Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Joke van Leeuwen

door Hanneke Klinkert

1. Biografie

Johanna Rutgera van Leeuwen werd op 24 september 1952 in Den Haag geboren in een domineesgezin dat geregeld verhuisde. Toen zij dertien jaar oud was, verhuisde het gezin naar Brussel, omdat haar vader daar benoemd was tot hoogleraar theologie. In 1970, na haar eindexamen aan het Koninklijk Atheneum Etterbeek in Brussel, ging Joke van Leeuwen grafische kunsten studeren aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten in Antwerpen, waar zij in 1973 afstudeerde. Daarna volgde zij studies in vrije en toegepaste grafische kunsten aan het Hoger Sint Lukasinstituut in Schaarbeek, Brussel, die zij in 1975 succesvol afrondde. Ook haar studie Nieuwste Geschiedenis aan de Vrije Universiteit Brussel (1976-1982) rondde zij af. In het cultureel geïnteresseerde milieu waaruit zij afkomstig is, is de basis gelegd voor haar veelzijdigheid.

Haar eerste kinderboek, dat zij - evenals haar latere werk - zelf illustreerde, verscheen in 1978. Haar literaire werk voor de jeugd werd vele malen bekroond, met alle belangrijke prijzen op het gebied van de jeugdliteratuur (ook die voor illustraties), een waardering die in 2000 culmineerde in de toekenning van de Theo Thijssenprijs. Ook buitenlandse nominaties en prijzen vielen haar ten deel. Veel van haar kinderboeken zijn in diverse talen vertaald, zelfs in het Japans en Papiamento.

De tjilpmachine (1990) was haar eerste novelle voor een ouder lezerspubliek. Deze werd in 1994 gevolgd door Laatste lezers, de eerste dichtbundel voor volwassenen. Voor deze laatste kreeg zij de C. Buddingh'-prijs uitgereikt. Het titelgedicht uit Vier manie-

ren om op iemand te wachten werd op Gedichtendag 2002 uitgeroepen tot een van de drie beste gedichten van 2001. De dichtbundel Wuif de mussen uit (2006) werd genomineerd voor de VSB Poëzieprijs. Voor het gedicht ‘Andermans hond’ uit deze bundel kreeg zij de Herman de Coninck-publieksprijs.

Een aantal van deze gedichten was eerder verschenen, soms in een andere versie, in Nieuw Wereldtijdschrift, Lust & Gratie, Raster en Het Liegend Konijn. Van haar werk voor volwassenen zijn alleen enkele losse gedichten vertaald in het Spaans, Frans en Roemeens. Tentoonstellingen van haar beeldend werk waren in onder andere Amsterdam, Bologna en Bratislava te zien.

Behalve als auteur en beeldend kunstenaar is Joke van Leeuwen ook actief op het gebied van cabaret. Zij won in 1978 op het Camerettenfestival alle prijzen en is daarna zes jaar cabaretière geweest. Sinds 2004 is zij weer officieel terug in theaters, waar zij een combinatieprogramma brengt van cabaret, literatuur en beeld.

Joke van Leeuwen heeft een zoon en woont in Antwerpen, waar zij in januari 2008 is aangesteld als stadsdichter.

2. Kritische beschouwing

Thematiek / Visie op de wereld / Kunstopvatting

Om haar kritiek op cultuur en samenleving doeltreffend over te brengen integreert Joke van Leeuwen in haar werk een scala aan kunstvormen, zowel literair als beeldend, die met elkaar gemeen hebben dat ze een humoristisch effect sorteren. Zo drijft Van Leeuwen de spot met liefdeloosheid, moralisme, decadentie, geweld, macht en racisme. In een recensie over Vrije vormen (2002), haar eerste roman voor volwassenen, typeerde criticus Aqan Peters haar oeuvre treffend als: ‘Zware dingen licht maken, transparant, grappig, zonder de ernst te smoren, dat is altijd Van Leeuwens kracht geweest, en dat adagium is ze trouw gebleven.’

Haar humor verdoezelt nooit de alom aanwezige wreedheid, maar geeft eerder de belachelijkheid ervan aan. Daarmee blijkt Van Leeuwen de opvattingen over kynisme te delen van de Duitse filosoof Peter Sloterdijk, en er opnieuw vorm aan te geven. Door vrijpostigheid en een vrolijk gebrek aan respect wil zij met haar literaire en beeldende werk de lezer gevoelens van geluk geven en deze ertoe aanzetten voortdurend te reflecteren op de maatschappij. Evenals Sloterdijk pleit Van Leeuwen voor het blijven stellen van kinderlijke vragen ten aanzien van harde feiten, niet kinderlijk in de zin van naïef, maar als vol verwondering, zoals: waarom kunnen mensen niet vreedzaam naast elkaar leven? Alleen door een fundamenteel andere opstelling, waarin van onderaf of vanaf de zijlijn naar gedrag van mensen wordt gekeken, blijft er hoop op geluk. Niets blijkt immers vast te liggen: door vaste denkpatronen los te laten, kan men een nieuwe visie op het leven ontwikkelen. Identiteit is geen vaststaand gegeven, het ego is fictie, omdat een mens uiteindelijk het product is van conventies. Door eerst weer een mens zonder vaste gedragspatronen te worden, een nobody, kan de mens een yesbody worden, iemand met tegenwoordigheid van geest, die bewust leeft. Deze filosofie werkt Joke van Leeuwen vooral in haar proza uit.

Stijl / Techniek

De zeer uiteenlopende personages die in dit proza ten tonele worden gevoerd, zijn getooid met ongebruikelijke namen, die weliswaar een vervreemdend effect veroorzaken, maar wel de-

gelijk betekenis dragen. Dat kan een kritisch aspect zijn, zoals in Dok (= Door oefening kunst) of Mara (= bittere) uit Vrije vormen, of een persoonlijkheidskenmerk zoals in Zoë (= leven) uit De tjilpmachine (1990) of Flor (= bloei) uit Alles nieuw (2008). Met al deze personages maakt Van Leeuwen het de lezer mogelijk de werkelijkheid van verschillende kanten te bezien. Aan de hand van mensen van verschillende leeftijden, rangen, standen en culturen schept zij in haar werk een caleidoscopisch beeld van de werkelijkheid. Oordelen en vooroordelen komen zo op losse schroeven te staan. De lezer wordt gedwongen clichébeelden los te laten en steeds opnieuw zijn standpunt te bepalen.

De fictionele wereld van Joke van Leeuwen is grillig en onvoorspelbaar. In haar prozadebuut, de novelle De tjilpmachine, probeert Zoë, een jongvolwassen vrouw die gestopt is met haar studie en in een impasse verkeert, aan geld te komen door voor een enquêtebureau gratis blikjes hondenvoer te verspreiden. Door haar impulsieve en chaotische aanpak komt zij terecht in de armen van Tor, een jonge man die haar gebruikt om een voorstelling te geven van zijn zelfontworpen tjilpmachine, een soort sampler keyboard, en ook in het huis van een oude, slechtziende vrouw die haar laat voorlezen. De luchtige stijl in dit verhaal kan niet verhelen wat er mis is: het bestaan van de personages is uitzichtloos en om die uitzichtloosheid op te heffen gebruiken zij elkaar.

Ontwikkeling / Thematiek

Deze novelle is op te vatten als een vingeroefening voor haar latere romans, waarin een vergelijkbare thematiek een veel dramatischer wending neemt en waarvan de compositie geraffineerder is. Scherpe kritiek is te proeven in haar eerste roman, Vrije vormen, waarin zij zowel decadentie in de kunst als racisme onder de loep neemt. Door uitvergroting wordt de werkelijkheid grotesk. Studenten aan een kunstacademie, waar Dok lesgeeft, zoeken naar de meest bizarre kunstvormen om maar niet in clichés te vervallen. Zij zijn zo gefixeerd op hun projecten dat zij niet beseffen daardoor de werkelijkheid uit het oog te verliezen. Hoewel lerares Dok zich zeer bewust is van het belang van goed kijken, is ook zij in wezen kortzichtig. Wanneer haar favoriete student, Walt, die zich bezighoudt met het manipuleren van opgezette dieren, haar zijn kunstobject toont en zegt: ‘Dit

is mijn interpretatie’, antwoordt zij: ‘Jij interpreteert voordat je goed gekeken hebt.’ Maar Dok wordt op haar beurt hardhandig geconfronteerd met de noodzaak goed te kijken door Mara, de vluchtelinge die zij na het stuklopen van haar relatie in huis genomen heeft en die tijdens een korte afwezigheid van Dok door de buurt verjaagd wordt: ‘Altijd komt dingen die jij niet verwacht! Hele leven komt zo dingen! Jij moet kijken dat ze er zijn!’

Zo kan in deze roman iedereen zich spiegelen aan een ander. Heel letterlijk gebeurt dit via de vele spiegels in Van Leeuwens werk; spiegeling krijgt ook gestalte doordat bepaalde woordgroepen in een totaal andere context bijna letterlijk herhaald worden. Aan het slot van Vrije vormen wordt een onbestemd grillig velletje dat het restant is van een miskraam, het onbestemd grillige velletje van een opgezette rups die de voorbode blijkt van een op te zetten mens. Beide verwijzen naar leven dat in de kiem al ten dode gedoemd is. Een rups die is opgezet, kan zich nooit meer ontpoppen tot vlinder; hij is gefixeerd. Fixatie contrasteert met de vrije vormen die in kunst en leven nagestreefd worden, maar een idee-fixe blijken. Zelfs de huid van een mens verandert steeds. Dit illustreert Dok, die haar eigen huid uitvergroot gaat schilderen met inbegrip van alle in de loop der jaren daarop ontstane oneffenheden. Leven blijkt geen vaste vorm te hebben. Deze gedachte komt ook naar voren in de wijze waarop Van Leeuwen haar proza eindigt. Het slot laat steeds in het ongewisse welke keuzes haar personages daarna zullen maken. Alles kan altijd anders.

Stijl

Tegenwicht aan de zwaarte van de thematiek biedt het taalgebruik. Ontwapenende personificaties als ‘koffie die lang op z'n beurt heeft moeten wachten’ maken de sfeer minder grimmig. Ongelijksoortige opsommingen werken onwillekeurig op de lachspieren: ‘Voor Vrije vormen kan met alle denkbare materialen worden gewerkt: met vilt, afval, boter, woorden, modder, pindakaas... of wat er verder maar nodig is om zich uit te drukken.’ Juist dit luchtige taalgebruik maakt het moeilijk te bepalen voor welk publiek het proza van Van Leeuwen bestemd is. In diverse interviews zegt zij een indeling van literatuur in leeftijdscategorieën af te wijzen. Iets dergelijks zei zij ook bij de uitrei-

king van de Theo Thijssenprijs in 2000: ‘In essentie is er geen verschil of je voor volwassenen of kinderen schrijft...’ De scheiding die er sinds Rousseau is tussen kinder- en volwassenenliteratuur, vindt zij misplaatst. Elders (‘De eerste dingen’, 2002) spreekt zij haar voorkeur uit voor de onbevangen blik van het kind. Toch is de leefwereld die zij in het hier besproken werk beschrijft, allerminst geschikt of herkenbaar voor jonge kinderen. Ook de complexere compositie van een deel van haar werk vereist een ouder lezerspubliek.

Ontwikkeling

Aanvankelijk vertelde Van Leeuwen vanuit het perspectief van een mens die nog niet zo lang leeft, later is zij vanuit meer perspectieven gaan vertellen, met name die van jongvolwassenen en ouderen die zoeken naar manieren om hun leven vorm te geven in een wisselvallig bestaan. Het wisselende perspectief in Alles nieuw, van nu eens een jonge en dan weer een oude vrouw, ondersteunt de stellingname in dit verhaal tegen een statische levenshouding. Haar bezorgdheid belemmert de oude vrouw Ada, die haar dochter verloor aan een sekte, zich gelukkig te voelen, terwijl de toekomstgerichte levenshouding van Reinier hem, ondanks zijn ouderdom, het gevoel geeft dat het leven pas begint. Lara, de jonge vrouw die de bovenetage van Ada huurt, houdt zich bezig met kunst, evenals de gelijknamige leerlinge van Dok uit Vrije vormen. De Lara in Vrije vormen zoekt aanvankelijk naar woorden in beeldende kunst: halve zinnen en woorden, die meer kunnen betekenen dan woorden die heel zijn.

De Lara in Alles nieuw raakt gefascineerd door manipulatie. Door een jeugdfoto van de dochter van Ada, die zij in een bureaulaatje vindt, digitaal te verouderen, geeft zij Ada de illusie dat haar dochter weer contact wil. Ook een foto uit de Eerste Wereldoorlog van een man met verminkt gezicht, die zij in een boek op zolder aantreft, ‘ontminkt’ zij weer, door hem neus en wangen terug te geven. Zo probeert zij met behulp van kunst het kwaad in de wereld teniet te doen. Een ultiem voorbeeld hiervan vormt de manier waarop zij tekeningen van Boes, een vriend die in een psychiatrisch ziekenhuis is opgenomen en daar later suïcide pleegt, omkeert of anderszins manipuleert om zijn familie te troosten met hoopvoller beelden dan bedoeld door de

maker. Toch slaagt zij niet in haar pogingen: Ada raakt opnieuw gedesillusioneerd, doordat haar dochter niet komt en Boes blijkt zelfmoord gepleegd te hebben met het puntenslijpmesje dat hij van haar had gekregen. Wel kiest Lara voor een eigen leven, een keuze die de jonge hoofdpersoon Zoë uit De tjilpmachine niet kon maken.

Stijl / Techniek

Afbeeldingen zijn in Alles nieuw opvallend aanwezig; zij dienen niet zozeer ter illustratie van wat al onder woorden is gebracht, maar juist als woordloze vertolking van emoties die niet in woorden te vatten zijn. Met name de tekeningen van de vriend roepen diens wanhoop op, terwijl de manipulaties een tegenovergesteld gevoel teweegbrengen.

Beeldend werk speelt in het hele oeuvre van Van Leeuwen een onmisbare rol. Haar dichtbundels bevatten van meet af aan een betekenisvol voorplat. Gedichten worden multi-interpretabel door de afbeeldingen die ernaast of erboven geplaatst zijn. In Wuif de mussen uit (2006) staan foto's van objecten van schuifkarton die ondanks het feit dat zij een figuratieve indruk maken, voor velerlei uideg vatbaar zijn: zoals die van een jas die ook gezien kan worden als twee vechtenden of een geboorte. Het gedicht ‘Ontpopping’ bestaat uit vier tekeningen met onder elk ervan een woordenreeks. Zo maakt Van Leeuwen door minimale letterwijzigingen van een rups een haas; vergelijkenderwijs ontpopt zich een rupsuiteinde tot een hazenkop.

Hoewel de beschreven wereld ook in haar poëzie realistische trekken heeft, maakt Van Leeuwen al vanaf haar debuutbundel, Laatste lezers (1994), haar publiek duidelijk dat het getuige is van een toneelvoorstelling:

Deze toneelmatige presentatie schept afstand en dwingt de lezer de donkere kanten van het bestaan onder ogen te zien. In de eerste reeks in deze bundel, ‘Een voorstelling’, wordt een wereld getoond waarin land overwoekerd wordt en mensen verdwijnen. Ook de volgende reeksen bevatten verontrustende voorvallen. Een aantal gedichten is voorzien van een waarschuwende titel die op een subtiele manier tweetalig is. ‘Pas op, aardige hond’ is de titel van een gedicht over een ‘chien méchant’ die onschuldig lijkt in zijn zachte vacht, maar bij het minste of geringste zuchtje kan aanvallen.

Relatie leven/werk

Deze vaker in haar werk voorkomende tweetaligheid hangt ongetwijfeld samen met het feit dat Van Leeuwen als dertienjarige van Den Haag naar Brussel verhuisde. Vanzelfsprekendheden verdwenen toen en door de confrontatie met een andere taal en andere gewoonten werd zij gedwongen de werkelijkheid te zien vanuit een wisselend perspectief. Hoewel zij aanvankelijk grote moeite had met die andere manier van leven, oordeelde zij daar later, in het essay ‘Al schrijvend sluipt de speelsheid in de taal’ (1995), positiever over: zij beschouwt inmiddels het opgroeien in Brussel als een nuttige bagage voor later tijd. In Kind in Brussel (1999) wordt duidelijk wat ze in die tijd heeft ervaren. Enerzijds waren er de vervreemding en het isolement waarin zij tijdelijk terechtkwam: ‘Nooit zag ik iemand op de stoep/ die speelde, Knieën bleven heel/ en thuis [...]’; anderzijds groeide haar interesse voor een wereld in taal: ‘Er kwamen woorden op bezoek’ - er ging een wereld voor haar open van voor haar mysterieuze Vlaamse woorden als ‘ieverans’, ‘seffens’ en ‘goesting’, die zij later in haar poëzie een plaats heeft gegeven.

Ook haar kerkelijke achtergrond heeft sporen nagelaten in haar woordkeus. Meer dan eens komt in haar proza de formule voor waarmee kerkgangers worden uitgenodigd voor het Heilig Avondmaal: ‘Alle dingen zijn gereed’. Bij haar betreft de formule de alledaagse situatie waarin mensen aan tafel gaan. Zo verwijst de naam van de eetgelegenheid voor ouderen uit Alles Nieuw, ‘Geef ons heden’, naar het ‘Onze Vader’, waarin deze woorden gevolgd worden door ‘ons dagelijks brood’.

Deze en andere religieuze connotaties versterken de ethische kant van het werk van Van Leeuwen. In enkele gedichten buit

zij typisch religieuze woorden uit, zoals ‘ontferming’, waarover gezegd wordt dat die besteld is, maar helaas niet afgeleverd wordt. Naast deze bestaande woorden creëert zij ook zelfbedachte woorden vol rijmspel als ‘levendelenwoensdag’ die bijdragen aan de originaliteit van haar gedichten.

Verwantschap / Traditie / Kunstopvatting

Dit spel met de taal wijst op invloed van de poëzie van Annie M.G. Schmidt en Leo Vroman. In ‘Poëzie is kinderspel’ (2000) vertelt zij hoezeer de literaire werken waarmee zij in haar ouderlijk huis in aanraking kwam, de basis vormden voor haar eigen werk. Naast dat van de genoemde auteurs was dat werk van Theo Thijssen en Guus Kuijer, met wie zij haar geringe respect voor gezag en een zekere onaangepastheid deelt. De waarde van het kijken met onbevangen, kinderlijke blik ontdekte zij in gedichten als ‘De kinderen’ van Han G. Hoekstra en ‘Het kind en ik’ van Nijhoff. Met instemming citeert zij een uitspraak van de Mexicaanse dichter Jorge Esquinca hierover: ‘Hier en nu aanwezig zijn, aldoor voor de eerste keer, die sensatie wil ik met poëzie oproepen.’ Om die sensatie in haar werk vorm te geven hanteert Van Leeuwen de springerige stijl die zij ook waardeert in de poëzie van jan Hanlo. Bovendien geeft deze stijl haar werk de ‘nadenkende lichtheid’ die Italo Calvino aanbeveelt voor literatuur over zware onderwerpen. In de achttiende-eeuwse dagboeken van Laurence Sterne trof haar het onconventionele en visuele dat ook zij nastreeft. Met de keuze van de titel voor haar verzamelbundel poëzie, Fladderen voor de vloed (2007), ontleend aan het laatste gedicht van Laatste lezers, typeert zij haar werk poëticaal naar vorm en inhoud: lichtvoetig en dreigend, vrij en toch een vorm achterlatend, klankrijk en visueel:

Kritiek

De literaire kritiek heeft altijd met grote waardering geschreven over de stilistische capaciteiten van Van Leeuwen. Haar proza is wisselend beoordeeld. De tjilpmachine wordt door de ene criticus (Joke Linders) negatief beoordeeld om de brokkelige compositie, de vaagheid en het experiment, terwijl de ander (Janet Luis) de constructie juist ingenieus vindt en de problematiek intrigerend. Max Pam vindt Vrije vormen onvoldoende origineel, zeker ook in vergelijking met Van Leeuwens eerdere werk voor kinderen; Fleur Speet daarentegen bepleitte een nominatie van dit boek voor de AKO-prijs. De meeste critici besteden meer aandacht aan de vorm dan aan de inhoud en leggen de nadruk op het speelse karakter en het geestige woordenspel.

Publieke belangstelling

De publieke interesse voor haar werk voor volwassenen is redelijk, maar valt in het niet bij die voor haar werk voor jongere lezers. Haar eerste twee poëziebundels zijn in kleine oplages verschenen. Wuif de mussen uit is beter verkocht; het beleefde drie drukken. De tjilpmachine en Vrije vormen zijn niet herdrukt. De laatste zin op het achterplat van haar boek over kijken naar kunst, Een halve hond heel denken (2008), typeert treffend het publiek dat er is voor haar werk: ‘voor kinderen die hun ogen willen gebruiken en volwassenen die niet denken dat ze het allemaal wel gezien hebben’. Voorlopig wordt Joke van Leeuwen door het publiek echter meer gewaardeerd als jeugboekenschrijfster.

3. Primaire bibliografie

In deze bibliografie is Van Leeuwens werk voor de jeugd niet opgenomen. Zie daarvoor de bibliografie in de bijdrage van Piet Mooren over Joke van Leeuwen in het Lexicon van de Jeugdliteratuur (1996).

4. Secundaire bibliografie

112 Kritisch lit. lex.
februari 2009