozadebuut dateert van 1918, toen hij in het tijdschrift Regenboog de schets ‘Het gestoorde Feest’ publiceerde. Het aantal novellen bleef overigens beperkt: in Wolfijzers en schietgeweren zijn drie verhalen opgenomen (‘Polderland’, ‘De neef uit Kongo’ en ‘De lijkrede’) en in enkele Nederlandse tijdschriften verschenen nog enige schetsen. Heineke Vos en zijn Biograaf is een episodische picareske roman waarin de levenswandel van Heineke wordt verteld: een eenzaat die in de hem omringende wereld op onbegrip stuit. Anekdotische schetsen wisselen er af met meer diepzinnige en relativerende passages. Het geheel biedt een soort caleidoscopisch beeld van Heineke Vos. Om compositorische en stilistische redenen wordt Heineke Vos zelfs als ‘een voorbode van de Nouveau Roman in Vlaanderen’ beschouwd.

Kritiek

Het tijdschrift Forum (1932-1935), dat het belang van het persoonlijkheidscriterium bij de beoordeling van een kunstenaar benadrukte, had veel waardering voor Minnes literair werk. In 1928 vestigde E. du Perron al de aandacht op Minnes poëzie in een literaire enquête voor het blad Avontuur. Du Perron verkoos daarin Minnes verzen boven die van Van Ostaijen.

De bekroning van Wolfijzers en schietgeweren met de Driejaarlij kse Staatsprijs voor Proza (1946) werd fel aangevochten door onder meer Louis Paul Boon en Piet van Aken. Vooral door de heterogene samenstelling van de bundel past de omschrijving ‘scheppend proza’ nauwelijks. De uitgave bevat gedichten die uit In den Zoeten Inval werden geselecteerd, de omvangrijke inleiding is van Maurice Roelants en uit de correspondentie tussen Herreman en Minne werden losse fragmenten gekozen, die thematisch zijn gerubriceerd. Die verkapte brieven weerspiegelen de gecompliceerde natuur van de mens achter de dichter, de kwetsbare ziel achter het ironische en sceptische masker. Die brieffragmenten illustreren ook de ‘cultuurzatheid’ van Minne, de dichter-boer die op de vlucht is voor het belastende stads- en kantoorleven, maar ook het plattelandsbestaan als verlammend ervaart en zich compleet overgeeft aan lectuur:

De brieven zijn ook vanuit literair oogpunt opmerkelijk, omdat de auteur er zich regelmatig uitdrukt in verzen.

Een algemene appreciatie voor Minnes poëtische oeuvre ontstond pas in de jaren zeventig, toen de nieuw-realisten (Roland Jooris, Patricia Lasoen, Herman de Coninck) de aandacht voor de alledaagse eenvoud der dingen en een relativerende realiteitszin in zijn werk ontdekten. De bundel Rondom Richard Minne is de meest expliciete getuigenis van die erkenning.

Kunstopvatting / Verwantschap

Richard Minne kan in de Nederlandse literatuur worden geplaatst naast auteurs als Willem Elsschot, Jan van Nijlen, Nescio Joris Vriamont en Jan Greshoff. Hijzelf hield vooral van het werk van Anton Tsjechov, Paul Léautaud enjules Renard, niet toevallig auteurs die in een authentieke, heldere stijl over de dagelijkse, eenvoudige dingen des levens schrijven en aldus op zoek gaan naar het grote in het kleine. Minne zette zich af tegen het verhevene en tegen artificiële bombast en was zich terdege bewust van zijn onmacht als dichter en als mens:

Vandaar ook de beperktheid van zijn poëtische oeuvre en het stilzwijgen dat al gauw intrad.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

50 Kritisch lit. lex.
augustus 1993