Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Ed Leeflang

door R.L.K. Fokkema en Mario Molegraaf

1. Biografie

Ed Leeflang werd op 21 juni 1929 geboren in Amsterdam als enig kind van F.H. Leeflang, een grossier in modeartikelen, en N.H. Doff. Zijn moeder wekte al vroeg zijn belangstelling voor muziek, liederen en taal. Zij overleed in 1942 te Haarlem, waarheen de familie in 1940 was verhuisd. In Amsterdam zat hij op de 7e Montessorischool. Na enige jaren een hbs te hebben bezocht, stapte hij in 1945 over naar de afdeling gymnasium van het Christelijk Lyceum te Haarlem. Als scholier schreef hij zijn eerste gedichten. Een mede door hem verzorgde lyceumbloemlezing werd door de schoolleiding in beslag genomen, omdat daarin erotisch aandoende verzen stonden.

Tussen 1952 en 1956 woonde Leeflang in Zandvoort, hij was in die tijd redacteur van de Zandvoortsche Courant, vertaalde artikelen en volgde colleges kunstgeschiedenis en Frans aan de Universiteit van Amsterdam. Nadat hij echtgenoot en vader was geworden, koos hij voor zekerheid. Via een spoedcursus behaalde hij in 1956 de onderwijzersakte. Inmiddels was hij aan de School voor Taal- en Letterkunde in Den Haag begonnen met de studie MO-Nederlands. Die zette hij voort aan de Vrije Leergangen in Amsterdam en rondde hij af aan de Katholieke Leergangen in Tilburg.

Leeflang gaf een jaar les in Amsterdam. Van 1957 tot 1962 was hij leraar Nederlands aan de Haanstra-kweekschool in Leiden. Van 1960 tot 1962 had hij dezelfde functie aan de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag. Nadien werkte hij twaalf jaar aan het Professor Zeemanlyceum in Zierikzee, waarvan enige jaren als conrector. In 1974 keerde

hij terug naar Amsterdam, waar hij verbonden was aan de Montessori-afdeling van de Pedagogische Academie H. Bouman.

In zijn Zeeuwse jaren was Leeflang begonnen liedteksten te schrijven, onder meer voor het Vrouwenkabaret van Natascha Emanuels, voor Jan van Rhenen (in 1976 uitgebracht op diens lp Liedjes van de koude grond) en vooral voor de Vlaamse troubadour Miel Cools (onder meer te beluisteren op diens in 1973 uitgebrachte lp Nachten dat de spin niet spint). Aanvankelijk schreef hij liedjes om zelf te vertolken. Zo zong hij voor Geerke, de in een tehuis in Zeeland opgenomen geestelijk gehandicapte dochter van hem en de kunstenares Sonja Toebes. Later had hij een langdurige relatie met de actrice Marja Lieuwen.

Een inzending van gedichten verwierf in 1953 een eervolle vermelding van de jury van het Reina Prinsen Geerligs-fonds. Tot verschijning van de poëzie in de Windroos-serie kwam het echter niet, ondanks een aankondiging op de flap van Guillaume van der Grafts Vogels en vissen. Na kritische opmerkingen van redacteur Ad den Besten zag de auteur af van publicatie. Hij debuteerde eind 1979, op zijn vijftigste, met De hazen en andere gedichten. Voorpublicaties verschenen in Maatstaf. Naast poëzie droeg hij in dat tijdschrift beschouwingen bij over beeldende kunst. Veel eerder had hij meegewerkt aan Literair Paspoort. Later zou hij zijn gedichten vooral in De Tweede Ronde publiceren, terwijl in Ons Erfdeel poëzierecensies van hem verschenen. Leeflang was initiatiefnemer en presentator van de Nacht van de Poëzie in Utrecht, onderhield veel contacten in de literaire wereld en had vaak zitting in jury's. Zelf ontving hij in 1980 de Jan Campert-prijs voor De hazen en andere gedichten en in 1991 de A. Roland Holst-Penning voor zijn gehele oeuvre. Op 17 maart 2008 overleed hij te Amsterdam aan longkanker. Behalve tal van ongepubliceerde gedichten, het hij onder meer dagboekbladen, liedteksten en uitgebreide correspondenties met Wim Hofman, H.H. ter Balkt, Rutger Kopland en anderen na.

2. Kritische beschouwing

Verwantschap / Kritiek

Toen Ed Leeflang in 1979 debuteerde met De hazen en andere gedichten, ging dat met enig tumult gepaard. Gelijktijdig publiceerde ook J. Eijkelboom zijn eerste bundel. Beiden werden door hun destijds zeer trendgevoelige uitgever, De Arbeiderspers, naar voren geschoven als échte Vijftigers - op grond van hun leeftijd, maar ook met de polemische suggestie dat de rol van de dichters voortgekomen uit de Beweging van Vijftig zou zijn uitgespeeld. Ad Zuiderent bekritiseerde de advertenties als onnodige ‘commerciële polarisering [...] waarvoor de poëzie van beide zijden te goed is’.

Thematiek

De ophef paste slecht bij het werk van beide auteurs, zeker Ed Leeflang was een dichter die de stilte zocht. Het is zelfs zo dat mensen in zijn poëzie in het algemeen een ondergeschikte rol spelen. In het gedicht ‘De hoge venen’ uit Bezoek aan het vrachtschip (1985) verklaart de dichter: ‘Ik wil ver lopen om de soort te horen zwijgen.’ Waarop hij vertelt hoe hij de afgelegen Hautes Fagnes in trekt, in het noordoosten van de Ardennen. Leeflang is een dichter van het landschap, zij het niet zozeer van dit landschap. Hij is vooral verbonden met Zeeland. En Zeeland ook een beetje met hem, want op een uithoek van de in 1986 opengestelde Oosterscheldekering staat een tekst van zijn hand:

Het is een zin die óók in een van zijn dichtbundels had kunnen staan, in Bewoond als ik ben (1981) bijvoorbeeld. Deze bundel eindigt met een gedicht over de bekendste schilder die Zeeland heeft voortgebracht, de laatzeventiende-eeuwer Adriaen Coorte: ‘De schilder van asperges en frambozen/ heeft ook citroen en klapbes uitgekozen/ om lof te spreken van de stof.’ De bundel begon met een gedicht over een weel, bevolkt door voor Zeeland heel kenmerkende vogels, kluten, die, aldus de dichter, ‘hun opgewipte breinaaldbek door/ ondiep helder water maaien’.

Verwantschap

Niet zo lang daarvoor, in Betreffende vogels (1974), had Hans

Warren ook al een gedicht aan deze vogel gewijd: ‘De kluut is gemaakt voor weglaattechniek/ wit op zwart en zwart op wit.’ Ed Leeflang zet in zijn werk iets voort waarmee Warren al vroeg is gestopt. Warrens ‘Thuiskeer in Zeeland’ uit Vijf in je oog (1954) is ongeveer diens laatste gedicht over het Zeeuwse landschap. Het belangrijkste verschil is dat deze zich vooral ophield bij de Westerschelde, op Zuid-Beveland, terwijl het gebied van Leeflang vooral noordelijker lag: de Oosterschelde, Schouwen-Duiveland.

Publieke belangstelling

In de luttele jaren tussen zijn debuut en de openstelling van de Oosterscheldekering had Leeflang naam gemaakt. Zijn eerste bundel werd bekroond en moest worden herdrukt. Al snel volgden Bewoond als ik ben en Op Pennewips plek (1982). Deze laatste bundel verscheen in de voor poëzie vrij hoge oplage van 2.500 exemplaren. Toen de gemoederen waren bedaard, daalden de oplagen naar een gemiddeld niveau, maar Leeflang had inmiddels een blijvende plaats gekregen in de Nederlandse poëzie. Al had er volgens sommigen meer in gezeten. Zo uitte Judith Herzberg in het nawoord van de postuum verschenen bundel Gaandeweg (2009) de veronderstelling: ‘Als Ed niet zo bescheiden en teruggetrokken had geleefd, zou hij zeker als een van Nederlands belangrijkste dichters bekend zijn.’

Traditie

Leeflang had - zoals met zo'n houding te verwachten viel - niet zelf de confrontatie met de Vijftigers gezocht. Hij lijkt hen juist te hebben ontweken: in afwachting van een voor zijn werk gunstiger klimaat had hij zijn poëtisch debuut ruim een kwarteeuw uitgesteld. De revolutie van de Vijftigers heeft Leeflang niet onverschillig gelaten, maar heeft voor zijn eigen wijze van dichten uiteindelijk weinig uitgemaakt. Dat lijkt ook de strekking van de slotstrofe van ‘Over de schoonheid’ uit Begroeyt met pluimen (1991): ‘In schaamte om schoonheid zouden we leven./ Van schrik meteen maar ons woord gegeven./ Het rijm en de ratten zijn gebleven.’ De strofe wordt iets minder cryptisch voor wie zich realiseert dat hij verwijst naar de slotregels van Luceberts ‘school der poëzie’ uit apocrief/ de analphabetische naam (1952): ‘rijmratten, hoon,/ hoon nog deze veel te schone poëzieschool’.

Leeflang geloofde niet in dichterlijke vooruitgang: de poëzie

hoeft voor hem geen nieuwe wegen te zoeken, want de oude zijn goed genoeg. Daarom zocht hij aansluiting bij de traditie. Zo is zijn ‘En later’ uit Eenden op één nacht ijs (1999) een antwoord op ‘Appelboompjes’ van M. Vasalis. Bij haar gaat het over ‘twee jonge appelbomen/ [...]/ bestemd, mijn zustertjes, - als ik -/ te worden, rijpen en vrucht te dragen’. Leeflangs appelbomen zijn juist zeer bejaard:

Ontwikkeling

Zo bedaagd is zijn werk lang niet altijd, maar wel zo bezonnen. Juist doordat zijn debuut laat en rijp was, heeft zijn werk daarna geen grote veranderingen meer ondergaan. Sommige gedichten uit Gaandeweg hadden ook in zijn eerste bundel kunnen staan. Wel nam geleidelijk aan het aantal gedichten met toespelingen op kunst en literatuur toe, terwijl het aantal rechtstreeks autobiografische gedichten leek af te nemen. ‘De anekdote in de gedichten krijgt een meer autobiografisch karakter,’ schreef Wam de Moor over de laatste jaren van Leeflangs loopbaan. Maar wat er verder ook veranderde, in de bijna dertig jaar dat hij als dichter voor het publiek hoorbaar was, klonk steeds dezelfde kalme stem.

Kunstopvatting

Toch kun je dit oeuvre opvatten als een protest, al is het dan een protest zonder spandoeken en schrille schreeuwen. Zijn protest richt zich juist tegen een wereld waarin het schrille

schreeuwen de overhand heeft gekregen. Zoals in het gedicht ‘Ideeënbus’ in Liereman (1996):

Alle muziekinstrumenten uit de eerste vier strofen (onbekende als ‘oet’, een Arabische luit, en ‘hommel’, een aan de doedelzak verwant instrument, maar ook bekendere), zijn instrumenten naar het hart van de dichter, die dicht bij de natuur staan. De ‘drums en electronica’ waardoor ‘het willig oor’ de moed verloor, brengen weliswaar veel volume voort, maar voldoen niet aan de menselijke maat. Iets dergelijks, zo lijkt de dichter te willen betogen, is niet alleen op de muziek, maar op het hele bestaan van toepassing, ook op de dichtkunst. ‘Ideeënbus’ kun je lezen als een pleidooi voor meer warmte en minder kunstmatigheid.

Kritiek

In zijn eigen werk hield hij zich aan deze eis. Zijn gedichten zijn persoonlijk van aard, beschrijven op aanschouwelijke wijze herkenbare situaties in het menselijk leven en de natuur en roepen in eenvoudige taal emoties op. Deze poëzie streeft, in Leeflangs eigen woorden, naar een ‘doorzichtige complexiteit’. Ook wil hij een poëzie schrijven met bemoedigende strekking of, in aan Carel Peeters ontleende woorden, met een ‘weerbare melancholie’. Blijkens ‘De zuiging’ (in Bewoond als ik ben) is hij afkerig van gedichten die ‘van aard en humeur’ zijn gezuiverd. Hij stelt zich op als de realist van het gewonde verlangen

tegenover de door hem als ‘de mystieken van het gewonde verlangen’ bestempelde dichters van abstracte, autonome poëzie. Het succes van Leeflangs eerste dichtbundels wees op een verandering in het literaire klimaat: de romantisch-realistische poëzieopvatting was het verloren terrein aan het terugwinnen. Recensenten als Peter Nijmeijer en Wiel Kusters waren daar niet gelukkig mee. Volgens hen gebruikte Leeflang de taal als een denksysteem dat aan het leven wordt opgelegd en te weinig als een autonoom fenomeen waarin en waarmee naar nog ongekende werkelijkheden wordt gezocht. Ze verwierpen de thematiek van het klein geluk en het groot gemis en typeerden deze als verouderd.

Jaap Goedegebuure bestreed van meet af aan de opvatting dat Leeflang anekdotische poëzie zou schrijven: de dichter hanteerde de anekdote als metafoor voor een levensgevoel, een psychische gesteldheid. Op grond hiervan plaatste hij, net als andere critici, Leeflangs gedichten in de traditie van de poëzie van het menselijk tekort en van de bedrieglijke eenvoud. Aan de andere kant signaleerde hij een overexploitatie van de taal. Anderen verweten hem zijn gebrek aan bondigheid (Willem Jan Otten) en een zekere slordigheid (Piet Gerbrandy); Tomas Lieske daarentegen prees juist zijn ‘vreemde grilligheid’.

Stijl

In Leeflangs poëzie komen inderdaad soms moeizame formuleringen en redeneringen voor. Een portret van een egel uit Bezoek aan het vrachtschip (1985) wringt zich in wendingen als: ‘In liefde moet hij zijn,/ wij wachten hem doodstil.’ Een omslachtig gedicht uit Bewoond als ik ben blijkt tot één zin terug te brengen: heeft de dichter nu wél of niet een sperwer gezien. Maar meestal is hij juist een goede observator die bijvoorbeeld in een gedicht uit Late zwemmer (1992) indringend een dode mol kan tekenen. In de gedichten over zijn geestelijk gehandicapte dochter, uit De hazen en andere gedichten en de cyclus ‘Een groene linnenkast’ uit Bewoond als ik ben, is hij indringend direct. Welbewust, want hij vreest de onwaarachtigheid die stilering met zich meebrengt. De cyclus opent dan ook zo:

Lang heb ik niet over haar durven schrijven uit angst voor één kunstzinnig woord.

Relatie leven/werk

In het werk van Leeflang gaan poëzie en leven nauw samen. Zijn eerste twee bundels vormen haast een beknopte autobiografie. Zo staat in zijn debuut een reeks van drie gedichten, ‘Ter herinnering aan Nieske Doff, over het levenseinde van zijn moeder. Hij weet nog precies wanneer en waar zij hem het slechte nieuws vertelde:

Thematiek

Zo eenvoudig is zijn werk niet altijd. Soms zijn de beeldspraak en verwijzingen gecompliceerd. De bundel Gaandeweg begint met het gedicht ‘Alcyon’, waarbij nogal wat kennis van de mythologie wordt voorondersteld, en besluit met het gedicht ‘Alsnog aan Vuillard’, waarbij van de lezer wordt verwacht dat die het werk van deze schilder voor zich ziet. De titels van zijn boeken haken soms bij andere literatuur aan. Begroeyt met pluimen dankt de titel aan een regel van P.C. Hooft; vogels spelen een belangrijke rol in deze bundel. Pennewip uit de titel van Leeflangs derde dichtbundel, Op Pennewips plek, is vernoemd naar de onderwijzer uit Multatuli's Woutertje Pieterse, het prototype van de schoolfrik. De bundel gaat dan ook over leraren en leerlingen, over het onderwijs in de moderne tijd, wat bijvoorbeeld inhoudt dat verwijzingen naar de multiculturele samenleving niet ontbreken. Een navrant gedichtje is gewijd aan Fati-

ma: ‘Eerst mag ze niet meer/ mee met zwemmen.// Dan moet ze helpen thuis/ en komt niet terug.// Ze weet al genoeg;/ misschien zelfs teveel.’

De betrokkenheid is groot (‘Ik ben wel enigszins aan ze getrouwd/ en aan hun zakdoeken en neuzen,’ zegt een van de leerkrachten over de leerlingen) en ongetwijfeld verwerkte de dichter ervaringen uit zijn eigen loopbaan.

In Bezoek aan het vrachtschip is het autobiografische element minder sterk. Het lange titelgedicht is een metafoor voor de wereld waarin wij leven. De ik zoekt naar een zingeving van het bestaan; die vindt hij hooguit in liefde voor elkaar en de aandacht voor het geringe. Het gedicht eindigt:

Kunstopvatting

In De hazen en andere gedichten vindt de afstand die Leeflang ervaart in zijn relaties tot familie en verwanten een parallel in zijn vastgelopen verhouding tot de poëzie en in het verlies aan natuurlijkheid. Het kost ‘inkt en slapeloosheid niet bij de aarde te horen’. Het verlangen naar een natuurlijk leven bepaalt ook Leeflangs verhouding tot de literatuur. Het is typerend dat hij van Bredero het meest is blijven houden: diens taal en zang zijn nog te gebruiken in het hedendaagse Amsterdam. Zijn voorkeur voor wat ‘zomaar’ gebeurt en onbegrijpelijk is (‘Van poëzie’ in De hazen en andere gedichten), betekent niet dat hij kennis van de cultuur onnuttig vindt. In Op Pennewips plek spreekt hij van ‘geluk of ramp van de belezenheid’ en in zijn debuut heeft hij ten aanzien van de poëzie eveneens een dubbelzinnig antwoord:

Stijl

Ook in Bewoond als ik ben probeert hij zijn belevingswereld zo min mogelijk te interpreteren. Symboliek vermijdt hij of veront-

schuldigt hij bij voorbaat wanneer ze niet ‘van genoeg respect getuigt/ voor zeden en gewoonten van een plant’ Leeflang formuleert dit in een voor hem kenmerkende stijlfiguur: de personificatie van de natuur, van de dingen.

Visie op de wereld

De titel van de bundel geeft al aan dat het streven naar de staat van onbeschreven blad niet kan slagen: de dichter staat in een traditie, de taal is niet neutraal en de mens kan niet bestaan zonder pogingen tot rationele zingeving van de wereld. De titel duidt ook op zijn gewetensvolle manier van leven. De aanhef van ‘Oppas’ luidt: ‘Je lichaam is niet onbewoond/ maar toch, je geest is vaak van huis./ Er is een oppas die een opdracht heeft.’ Wie zijn wij in verhouding tot de natuur? In het gedicht ‘Late zwemmer’, volgens Ad Zuiderent ‘een van de hoogtepunten uit Leeflangs hele werk’, de afsluiting van de gelijknamige bundel, geeft hij een indruk van onze nietigheid. De zwemmer uit het gedicht (zeker niet de enige zwemmer in deze poëzie) gaat ver de zee in, maar stuit op een totale desinteresse van de elementen: ‘De schouderophaal van mijn zee duurt lang’. De zee, de natuur, de wereld en de kosmos zijn volkomen onverschillig. Die houding staat in schril contrast tot die van de mensen die zich uit alle macht aan het bestaan vastklampen. Het is een neiging waarmee de dichter spot in ‘Ballade van de jaren’, in Liereman:

Ontwikkeling

Judith Herzberg had het in het nawoord van Gaandeweg over ‘de dikke pakken gedichten die nog niet gebundeld zijn’. Ook al mag men aannemen dat het mooiste werk voor Gaandeweg werd geselecteerd, er is reden in te stemmen met haar wens ‘dat er ooit een verzameld werk zal komen’. Niet alleen omdat

er kennelijk nog zo veel ongepubliceerde gedichten zijn, maar ook vanwege de wonderlijke bibliografie. Sommige van zijn beste gedichten staan alleen in moeilijk toegankelijke uitgaven. Zo verscheen zijn bundel Eenden op één nacht ijs uitsluitend als relatiegeschenk. Weliswaar werd een aantal gedichten overgenomen in Gaandeweg, maar ‘Paar’, waarmee Eenden op één nacht ijs opende, moet menigeen missen. In zijn meest geslaagde werk schemert steeds het hogere door het lagere, wordt het algemene achter het alledaagse getoond, zonder dat er iets wordt geforceerd. ‘Paar’ is tegelijk een originele natuurimpressie én een vers over het menselijk bestaan:

Visie op de wereld

In ‘Het andere huis’ (in Gaandeweg) verwees hij nogmaals naar onze opdracht als ‘oppas’ waaraan wij, met ons geloof in vooruitgang, hebben verzaakt: ‘Maar in de schaduw van de kastanje/ horen wij het gonzen van de bijen/ als het gedempte ziedend alarm/ van de wereld die wij verdringen.’

Misschien trok hij zich daarom zo graag terug op Schouwen-Duiveland, een soort reservaat waarop de vooruitgang minder vat heeft. Hier kon hij de nog enigszins onbedorven aarde ervaren, de vogels, de bloemen, het wisselen van de seizoenen, en vooral het getij. Hij dicht in deze afscheidsbundel nog eens over de Oosterschelde: ‘Geen geliefd koningskind verdronk/ in deze stroom, geen heiland werd erin gedoopt [...]/ En zij die altijd leefden van dit water, kweekten er mossels, geen mystiek.’ Zo'n dichter wilde hij zijn, de gewoonste dichter aan de gewoonste kust.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

120 Kritisch lit. lex.
februari 2011