Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Neeltje Maria Min

door Agnes Andeweg

1. Biografie

Neeltje Maria Min werd op 21 juli 1944 in Bergen (Noord-Holland) geboren als dochter van een elektromonteur. Ze was het vierde kind in een gezin van zes, de eerste dochter. De Mins woonden al generaties lang in dezelfde streek en diverse familieleden waren actief op kunstzinnig gebied. Mins vader tekende en schilderde graag en schreef verhalen en gedichten in Bergens dialect. Haar oom, Jaap Min (1914-1987), was een regionaal bekend schilder. In 1975 werd in Egmond aan den Hoef een tentoonstelling georganiseerd met werk van achttien leden van de familie Min.

Na de lagere school bezocht Min twee jaar de huishoudschool en daarna werkte zij enige tijd als kindermeisje en werkster. Al vanaf haar veertiende schrijft zij poëzie. Op negentienjarige leeftijd stuurde zij enkele gedichten naar de rubriek ‘Dichtershoek’ van het Algemeen Handelsblad, waarin werk van jonge lezers werd gepubliceerd. Onder het pseudoniem Sophie Perk verscheen daarin op 27 juli 1963 voor het eerst een gedicht van haar. Tot eind 1965 verschenen in totaal 46 gedichten in het Algemeen Handelsblad, sommige zelfs twee keer. Deze gedichten wekten onmiddellijk belangstelling uit literaire hoek: Ed. Hoornik vroeg en kreeg drie gedichten voor De Gids (juni 1964) en Maatstaf publiceerde in 1966 dertien gedichten en een interview. In het najaar van 1966 verscheen bij uitgever Bert Bakker haar eerste bundel, Voor wie ik liefheb wil ik heten, wat met veel publiciteit gepaard ging. Nadien publiceerde zij met grote tussenpozen nog enkele bundels, maar gaf vrijwel geen interviews meer. Haar tweede bundel, Land en lucht. Almanak voor de r.k. landman

(1972), publiceerde zij onder het drievoudig pseudoniem Eva Eederschmid, Brunette Seranini en August Rondborstich. In de bundel zelf hanteert zij nog allerlei andere pseudoniemen; een ervan, Marietje Leimann, is een anagram van haar eigen naam. Neeltje Maria Min woont in Bergen.

2. Kritische beschouwing

Thematiek

In de poëzie van Neeltje Maria Min staan gezinsrelaties centraal. Vanaf het eerste gedicht in Voor wie ik liefheb wil ik heten (1966), dat tot de meest geciteerde gedichten uit de Nederlandse letteren is gaan behoren, zijn ouders en kinderen de hoofdrolspelers in haar gedichten:

De familieverhoudingen in Mins gedichten zijn allerminst idyllisch. De naaste verwanten bieden geen geborgenheid, maar zijn een bron van gevaar. Min rekent in haar gedichten af met de mythe dat liefde tussen moeder en kind een vanzelfsprekendheid is. In Een vrouw bezoeken (1985) wordt bijvoorbeeld een foetus vergeleken met een spons, die de moeder als het ware leegzuigt. Andersom is de moeder die een nieuw leven voortbrengt, tegelijkertijd schuldig aan de toekomstige dood van het kind; zo valt in Voor wie ik liefheb wil ik heten te lezen: ‘toen jij mij baarde / was het vonnis al geveld / mijn dood / begon al in jouw schoot’. De zekerheid dat de dood met het leven gegeven is, is een terugkerend thema in Mins werk.

De relatie tussen vader en kind is vaak duister. De vader vertegenwoordigt een onbekende en ontoegankelijke wereld: ‘hij noemt een naam die ik niet ken / en spreekt een taal waar ik te klein voor ben’. Hij wordt als een hulpeloze man afgebeeld (‘ik zie van de zacht stamelende man slechts de gespannen handen’), die niettemin de macht van het woord bezit (‘o vader, leen mij adem voor één gil’).

Ook relaties tussen geliefden doen bepaald somber aan. Man en vrouw houden elkaar gevangen en voortdurend dreigt ge-

weld. In Voor wie ik liefheb wil ik heten lijkt er sprake van een schuld die de geliefden met elkaar delen: ‘jij bood mij jouw verdoemenis / te delen aan / gewapend gaan voortaan / wij naast elkander voort’. In Kindsbeen (1995), waarin herinneringen aan de voorbije jeugd een belangrijke plaats innemen, broeit de ontluikende seksualiteit van kinderen tussen de regels door. De opgeroepen sfeer doet in eerste instantie vaak nostalgisch aan; kinderen spelen in de tuin, in de duinen of aan de rivier. Maar het onweer dreigt, er wordt gevochten, of een begeerte die nog te groot is, wordt gevoeld:

Techniek

De sfeer in Mins gedichten, met name in Voor wie ik liefheb wil ik heten en Een vrouw bezoeken, is al met al uitermate onheilspellend. Niet altijd blijft het bij een dreiging, in sommige gedichten komt het tot een uitbarsting van geweld (‘en steekt het mes ver in haar trotse rug’). Voor een lezer is vaak niet duidelijk waarom de sfeer zo beklemmend is, of wat de oorzaak is van de dreiging. In de gedichten ontbreekt cruciale informatie om de gebeurtenissen die worden beschreven, werkelijk te begrijpen. Maaike Meijer, die een uitvoerige analyse gaf van Mins werk, duidde dit treffend aan als ‘Minformatie’. Zij stelde dat de beschikbare taal voor de ‘ik’ ontoereikend is om haar ervaringen te verwoorden. Dit tekortschieten van de taal wordt door middel van de ‘Minformatie’ niet alleen getoond, maar ook in diverse gedichten expliciet gethematiseerd:

Thematiek

Het onvermogen om de ander werkelijk te kennen, verstoort de

relaties tussen mannen en vrouwen, en tussen ouders en kinderen. In Voor wie ik liefheb wil ik heten wordt die onmacht om de ander (via taal) te bereiken vooral vanuit het perspectief van het kind waargenomen. De meeste gedichten in deze bundel hebben een lyrisch ‘ik’. Deze ‘ik’ kan ook haar vroegere zelf niet meer bereiken: zij (her)kent het kind dat zij was niet meer. In later werk, met name in Kindsbeen, keert dit thema terug. De voorbije jeugd is niet meer toegankelijk, ook al worden allerlei herinneringen opgeroepen door bijvoorbeeld een bezoek aan het ouderlijk huis: ‘Hoe langer ik terugkijk hoe / strakker de knoop in de tijd’.

Slechts sporadisch is een optimistischer visie op taal te vinden: in de twee slotgedichten van Een vrouw bezoeken wordt een kind letterlijk uit taal gereconstrueerd. Taal kan dus ook een werkelijkheid creëren: ‘Ik heb mijn zoon weer - al berust ie / enkel maar op reconstructie’.

Stijl / Kritiek

Behalve in ernstige gedichten geeft Min aan bovengenoemde thema's gestalte in gedichten met een humoristische toon. Deze staan met name in de tweede afdeling van Een vrouw bezoeken, waar de kritiek overigens niet enthousiast over was. Ook De ballade van Kastor Elim Wolzak (1986), over een man die zijn moeder doodt, en de rijmpjes bij de ‘automatische’ tekeningen van Thomas Koolhaas in Losse vracht (1987) hebben die humoristische toon, evenals de twee slotgedichten in Kindsbeen. Op sardonische wijze wordt in deze sick jokes het gezinsleven op de hak genomen. Mins humor is galgenhumor; de dood is nooit ver weg en wordt op plastische wijze beschreven:

Techniek / Stijl

In deze strak rijmende verzen vol woordspelingen wordt gepoogd de dreiging, die in de andere gedichten zo beklemmend werkt, af te wenden door het gebruik van humor. Dat Min een meester van de (woord)grap is, was al lang voor de verschijning van Een vrouw bezoeken gebleken. In 1972 verscheen Land en lucht. Almanak voor de r.k. landman onder het drievoudig pseudoniem Eva Eederschmid, Brunette Seranini en August Rondborstich. Behalve een heiligenkalender en een zogenaamd ‘bomenkwartet’ bevat die bundel een twaalftal gedichten, ondertekend met namen als Monki Vinnegoos en Moos Cootebeen; deze laten zich gemakkelijk als anagrammen van bekende schrijvers ontmaskeren: Simon Vinkenoog en Cees Nooteboom. Een van de namen, Marietje Leimann, is een anagram van Neeltje Maria Min. De bundel werd door K. Schippers herkend als werk van Min, een oordeel dat door anderen werd overgenomen. De rijmende vorm van de gedichten en de terugkerende thema's van natuur en dood doen denken aan Voor wie ik liefheb wil ik heten, al is Land en lucht. Almanak voor de r.k. landman ironischer van toon. Het is goed denkbaar dat Min koos voor deze mystificaties, omdat ze afgeschrikt was door de enorme publiciteit rond haar debuut.

De versvorm die Min hanteert in haar vroege werk, is tamelijk traditioneel. Ze maakt nauwelijks gebruik van de vrije versvorm, de meeste gedichten hebben een regelmatig rijmschema en het metrum is vrij strak, hoewel niet altijd even regelmatig. De stijl is parlando; Mins vocabulaire is niet bijzonder moeilijk. Desondanks geven haar gedichten zich, zoals gezegd, niet makkelijk gewonnen. Een vrouw bezoeken lijkt qua versvorm en thematiek veel op Voor wie ik liefheb wil ik heten. Sommige gedichten uit die bundel waren dan ook in 1966 al voltooid - twee gedichten uit Mins eerste publicatie in Maatstaf (1966) zijn pas in Een vrouw bezoeken gebundeld.

Ontwikkeling

Kindsbeen laat wel een verandering in vorm en stijl zien ten opzichte van het eerdere werk. De vorm van de verzen is in het algemeen minder vast. De regels zijn vaak nog wel metrisch, maar Min gebruikt het rijm veel minder opzichtig. Regels rijmen nog maar zelden, maar door de vernuftige toepassing van assonantie en alliteratie zijn de gedichten hechte composities.

De sicky joke-gedichten, twee stuks in Kindsbeen, hebben nog wel een strak rijmschema.

Verwantschap / Traditie

Met haar debuut week Min sterk af van de poëzie die in 1966 nog de toon aangaf, het werk van Vijftigers en Zestigers. De vorm van haar verzen was conventioneler en de inhoud persoonlijker. Daardoor deden ze denken aan het werk van meer traditionele dichters als M. Nijhoff en M. Vasalis, dichters die Min in interviews wel noemde als voorbeelden. Haar fascinatie voor de dood, vaak van een geliefde of familielid, en de preoccupatie met schuld, deelt ze met Gerrit Achterberg. Net als hij gebruikt Min veel bijbelse metaforiek. Het motief van het noemen, zoals in ‘o noem mij bij mijn diepste naam’, komt veelvuldig voor. Dit noemen krijgt bij Min een bijbelse lading.

De laconieke toon en de morbide humor die Min in De ballade van Kastor Elim Wolzak, Losse vracht en delen van haar andere bundels tentoonspreidt, doen nog het meest denken aan de humoristische verzen van Charlotte Mutsaers, in onder andere Hazepeper en Mijnheer Donselaer.

Ontwikkeling

In Kindsbeen slaat Min een nieuwe richting in, met vrijere verzen die veel elliptische zinnen bevatten. Deze bundel vertoont verwantschap met het werk van Eva Gerlach. De centrale plaats die de herinnering inneemt, de herinneringen die op gang gebracht worden door kleine, precieze waarnemingen, vindt men ook bij Gerlach.

Publieke belangstelling

Neeltje Maria Min ontketende in 1966 een literaire hype. Het eerste interview met haar in Maatstaf en de verschijning van Voor wie ik liefheb wil ik heten brachten een stroom van publiciteit op gang. De lovende woorden van dichter en plaatsgenoot A. Roland Holst tijdens de vernissage droegen ongetwijfeld hun steentje bij aan de belangstelling. De Nederlandse pers bleek gefascineerd door het 22-jarige ‘dichteresje’, zoals ze meermalen werd aangeduid. In interviews naar aanleiding van het verschijnen van het debuut werd echter nauwelijks op haar poëzie ingegaan, maar des te meer op het leven van de dichteres als ongehuwde moeder, die zo goed kon schrijven, ondanks het feit dat ze de middelbare school niet had afgemaakt. Voortdurend werd benadrukt hoe jong ze was, en hoe ongeschoold.

Relatie leven/werk

Hoewel veel recensenten een klakkeloos verband legden tassen Mins gedichten en haar persoonlijk leven, ontkende Min zelf meerdere malen dat ze over haar eigen leven schreef. ‘Stel je voor dat je alles zelf meegemaakt moet hebben om erover te kunnen schrijven,’ zei ze in een interview. Hoewel het materiaal voor haar gedichten uit de privé-sfeer afkomstig is, wijst ze een biografische lezing van haar werk af.

Visie op de wereld / Kunstopvatting

Ze vond alle aandacht voor haar persoon overdreven en relativeerde het belang dat door journalisten aan het schrijven van poëzie wordt gehecht: ‘Andere mensen zijn weer beter in andere dingen, maar daar is dan toevallig niet zo'n belangstelling voor.’ Het dichten, zo zei Min in 1966, was voor haar een spel met woorden waar ze plezier aan ontleende, maar dat gold ook voor het maken van cryptogrammen of kruiswoordraadsels. Ze hield zich bij voorkeur afzijdig van maatschappelijke en literaire debatten

Publieke belangstelling

Alle publiciteit kwam de verkoop van Voor wie ik liefheb wil ik heten wel ten goede. De eerste druk had een oplage van 7 000 exemplaren, ongekend veel voor een poëziedebuut, en kende tot 1996 21 herdrukken. De totale oplage bedraagt nu ongeveer 77 000 exemplaren. Daarmee is Voor wie ik liefheb wil ik heten de bestverkochte dichtbundel ooit in Nederland verschenen.

Kritiek

Serieuze bestudering van haar gedichten bleef lange tijd uit. Daardoor bleef het beeld bestaan dat Min eenvoudige poëzie schreef, romantisch en melancholiek. In 1988 bracht Maaike Meijer in dat beeld drastisch verandering. Ze stelde dochterverkrachting, ofwel incest, voor als mogelijk interpretatiekader voor de raadselachtige gedichten uit Voor wie ik liefheb wil ik heten en Een vrouw bezoeken, overigens zonder daarmee te beweren dat Min een incestverleden had. Meijer betoogde op overtuigende wijze dat Mins gedichten aan betekenis winnen als ze op deze manier gelezen worden. De rancune jegens de moeder die niets doet, de ambivalente verhouding met de vader en de vele ongrammaticaliteiten worden begrijpelijk, vanuit het perspectief van incest gelezen. De ‘Minformatie’, het onnoembare waar de gedichten omheen cirkelen, is volgens Meijer een ‘luidkeels zwijgen’: incest is een taboe dat pas in de jaren tachtig werd

doorbroken. Ze benadrukte dat haar interpretaties los stonden van de vraag of Min zelf dergelijke ervaringen had. Zij gaf als lezeres betekenis aan de gedichten, zonder daarmee iets te willen of kunnen zeggen over de biografie van de dichteres. Haar analyses brachten echter opnieuw een mediahausse teweeg, waarin het onderscheid tussen werk en auteur niet altijd even scherp gemaakt werd.

Min reageerde in een interview met Opzij furieus, omdat zij zich ten onrechte als dichteres van ‘incest-gedichten’ geëtiketteerd zag. Meijer liet in een reactie weten dat ze het betreurde dat Min zelf het ‘op elkaar plakken’ van werk en privé-persoon overnam, wat Meijer juist wilde bestrijden. Feit is dat zij als een van de eersten de inhoud van Mins gedichten serieus interpreteerde. Dat heeft in ieder geval tot gevolg gehad dat de receptie van Mins later verschenen bundel Kindsbeen serieus te noemen was. Min oogstte alom waardering voor haar verbeelding van de magische kinderwereld en werd geprezen om haar techniek. Men zag verwantschap met de geheimzinnige gedichten van Hendrik de Vries. Slechts een enkele recensent bleef de mythe van het wonderdichteresje herhalen.

Geconcludeerd mag worden dat Mins werk, ondanks de bescheiden omvang van het oeuvre, grote weerklank heeft gevonden en een eigen plek heeft verworven in het Nederlandse poëzielandschap.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

75 Kritisch lit. lex.
november 1999