Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Jef Last

door Ralf Grüttemeier

1. Biografie

Josephus Carel Fransiscus (Jef) Last werd op 2 mei 1898 in Den Haag in een burgerlijk milieu geboren. Zijn vader was een oud-Indiëganger die, terug in Nederland, werkte als hoofdambtenaar arbeidsinspectie. Last deed in 1917 in Alkmaar staatsexamen en begon in 1918 in Leiden aan een studie Chinees. Hij studeerde pas in 1957 in Hamburg af met een dissertatie over de Chinese schrijver Lu Hsün, nadat hij tijdens de oorlog onder valse naam in Leiden aan zijn kandidaats had gewerkt. In 1923 trouwde Last met Ida ter Haar en nog in hetzelfde jaar werd hun dochter Femke geboren, in 1925 volgde Ankie en in 1927 Mieke. De dochters waren getuigen toen Last na de oorlog voor de tweede keer met Ida ter Haar trouwde. Wegens zijn dienst in het leger van een buitenlandse mogendheid tijdens de Spaanse burgeroorlog tussen 1936 en 1938 had Last zijn Nederlanderschap verloren. Om zijn vrouw en kinderen hetzelfde lot te besparen was hij gaan scheiden. Na het herkrijgen van zijn Nederlandse nationaliteit op grond van verdiensten tijdens de bezetting kon dat weer worden teruggedraaid.

Naast een groot aantal banen en baantjes - onder andere als mijnwerker, visser, matroos, assistent-bedrijfsleider bij de Nederlandse Kunstzijdefabriek (Enka) in Ede (1922-1924), filmchef bij het Instituut voor Arbeiders Ontwikkeling (1925-1928), een baan op het kantoor van Henk Sneevliets Nationaal Arbeiders Secretariaat (NAS) (1930-1931), onderwijzer op een lagere school in Rotterdam (1929-1930) en in Indonesië (1950-1953) - staat een even groot aantal soms langdurige reizen, die Last in het interbellum onder andere naar de Verenigde Staten, Skandina-

vië en Rusland leidden. Rusland bezocht hij zelfs een paar keer, onder andere in 1936 met André Gide, met wie hij in 1935 reeds naar Marokko was gereist. Niet in de laatste plaats over die zo opgedane ervaringen schreef Last dichtbundels, novellen, romans, filmscripts, brieven, toneelstukken en essays. Tijdens en na de Tweede Wereldoorlog komen daar nog veel vertalingen en niet-fictionele boeken over het Verre Oosten bij, ondere andere gebaseerd op reizen naar China en Japan. Daarnaast werkte Last ook als journalist voor De Groene Amsterdammer (soms onder het pseudoniem M.J. Sanders), Het Parool en Het Vrije Volk. Tijdens het interbellum publiceerde hij in talrijke bladen, waaronder tijdschriften uit het centrum van het literaire bedrijf zoals Den Gulden Winckel en De Stem. Maar Last trad vooral naar voren als redacteur van tijdschriften met een socialistische signatuur zoals De Nieuwe Weg, Links Richten, Links Front en Fundament: Last had in 1930 na een langdurig lidmaatschap de SDAP verlaten om in 1932 lid van de CPH te worden. Uit deze partij - die in 1935 tot CPN werd herdoopt - stapte Last op 1 maart 1938, mede onder de indruk van zijn laatste reis naar Rusland in 1936 en zijn ervaringen met de Stalin-communisten tijdens de Spaanse burgeroorlog. Tijdens de bezetting van Nederland behoorde Last tot de redactie van het verzetsblad De Vonk, dat na de oorlog als De Vlam zou worden voortgezet. Na 1945 was Last ook nadrukkelijk actief in homoseksuele kringen, onder andere in de Shakespeare-club (het latere COC), alsmede in tijdschriften als Levensrecht en Vriendschap (onder het pseudoniem Ohira).

Last heeft alleen enkele kleine literaire onderscheidingen ontvangen: in 1960 de Marianne Philipsprijs - voor letterkundigen die ook na hun vijftigste nog creatief waren en volgens de jury meer aandacht verdienden -, in 1966 de Joost van den Vondel-Preis van de stichting ‘F.V.S. zu Hamburg’ en in 1968 de penning van het kunstenaarsverzet. Een klein deel van Lasts werk werd vertaald, onder andere in het Duits, Engels, Esperanto, Frans, Japans, Tsjechisch, Russisch en Zweeds. Jef Last overleed op 15 februari 1972.

2. Kritische beschouwing

Relatie leven/werk

Bij zijn overlijden werd Jef Last als ‘linkse globetrotter’ (de Volkskrant), ‘avonturier-schrijver’ (Het Vrije Volk) en ‘strijdbaar humanist’ (Trouw) gekarakteriseerd. Dat in deze kwalificaties de biografie het werk in de schaduw lijkt te stellen had Last zelf mede in de hand gewerkt, onder andere door vanaf zijn debuut met de dichtbundel Bakboordslichten (1926) nadrukkelijk over zelf opgedane ervaringen te schrijven. In deze bundel was dat het leven als (Katwijkse) visser en matroos op de grote vaart, zoals in ‘De wilde vaart’:

Uit het einde van dit gedicht van twintig regels blijkt ook dat het Last in zijn teksten steeds te doen was om de ‘menschen, net als jij’:

Stijl

De herkenbare onderwerpen worden gepresenteerd in gedichten met simpele rijmen en een nogal eens struikelend metrum. Zij benaderen in hun eenvoud traditionele volksliedjes, zoals in ‘Curaçao’: ‘Kom aan de wal en wees vroolijk! Al zijn ook de meisjes hier zwart, / Kom aan de wal en wees vroolijk, je ligt in hun bedje niet hard.’

Kunstopvatting

Tegen deze achtergrond is het verrassend dat Last zijn literatuuropvatting in een debat met Anthonie Donker in 1931 in termen presenteert die duidelijk aan de Tachtigers refereren: ‘De schoonheid van het moderne vers berust niet op rijm en klan-

kenschema of welgekozen beelden, maar op een zoodanige groepering van woorden, dat deze bij den hoorder een gamma van sentimenten wekken.’ In een interview in Den Gulden Winckel uit 1934 voegt Last hieraan toe dat zijn gedichten hun waarde moeten ontlenen ‘aan den innerlijken gloed en noodzakelijkheid waaruit ze ontstaan zijn’. Maar hij geeft tevens ook het voor hem belangrijkste verschil met de Tachtigers aan, namelijk zijn afkeer van het individualisme: ‘Vroeger sprak je uit wat je zelf voelde, nu min of meer wat je groep voelde.’ ‘Je groep’ had niet alleen betrekking op degenen met wie Last in het dagelijkse leven omging, maar was bij hem ook een politiek geladen begrip dat in laatste instantie te herleiden was tot de oppositie ‘burger en proletariër’. Reeds de titel van zijn dichtbundel Kameraden! (1930) geeft dat beknopt aan. Vanuit dezelfde literatuuropvatting geschreven zijn de in eigen beheer uitgegeven en voor tien cent verkochte gedichtenbundels als Liedjes op de maat van den rottan (1928) en De wind speelt op het galgetouw (ca. 1929). De ‘innerlijke gloed’ was hier de ‘haat over de onderdrukking van de Indonesiërs’, aldus Last in het genoemde interview, zoals de eerste regels van ‘Het galgewapen’ laten zien:

Visie op de wereld

Lasts politieke opvattingen lijken in deze periode zowel zijn onderwerpen als ook de gekozen vormen te bepalen. Literatuur is voor hem in eerste instantie een wapen in de ‘klassenstrijd’ die via de revolutie naar het socialisme moet leiden: ‘Onze tijd [bedoeld is die van de socialistische dichters] komt na de revolutie. Gelukkig is dat spoedig’, aldus Last op het einde van zijn polemiek met Donker.

Thematiek

De tot nu toe geschetste kenmerken kunnen ook in het vroege proza van Last worden teruggevonden. De zes novellen uit Marianne (1930) presenteren verschillende maatschappelijke milieus zoals dat van een werkeloze, een boer, een kantoorbediende, een werker bij de Afsluitdijk en een socialistische

politicus. De novellen zijn thematisch verbonden door revolutionaire gebeurtenissen en qua vorm door het personage Marianne dat als allegorie van de revolutie min of meer nadrukkelijk door alle verhalen loopt. Lasts kritische dialoog met de Tachtigers blijkt in dit verband uit de overeenkomsten en verschillen met Gorters Mei, waarin het vrouwelijke hoofdpersonage als allegorie van de lente een vergelijkbare functie had. Dit verband wordt elders door bijna letterlijke aanhalingen gemarkeerd wanneer Gorters ‘De klanken schudden in de lucht zoo rijp / Als jonge kersen’ opduikt in de lofzang waarin de politicus de allegorie voor de revolutie, Marianne, zowel verbindt met zijn eigen vrouw als ook met zijn jonge geliefde: ‘Je bent als een knop die morgen zal openbreken. Als jij zingt schudden de rijpe kersen uit de overladen bomen.’ Juist op dit punt wordt het personage onderbroken door een ‘Halt! - zegt de schrijver’. Die ‘schrijver’ zet vervolgens in een ingelast commentaar recht dat hier geen ‘dichter’ spreekt die alleen voor ‘het kleine kringetje van aesthetelingen’ interessant is. ‘Onze revolutionair,’ aldus de schrijver, raakt namelijk het contact met de werkelijkheid niet kwijt, wat onder andere blijkt uit het gegeven dat hij óók ‘in staat is een behoorlijk leesbaar verslag op te maken’. Wat de verbondenheid van de ‘politicus’ - en die van Last - met de Tachtigers op daarvoor geschikte momenten blijkbaar niet in de weg staat.

Visie op de wereld

Een verhaal als Liefde in de portieken (1932) over een jonge opzichter in een kunstzijdefabriek - met duidelijke verwijzingen naar de Enka-fabriek in Ede - is tegen deze revolutionaire achtergrond met de bedoeling geschreven dat de lezers ‘er nut van zouden hebben bij het voeren van den vakvereenigingsstrijd’ en bij het ‘doorzien van de verhoudingen’ van het ‘grootbedrijf. De jonge opzichter is aan de ene kant gebonden door zijn gezin en zijn werkgever, aan de andere is hij verliefd op het fabrieksmeisje Martha. In de oorspronkelijke versie uit 1932 pleegt de opzichter zelfmoord na een mislukte staking waarin hij voor de fabrieksleiding heeft gekozen. Dat leek Last na zijn reis van negen maanden naar de Sovjet-Unie in 1932 te negatief, omdat je - overeenkomstig de premissen van het op 23 april 1932 in Rusland afgekondigde socialistisch realisme - aan de lezer positieve helden moest presenteren. In De Tribune van 22 april 1933

verscheen dan ook een nieuwe versie van het slot van deze roman, waarin de opzichter geen zelfmoord pleegt. In plaats daarvan wordt hij ontslagen en door zijn vrouw verlaten, waarop hij zich bij de arbeidersstrijd aansluit en Martha opnieuw ontmoet.

Ontwikkeling

Last heeft later duidelijk afstand genomen van zijn teksten uit deze periode. In de door Pierre H. Dubois uitgegeven bundel Schrijversdebuten uit 1960 wijst Last als zijn eigenlijke ‘debuut als ‘schrijver’ De bevrijde Eros. Een ketter in Moorenland en andere gedichten uit 1936 aan - daarvóór zou hij slechts ‘propagandist’ zijn geweest. Deze dichtbundel was ontstaan op basis van de reis samen met André Gide - die Last op 23 oktober 1934 in Parijs had leren kennen - naar Marokko. De expliciete thematisering van homoseksualiteit - zonder socialistische politieke agenda - en het vrije vers zijn inderdaad duidelijke veranderingen:

Verwantschap

Aan de vriendschap met Gide - eveneens getrouwd en eveneens homoseksueel - schrijft Last in 1960 deze veranderingen toe. In een door Niek Engelschman 1972 in SEC geciteerde brief uit mei 1971 gaat Last nog verder: ‘Door hem [i.e. Gide] beïnvloed schreef ik mijn beste boek, Een huis zonder vensters. In deze roman uit 1935 over de kinderen van de familie Dujardin, thematiseert Last naast (homo)seksualiteit en kritiek op het systeem in Rusland vooral zijn kritiek op het burgerlijk individualisme. In de woorden van het romanpersonage Jeanne, gericht aan haar partner Paul Dujardin na de dood van diens broer Jean:

Een huis zonder vensters, dat was toch niet alleen jouw familie, dat is ieder burgerlijk gezin waar alleen aan de belangen der familieleden gedacht wordt, dat is de burgerlijke staat, die zich blind staart op het belang van zijn eigen, en alleen zijn eigen

burgers alsof men veilig thuis kon blijven als het huis van z'n buurman in brand staat.

In diezelfde brief uit 1971 schrijft Last ook dat ‘mijn vriendschap met Gide tot oorzaak had dat in Zuiderzee eindelijk eens homo's voorkwamen’ die niet onder de gebruikelijk clichés vielen. Dat laatste lijkt echter vooral een teken voor de enorme betekenis die Last terugblikkend aan Gide hechtte - Zuiderzee (1934) was immers al lang voor de kennismaking van Last met Gide geschreven en vlak daarvoor verschenen. Men doet er dus goed aan om Lasts herinneringen Mijn vriend André Gide uit 1961, te lezen naast de door C.J. Greshoff in 1985 uitgegeven André Gide Jef Last. Correspondance 1934-1950.

Techniek

Wanneer men naar eerste tekenen van een afkeer van de schrijver als ‘agitator’ of ‘propagandist’ bij Last zoekt, zijn die reeds in de roman Partij Remise (1933) te bespeuren. Deze ‘roman’ heeft blijkens de inleiding tot doel aan de ‘arbeiderklasse’ die informatie te verschaffen die ze voor haar strijd nodig had - en de lijst van de ‘ter documenteering’ gebruikte titels zou dan ook in een historisch wetenschappelijk artikel niet hebben misstaan. Tevens beklemtoont ‘De schrijver’ echter dat hij in een roman de gebeurtenissen ‘niet objectief’, maar ‘zooals hij ze persoonlijk ziet’ zou hebben weergegeven. De documentaire roman is dan ook in de eerst plaats een enscenering van de verschillende ideologische standpunten binnen de arbeidersbeweging in de meest brede zin en geen propaganda van het communistische standpunt van de CPH. Partij Remise presenteert als in een arena de strijd tussen Lenin en Troelstra, tussen revolutie en reformisme, zonder voor de ene of andere kant te pleiten, zoals ook de aan de schaakwereld ontleende titel reeds aanduidt: partij remise.

Dezelfde poging om de meest uiteenlopende ideologische standpunten met knipsels uit kranten, tijdschriften en boeken in een roman te documenteren en met elkaar in debat te brengen, zonder dat aan de roman als geheel een eenduidige keuze kan worden toegekend, kenmerkt Zuiderzee. Hier worden het werk aan de Afsluitdijk en de gevolgen voor de Friese boeren en de Urker visser verweven met de uiteenlopende argumenten voor

en tegen de bouw. De prijs van de vooruitgang wordt evengoed getoond als het enthousiasme van de ingenieurs en de politici. De roman registreert niet alleen ideologische verschillen, maar ook een grote hoeveelheid sociale, beroepsgebonden en regionale stemmen en talen - wederom zonder dat die stemmen tot een bepaalde boodschap georkestreerd worden - en vermengt die documentaire pogingen met fictionele romanelementen, zoals de vriendschap tussen Theun en Auke die een homoseksuele component kent.

Ontwikkeling

Kijkt men van hieruit terug naar Lasts debuut, Bakboordslichten, dan blijkt ook deze bundel over meer dimensies te beschikken dan slechts die van simpele volksversjes. Er is reeds een zekere veelheid van stemmen aanwezig: in ‘Ballade’ die van een Katwijkse matroos en zijn dialectisch gekleurde omgangstaal, in ‘Mijn eerste reis’ die van iemand die de universiteitsstad Leiden inruilt voor het vissersschip en op zijn eerste vaart veel belangstelling heeft voor een vreemde jongen aan boord; en in ‘Het eiland’ wordt een kritische en expliciete dialoog met Byrons ‘The Island’ gevoerd. Dit soort dichterlijke dialoog voert Last ook in zijn latere poëzie nog, waar hij bijvoorbeeld in de illegaal tijdens de oorlog uitgegeven bundel Tau kho tau (1941) Van Eycks tuinman uit ‘De tuinman en de dood’ op de vlucht naar Ispahan tot bezinning laat komen. De tuinman zal de dood aanvaarden mocht die in Ispahan op hem wachten. Het sonnet eindigt met regels die de indruk wekken dat Ispahan sterk lijkt op Nederland tijdens de Duitse bezetting:

Kunstopvatting / Verwantschap

Last neemt met zijn poëtica vanaf 1933 in een aantal opzichten een tussenpositie in, die veel lijkt op die van tot de Nieuwe Zakelijkheid gerekende auteurs als M. Revis, Ben Stroman en

W.A. Wagener. Aan de ene kant plaatst Last tegenover het individualisme van de Tachtigers het politieke collectivisme van de arbeiders, en tegenover de verbeelding van de idealistische esthetica het documentaire gehalte van zijn romans. In beide gevallen doet hij dat echter zonder de tegenpool helemaal te laten vallen. Deze tussenpositie komt ook tot uitdrukking in Lasts omgang met opvattingen over auteurschap, vooral wat concepten als originaliteit en genie aangaat.

Een goed voorbeeld is de langdurige polemiek met onder anderen A.M. de Jong en J.F. van Nugteren. De oud-matroos Van Nugteren had aan De Jong een onuitgegeven manuscript van zijn marine-roman toegestuurd en daarbij meegedeeld dat dat manuscript ook in handen van Jef Last was geweest. Op basis van deze informatie en na een vergelijking van het manuscript met Lasts reeds verschenen documentaire roman Partij Remise komt De Jong in Het Volk van 15 februari 1934 met een artikel dat aan duidelijkheid niets te wensen overlaat: ‘Ordinaire letterdieverij. Gegapte gegevens als bouwstof van een revolutionaire roman.’ Lasts antwoord was dat hij zich weliswaar heeft bediend van interviews, brochures en andere documenten, maar niet van het manuscript van Van Nugteren. Het debat laat zien dat Last geen expliciet poëticaal concept had voor zijn documentaire romans. In die romans maakt de auteur in grote mate gebruik van bestaande teksten die hij eerder organiseert dan creëert. Daardoor botst Last met opvattingen over een autonoom scheppende en transformerende kunstenaar zoals die domineerden in de traditionele idealistische esthetica sind het einde van de achttiende eeuw. Originaliteit als schepping uit het ‘niets’ wordt in Zuiderzee dan ook door ingenieur Brolsma afgewezen en expliciet onderscheiden van de combinatorische ‘genialiteit’ van Lely, het hoofd achter de bouw van de Afsluitdijk. Welk concept van auteurschap Last niet heeft is daarmee duidelijk. Welk concept Last wel heeft is al een stuk moeilijker te achterhalen. Want over de vraag hoe precies een literair auteur gebruik moet maken van wat hij in de werkelijkheid aantreft zegt Last weinig. Zo stellen de twee partijen in het plagiaatsdebat het vinden van bepaalde openbare documenten gelijk met geestelijke eigendomsrechten op deze documenten -

een standpunt dat in het debat niet adequaat blijkt te zijn. Tevens valt op dat geen van de tegenstanders in het debat - ook Last niet - zich beroept op het transformeren van die documenten tot iets nieuws, eigens, hogers. De afstand tot traditionele ideeën van verbeelding en auteurschap is evident, maar het alternatief blijft grotendeels impliciet.

Lasts kritische houding tegenover traditionele concepten van auteurschap blijkt ook uit het feit dat hij in deze periode vaak meewerkte aan collectieve producties van literaire teksten. Zo schrijft Links Richten - waaronder dus Last - bijvoorbeeld collectief het toneelstuk Hollands Welvaren (1931), tegen de uitbuiting van Nederlands-Indië. In 1934 verschijnt van A. de Kom Wij slaven van Suriname, waarvan Last bij navraag in de jaren zestig zei dat De Kom alleen de feiten had aangedragen, maar dat iedere zin van het boek door hemzelf zou zijn geschreven - iets wat Du Perron al in de jaren dertig had gehoord (Cornelissen 1994). De Duitse journalist Harry Wilde - tevens ook de Duitse vertaler van Zuidersee (1936) - werkte samen met Last bij de historische-romanachtige poging tot eerherstel voor Van der Lubbe. Last en Wilde bekritiseerden op die manier in Kruisgang der jeugd (1939) de communistische instrumentalisering van Van der Lubbes vermeende homoseksualiteit in Bruiriboek. En wanneer Last zijn reeds in 1941 verschenen vertaling van Gide's novelle Le retour de l'enfant prodigue in 1948 tot een toneelstuk bewerkt, schrijft hij er zelf twee nieuwe bedrijven bij. Dezelfde lijn kan ook worden doorgetrokken naar plannen die uiteindelijk niet zijn doorgegaan - voor zover wij daar iets over kunnen weten. Zo is bekend dat J.F. van Nugteren geweigerd had in te gaan op Lasts voorstel - nog voor de publicatie van Partij Remise - om samen een roman over de marine te schrijven.

Het multipele auteurschap lijkt dus in de jaren dertig en veertig een belangrijke component in Lasts literatuuropvatting te zijn geweest - ook literaire teksten konden volgens hem blijkbaar door verschillende auteurs samen worden geschreven. Met deze opvatting over auteurschap gaat Last lijnrecht in tegen traditionele ideeën over de individualiteit van de auteur en zijn artistieke transformerende activiteiten. Voor iemand als Marsman bijvoorbeeld zou zo'n multipel auteurschap ondenkbaar

zijn geweest, blijkens zijn in ‘De aesthetiek der reporters’ (Forum, 1932) verwoord idee van ‘verbeelding’.

Visie op de wereld / Kunstopvatting

De tussenpositie van Last komt aan de andere kant tot stand door zijn sinds 1933 gaandeweg toenemende afkeer van een eenduidige boodschap die aan de eisen van socialistische of communistische propaganda voldoet. Eind jaren dertig, na zijn uittreden uit de CPN, lijkt Last met zijn belijden van de ‘systematische twijfel’ de noemer voor deze ontwikkeling te hebben gevonden. In de inleiding van De Spaansche tragedie (1938) waarin hij zijn ervaringen in de Spaanse burgeroorlog presenteert - volgens Kees Fens Lasts ‘sterkste’ boek wegens zijn ‘authenticiteit’ - schrijft Last: ‘Slechts door de systematische twijfel gaat de weg naar het weten.’ In zijn artikel ‘Mijn laaste waarheid’ waarin hij in het tijdschrift Fundament commentaar op de receptie van zijn roman De laatste waarheid (1938) geeft, wordt duidelijk dat Last de klemtoon daarbij op ‘de weg’ legt: ‘Mijn continuïteit [...] is de weg der zelfverwerkelijkheid in tegendelen, dé moeizame weg van de systematische twijfel. Ook ik, als Gide, durf mij een wezen van de tweespraak te noemen.’ Last verwijst daarmee niet alleen naar een van de kopstukken van het Europees modernisme, maar bedient zich tevens ter karakterisering van zijn eigen werk van een sleutelterm uit de modernistische literatuur: de twijfel.

Ontwikkeling

Vanaf eind jaren dertig gaat Lasts partijgebonden socialisme over in wat hij ‘Mensheids-socialisme’ noemt. In zijn tijdens de oorlog geschreven essay Een socialistische renaissance (1945) pleit Last uitgebreid voor menslievende idealen als solidariteit, coöperatie en rechtvaardigheid die moeten leiden tot een ‘eenheid in Liefde’. Op weg daar naartoe ‘hebben wij minstens even veel te leren van den Christus als van Nietzsche, Marx en Plato’. Een centrale rol in Lasts literatuuropvatting én zijn wereldbeschouwing speelt dus blijkbaar het geloof in een dialoog zonder ideologische restricties. Dat blijkt ook uit Lasts verslag van zijn vierjarig verblijf in Indonesië Zo zag ik Indonesië (1956). Hij presenteert zijn boek als voorzet voor een ‘gesprek’ dat moet leiden tot ‘dieper begrip’, waarbij hij op het moment van schrijven al zou uitkijken naar het Indonesische antwoord. Maar net zoals het socialisme als idee bij Last overeind blijft ondanks alle afkeer

van communistische partijpolitiek, is het in dit geval het internationalisme waar Last ondanks alles in blijft geloven, omdat het ‘kómen moet, omdat het de begeerte van ons aller hart is’.

Traditie

Lasts blik op het Verre Oosten wordt in zijn vele publicaties over deze regio na 1945 gestuurd door wat hij zijn liefde voor de ‘Andere’ noemt. Zo laat hij bijvoorbeeld China. Land van de eeuwige omwenteling (1965) eindigen met de woorden van Lau Tze, die de geest van Confucius weergeven: ‘Alle mensen binnen de wereldzeeën zijn broeders.’ Daarin ziet Last het enige middel om de grootste problemen van onze tijd op te lossen. Niet in de laatste plaats omdat in Lasts denken de dreigende apokalyps en het zoeken naar een verlossing een centrale rol spelen, heeft zijn beschouwend werk na 1945 veel weg van een soort humanistische religie.

Ook in deze fase beperkt Last zich niet tot het essayistische betogen, maar publiceert hij daarnaast veel vertalingen, onder andere van Chinese poëzie zoals in Golven der gele rivier (1962). Uit zijn vertaling van een der beroemdste en meest vertaalde gedichten uit de Chinese letterkunde, ‘Heimwee’ van Li T'ai-Po blijkt dat ook Lasts streven naar pregnante weergave van een specifieke sfeer en een individuele stem onverminderd aanwezig is. Met maar negentien lettergrepen is Lasts vertaling een van de kortste ooit gemaakt.

Kritiek

Zijn tussenpositie wordt bevestigd door de op letterkundig gebied nogal schaarse receptie van Last. Een rode draad daarin vormt de dubbelheid van zijn betogende en zijn literaire ambities die hem meestal als tekort wordt aangerekend. Zo oordeelt Anthonie Donker in Den Gulden Winckel in 1931 dat Kameraden! ‘de vriendelijke inleiding van Henr. Roland Holst ten spijt, zonder poëtische waarde’ is. Volgens Anton van Duinkerken vertoont Partij Remise ‘bijna een kinderachtige partijdigheid, welhaast ontaard tot zuiver politieke gelijkhebberij’, maar tevens

ook ‘een onbetwistbaar kunstenaarschap, dat nog geen evenwicht gevonden heeft in de overtuigingen, waardoor het zich laat dragen’. Ter Braak oordeelt over dezelfde roman lapidair: ‘Als roman is het tweederangs, als document wordt het weer bedorven door het romanelement.’ De echo van deze opvatting lijkt dertig jaar later terug te keren wanneer Kees Fens concludeert dat Lasts ‘probleem’ ‘het samengaan van die directe toon met iets literairs’ is. Pogingen om Lasts tussenpositie in poëticaal opzicht als bewuste keuze en niet als falen te reconstrueren zijn van meer recente datum.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

109 Kritisch lit. lex.
mei 2008