Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Gwij Mandelinck

door Frans Deschoemaeker

1. Biografie

Gwij Mandelinck (pseudoniem van Guido Haerynck) werd geboren te Wakken op 23 januari 1937, als zoon van een letterlievende schrijnwerker. Hij bracht zijn jeugdjaren door in een landelijk milieu. Zijn pseudoniem verwijst naar het riviertje de Mandel, dat te Wakken in de Leie uitmondt. Na de Grieks-Latijnse humaniora te Waregem studeerde hij aan de Normaalschool te Torhout voor letterkundig regent. Van 1959 tot 1975 was hij leraar Nederlands aan het Sint-Jozefscollege te Tielt. In die jaren was hij medestichter van de Tieltse toneelgroep Malpertuis en oprichter van Hartelaende, een artistiek centrum te Kanegem.

In 1975 werd Gwij Mandelinck stadsbibliothecaris te Poperinge, en in 1976 ook coördinator van het Nationaal Hopmuseum in deze stad. Hij vestigde zich te Watou, in een agrarische uithoek van West-Vlaanderen, op de grens met Frankrijk. Watou verwierf bekendheid door de grootscheepse artistieke happenings die de dichter er inrichtte. Sinds 1980 is Gwij Mandelinck redacteur van Dietsche Warande & Belfort.

Zijn werk werd reeds vaak bekroond. In 1970 ontving hij de Basiel de Craeneprijs voor een gedicht uit Het oogbad en in 1972 de Prijs van de Vlaamse Poëziedagen voor een gedichtencyclus uit De wijzers bij elkaar.

De Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde verleende hem in 1973 de driejaarlijkse Arthur Merghelynckprijs en in 1982 de vijfjaarlijkse Guido Gezelleprijs, respectievelijk voor De wijzers by elkaar en voor De droefheid is in handbereik.

Voor De wijzers bij elkaar ontving hij in 1977 ook de Provinciale Poëzieprijs van West-Vlaanderen. Voor De droefheid is in handbereik de Yangprijs in 1982 en de Interprovinciale Prijs voor Letterkunde in 1985.

2. Kritische beschouwing

Techniek

In zijn debuutbundel, Het oogbad, beschrijft Gwij Mandelinck een dynamisch natuurgebeuren door middel van een beeldspraak die herinneringen oproept aan het surrealisme en aan de verbeeldingswereld en de grillige associatiemechanismen van de Vijftigers. Ht is echter opvallend hoe de wildgroei van beelden, de veelheid van impressies, de versnippering kortom, ondergebracht worden in een strenge vorm. Op drie uitzonderingen na bestaan alle gedichten uit vijf drieregelige strofen.

Thematiek

Ook thematisch is er één in het oog springend bindend element: de cyclische tijdsbeleving. Zo zijn heel wat gedichten gebouwd op de chronologische lijn morgen-middag-avond, en talrijke metaforen beklemtonen deze visie; de morgen draait op lichte scharnieren, de geit loopt een goudring rond de uren, de dag schiet uit het blad van de windroos, de zon tikt de dagen af over de wijzerplaat van de hemel. Woorden als tandwiel, vliegwiel, kompas, cirkel, spil, telraam, ontrolde klossen, maken van de kringloop een onfeilbaar mechanisch gebeuren. De natuur is een geordend geheel dat het menselijk bedrijf beheerst, maar dat ook de spiegel ervan is. De titels van de drie afdelingen symboliseren de drie stadia van een bewustwordingsproces: ‘Ontloken cirkel’, ‘Gezichtsverruiming’, ‘Perspectief’.

De tweede bundel, De wijzers bij elkaar, herneemt onmiddellijk het motief van de wijzerplaat, maar hier staat dit motief niet alleen voor kringloop en vluchtigheid, maar ook voor stilstand en vereniging (p. 5):

In tegenstelling tot de vage wij-vorm die hij in zijn eerste bundel hanteerde, schrijft Mandelinck hier in de ik-vorm; hij maakt zichzelf en zijn onmiddellijke levenssfeer tot onderwerp van zijn poëzie. De wijzers bij elkaar beschrijft het geluksmoment van de thuiskomst in de breedste betekenis van het

woord. De bundel is een ode aan de familiekring en aan de weelde van ongecompliceerde bezigheden in harmonie met het grote geheel. De eerste afdeling, ‘Spraakzaam in de spreuken’, gaat over de moeder- en vaderfiguur. Zij belichamen het Verleden. Door middel van talrijke anekdotische details worden zij levensecht getekend; maar de archetypische gelaagdheid van Mandelincks poëzie maakt van hen ook symbolen van geborgenheid, standvastigheid en wijsheid. Tevens confronteert hun ouderdom de dichter met de naderende dood.

In de tweede afdeling, ‘Waar de zon aan overuren doet’, schrijft de dichter: ‘Hier wordt de vreugde bevestigd’, waarbij ‘hier’ slaat op het huis en de tuin, in een tijdloze zomer. Huishoudelijke handelingen worden van hun banaliteit ontdaan en verheven tot rituelen die de opname in een zingevend geheel tot uitdrukking brengen. De vrouw speelt daarin een bemiddelende rol, zij heeft een sacrale taak. In haar voltrekt zich de cyclus van het leven; haar zwangerschap betekent een herhalen en bijgevolg een beamen van de kringloop.

Dit bijna arcadisch geluk wordt in de derde afdeling, ‘Er komt klaarheid in de gang van zaken’, overschaduwd door onzekerheid en pijn. Deze afdeling verwijst naar de toekomst: de zwangerschap loopt uit op een miskraam, de zomer neigt naar de winter. Maar uit de tuin zijn de wijze lessen getrokken. Met grote luciditeit aanvaardt de dichter de levenswetten en weet hij tegenspoed tot winst om te smeden.

Ontwikkeling

Thematisch evolueerde Gwij Mandelinck van de versnippering in Het oogbad, over de precisering en de anekdotiek van De wijzers bij elkaar naar de toenemende abstractie van De droefheid is in handbereik. Tevens is er een verschuiving merkbaar van euforische levensbeaming (die hem ietwat ten onrechte het predikaat ‘dichter van het geluk’ opleverde) naar existentiële onrust, angst en doodsbesef.

Thematiek / Techniek

In alweer drie cycli - bloei en nabloei van de liefde, afscheid van de geliefde en aftakeling - voert de dichter een tijdloze vrouw ten tonele, een ‘zij’ die draagster is van mythische, archetypische betekenissen. Deze vrouw wordt verbeeld als bruid, gastvrouw, wijnschenkster, priesteres, moeder, water-

draagster, amazone, klaagvrouw, of als ‘de grote wintermier die met de stoten van haar borststuk zomers binnenhaalt’. Diverse cultuurlagen worden over elkaar geschoven: de bijbel, een voorouderlijk verleden in Vlaanderen, Griekenland, de Bourgondische tijd. Handelingen (vaak oude volksgebruiken) krijgen de waarde van een ritueel: het strooien van as op de paden, het pletten van de oliepit, het uithollen van de vliertak, het afleggen van sieraden, het orakelen boven de dampen van het kruidentreksel. De vrouw lijkt de ordenende factor in een gesloten universum, maar ook zij is onderworpen aan de levenswet. Ook zij participeert zowel aan de dood als aan het leven. Nadrukkelijker dan in het vroegere werk is het besef van de menselijke beperkingen aanwezig. Reeds in het eerste gedicht van de tweede afdeling schrijft de dichter (p. 19):

en in de derde afdeling komen verval en dood helemaal op de voorgrond (p. 39):

Naast de angst voor de dood is echter ook de aanvaarding een hoofdmotief; de vrouw, ‘zij is bedreven in het dragen van de angst’ (p. 35), ‘op elke komst is zij bereid’ (p. 39), zij weet: ‘de droefheid is in handbereik’ (p. 45).

Ontwikkeling

Mandelinck is sterk visueel ingesteld. In zijn debuutbundel manifesteerde hij zich als een barok beelddichter, die (op gedisciplineerde wijze weliswaar) gebruik maakte van de verworvenheden van experimentelen en post-experimentelen, eerder dan zich te laten beïnvloeden door het nieuw-

realisme, dat op dat ogenblik in Vlaanderen aan de orde van de dag was. Aanvankelijk werkte die overdaad van beeldmateriaal eerder verhullend dan verhelderend, of ongewild grotesk, maar stilaan is Mandelinck zijn beeldgebruik gaan inperken en functioneler gaan maken. Met De droefheid is in handbereik bereikte hij een hoge graad van concentratie, helderheid en formele perfectie.

Stijl / Techniek

Mandelincks beeldgebruik is gelaagd en geladen. De dubbele bodems, de verwijzingen naar diverse culturen, de verschuivingstechniek, de benadering vanuit het collectief onderbewuste, zijn niet slechts decoratief, maar zij geven het gedicht een waaier van betekenissen mee. Zij creëren, naar het woord van de dichter, ‘ruimte in de tijdsbeleving’.

Het picturale karakter van Mandelincks poëzie is het resultaat van zijn visuele ingesteldheid en zijn zin voor het detail, maar ook van zijn aandacht voor de volkstaal. De taal van hand- en woordenboeken is verminkt, deze van de intellectuele elite gekunsteld. Plasticiteit en creativiteit vindt de dichter vooral in de volkstaal.

De dynamiek van zijn taal weet Mandelinck te vatten in ambachtelijke, evenwichtige verzen. De metaforen worden mooi afgerond binnen overwegend twee-, drie- of vierregelige strofen, die vaak gelezen kunnen worden als autonome eenheden binnen het gedicht. Ook het vloeiende metrum en ritme (de voor Mandelinck zo typische syntactische omkeringen) dragen bij tot dat evenwicht. Zijn woordenschat is precieus en suggestief, ook in de klankwaarden. Soms louter esthetiserende regels creëren een sfeerrijke muzikaliteit: ‘Er geelt een meeldraad door de nacht’ (De droefheid is in handbereik, p. 13) of: ‘van waterwild verrilt de vijver in zijn vilt’ (De droefheid is in handbereik, p. 21).

Traditie / Verwantschap

Deze poëzie bezit enkele kenmerken die wezenlijk waren voor het symbolisme en het surrealisme; de meerduidigheid, gelaagdheid en onderlinge samenhang van de metaforen, de vormschoonheid, de muzikaliteit, de archetypische benadering. De thema's zijn klassiek, maar ze worden op modernistische wijze uitgewerkt. Vooral de naoorlogse literaire stromingen heeft Mandelinck geabsorbeerd en geïntegreerd in een persoonlijke poëzie. Zijn beeldende kracht en zijn

authenticiteit bezorgden hem een eigen plaats in het Vlaamse literaire gebeuren. Omwille van de geslaagde wisselwerking tussen subjectivisme, taalarbeid en omgang met de werkelijkheid, noemde de criticus Rudolf van de Perre Mandelinck de dichter van de nieuwe synthese. Overigens vindt Gwij Mandelinck zijn voorkeurdichters vooral in de Franse literatuur: Pierre Reverdy, de extatische schilder met woorden, Paul Eluard, de geëngageerde dichter van de liefde, en Eugène Guillevic.

Visie op de wereld

Het wereldbeeld van Mandelinck is vrij statisch en afgerond. Hij is een cyclisch dichter. Alles wordt gezien in het licht van de voortschrijdende tijd en de eeuwige herhaling; morgen, middag en avond, lente, zomer en herfst, geboorte, volwassenheid en dood, verdriet en vreugde, schaduw en licht, alles is herhaling. De oeroude rituelen, de volkswijsheid, de spreuken en mythen, de culturen uit een overweldigend verleden, bevestigen een orde waaraan niet te tornen valt. Revolte is in deze context irrelevant. Alleen door lucide aanvaarding kan de existentiële onrust overwonnen worden. Het is in dit verband opvallend hoe zelfs negatieve beweringen vaak nog een positieve ondertoon hebben.

Mandelinck leidt zijn lezers binnen in een gesublimeerde, agrarisch-voorouderlijke wereld die gegrondvest is op de natuur, het huis en de vrouw. De buitenwereld is veraf. Er wordt niet verwezen naar politieke, sociale of economische realiteiten. Het menselijk lijden lijkt niet uit dergelijke realiteiten voort te vloeien, maar vindt zijn verklaring in een eeuwige wetmatigheid.

Met de onvoorwaardelijke beaming van het leven krijgt de dichter het, met het ouder worden, echter wel moeilijker. Dit blijkt uit zijn groeiende preoccupatie met het verval.

Relatie leven/werk

Na in 1975 zijn baan in het onderwijs te hebben opgegeven, verhuisde Mandelinck naar een gerestaureerde pastorie te Watou, een dorp op ‘de Schreve’, de Frans-Belgische grens. Hij noemt het wel eens ‘een bewust gekozen verbanning uit het geïndustrialiseerde Vlaanderen’ en een poging zich te meten met de stilte.

Het lijfelijk ondergaan van het platteland, maar ook zijn onbehagen tegenover de oprukkende verloedering van het

milieu, brachten hem ertoe, naast zijn poëzie, lyrische bladzijden te schrijven over Frans-Vlaanderen en de Westhoek; de streek van het Heuvelland, Ieper, Poperinge, VeurneAmbacht. Een land dat, naast zijn idyllische luister en zijn ‘weerbarstige poëzie’, nog steeds de littekens van de eerste wereldoorlog in zich draagt.

Gwij Mandelinck zocht in Watou niet alleen de eenzaamheid, maar ook de integratie. Hij is initiatiefnemer van het Artiestenrendez-vous, lid van talrijke culturele organisaties van de Westhoek, gelegenheidsdichter bij allerhande feeste- e lijkheden, en hij zet zich in om Watou in zijn huidige staat voor het cultuurpatrimonium te bewaren.

De samenhang tussen leven en werk wordt door de volgende uitspraak van de dichter treffend geïllustreerd: ‘Je schrijft niet los van de wereld. Mijn uitgangspunt is dat je de schrijftafel splinter na splinter moet afbreken, zodanig dat je alleen nog kan schrijven op de rug van het leven.’

Kunstopvatting

Mandelinck pleit dan ook voor een poëzie die authentiek is, die haar wortels heeft in een concrete ervaringswereld. De basis is een intense zintuiglijke waarneming. Maar het métier, het uitkristalliseren in taal, is even belangrijk. Poëzie betekent herschepping, bestendiging en ordening. Heel vaak heeft de dichter het dynamische, vitalistische karakter van het schrijven beklemtoond. In dit verband gebruikt hij de term ‘incubatieperiode’; het verwerken van indrukken en het ritmisch-muzikaal laten opborrelen van woorden, lang voor het eigenlijke schrijfproces begint. Hierbij is de stilte van fundamenteel belang. Immers: ‘alleen naarmate het oor zich bevrijdt van storende zaken, kan het oog zich uitscherpen op e de werkelijkheid.’ Zelfs van een abstract begrip als ‘een gedicht’ weet Gwij Mandelinck zich een visuele voorstelling te maken: ‘Volgens mij is een aquarium een klein duister waterhuis. De beelden, die je in de poëzie aanwendt, dat zijn de lichtbronnen die je in het aquarium aanbrengt. Daarin wordt een soort ritmiek teweeggebracht door de visscholen die van de ene naar de andere lichtbron verglijden. Die beweeglijkheid kan je vergelijken met de muzikaliteit die je in een gedicht probeert tot stand te brengen. Net als zo'n aquarium is een gedicht een gesloten geheel van ritmiek.’

Publieke belangstelling / Kritiek

Gwij Mandelinck heeft zich in korte tijd en met een beperkt oeuvre (niet meer dan een veertigtal gedichten, als we zijn onrijpe en haast onopgemerkte debuutbundel buiten beschouwing laten) in Vlaanderen ontwikkeld tot een veelbesproken en door de kritiek overwegend hoog gewaardeerd dichter. Daarenboven geniet hij een steeds groeiende officiële erkenning. Het is echter vooral door zijn lyrische essays over West-Vlaanderen en door zijn culturele nevenactiviteiten dat hij bij een ruimer publiek bekendheid verwierf.

Het buiten de tijd staan, het teruggrijpen naar een (bijna voorbije) landelijke realiteit, het aanvaarden van wat gegeven is, het ontbreken van grimmigheid en revolte, en het nadrukkelijke geësthetiseer zijn de voornaamste argumenten voor de tegenstanders van zijn poëzie; zij zou voorbijgaan aan het mens- en wereldbeeld van de twintigste eeuw. Maar misschien is de poëzie van Gwij Mandelinck in haar concentratie en heldere abstractie het aangewezen antidotum voor de chaotische verscheurdheid van onze tijd. Dat willen alvast haar talrijke voorstanders graag geloven.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

23 Kritisch lit. lex.
november 1986