Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Ferdinand Langen

door Siem Bakker

1. Biografie

Ferdinand Langen werd als Egbertus Pannekoek geboren op 29 juli 1918 in de buurtschap Westernieland bij Pieterburen, gemeente Eenrum (Groningen). Kort na de Tweede Wereldoorlog heeft hij zijn pseudoniem laten wettigen. Hij was de jongste uit het gezin en had twee zusters. Zijn moeder kwam uit Groningen. Zijn vader was een Fries, afkomstig uit ‘een rood nest’, maar gereformeerd geworden om te kunnen trouwen. In 1920 verhuisde het weliswaar christelijke, maar toch liberaal ingestelde gezin naar het Drentse Coevorden. Een kleine tien jaar later verhuisde men opnieuw, ditmaal naar de stad Groningen. Vader Pannekoek, hoofdbestuurder bij het Christelijk Nationaal Vakverbond, was aanvankelijk politiek actief voor de Anti-Revolutionaire Partij als wethouder van Coevorden en later als lid van de Provinciale Staten van Groningen. In het begin van de oorlog legde hij al zijn functies neer en sloot zich aan bij de illegale Trouw-groep. In 1943 werd hij gearresteerd. Na een lange gang door verschillende concentratiekampen vond hij in Mauthausen de dood.

In Groningen doorliep Langen de Eerste Christelijke H.B.S. aan de Grote Rozenstraat. Om Nederlands te kunnen gaan studeren in Amsterdam volgde hij tot 1939 lessen voor het staatsexamen. Van studeren kwam daarna, mede door de oorlogsomstandigheden, weinig terecht.

Inmiddels was hij in 1938 in Opwaartsche Wegen gedebuteerd met het verhaal ‘De leerling leert’. In de winter van 1939-1940 richtten hij en Ab Visser, samen met de schilderes Arya Plaisier, de kunstenaarskring Het Drieluik op, een onderneming die

door geldgebrek al gauw ter ziele ging. Tot de vaste bezoekers ervan behoorden onder anderen Max Dendermonde, A. Marja, Eddy Evenhuis en ook Koos Schuur, met wie hij in 1945 de eerste redactie zou vormen van Het Woord. Eerdere plannen voor een literair tijdschrift na de oorlog, die hij samen met Schuur en Hanno van Wagenvoorde maakte voor uitgeverij Elsevier, liepen spaak. Tijdens de bezetting verbleef Langen in Amsterdam, waar in 1944 zijn eerste boek verscheen, Achter slot en grendel, een illegale uitgave van De Bezige Bij. Zijn eerstgeschreven boek was overigens Een avontuurlijke vaart, een jongensboek, dat in 1947, onder het pseudoniem Harry van Haaren, alsnog werd uitgegeven.

Tot zijn drieëndertigste jaar heeft hij uitsluitend van zijn pen geleefd. Daarna vond hij zijn weg in het reclamevak als copywriter en later als creative-director, totdat hij zich in 1978 vestigde als zelfstandig reclame- en marketingadviseur. Hij vervulde diverse functies in het reclame-onderwijs.

Behalve in Opwaartsche Wegen publiceerde Langen eind jaren dertig en begin jaren veertig verhalen in Den Gulden Winckel, De Gids en Groot Nederland. Hij werkte regelmatig mee aan Ad Interim, De Vriend des Huizes en intensief aan De Nieuwe Eeuw. Ook publiceerde hij in Criterium, Parade der Profeten, De Vlam, Centaur, Ontmoeting, Boek van Nu, De Vlaamse Gids, Nieuw Vlaams Tijdschrift, Vrij Nederland, De Groene Amsterdammer, Haagse Post, De Linie, Het Parool en Het Vrije Volk. Na de opheffing van Het Woord werd hij redacteur van Ad Interim (1949) en vervolgens van De Gids (1950-1952). Zijn laatste verhalenbundels verschenen eind jaren vijftig.

Sedert 1953 woont Langen in Laren (N.-H.). Hij is getrouwd en heeft twee zonen.

2. Kritische beschouwing

Kunstopvatting
Kritiek

Terwijl de wereld nog nadreunde van de Tweede Wereldoorlog, bundelde Ferdinand Langen in De betoverde wereld (1946) een reeks essays, die alle bedoeld zijn als pleidooien voor ‘het onaantastbare rijk van de kunstenaars’, ‘de God-in-ons’, ‘een levendige, vruchtbare verbeelding’. Beleving van kunst en de gespannen verhouding ervan tot de werkelijkheid vergelijkt hij met die van het zingen van psalmen door gevangenen in een kerker of met het horen van een verhaal in de wind door wachtenden op een eenzaam station. Telkens plaatst hij zijn kunstenaarsopvatting tegen de achtergrond van de afgelopen bezetting: ‘Onheil en leed werden in de oorlogsjaren niet door zware zuivere klokken van hoge torens geluid, maar dienden zich, venijnig en laag aan, met het scherpe rinkelen van een bel in de nacht.’ (De betoverde wereld, p. 21) Deze essays, die ook herinneringen bevatten, zijn geschreven tegen een religieuze achtergrond: ‘Het leven van een lichaam laat zich in een biografie vangen [...] het leven van de ziel echter gaat buiten data om [...] het is het leven van de herinnering aan het verloren gegane Paradijs en van het verlangen naar het toekomstige Jeruzalem.’ Maar in zijn kunstopvatting wil Langen, net als zijn mederedacteur van Het Woord, de dichter Koos Schuur, van geen politieke, sociale of religieuze dogma's weten, wat hun op veel kritiek kwam te staan. Zo vroeg Gerrit Kamphuis zich af of verzetspoëzie geen deel had gehad aan de strijd voor de vrijheid en de gerechtigheid van een gelukkiger samenleving. Critici prezen de novelle Achter slot en grendel (1944) als ‘vaardig en kundig geschreven’, ‘een ontdekking’, maar laakten de apathische houding van de hoofdfiguur tegenover een wereld van geweld. Wat minder ‘dogmatische romantiek’ zou volgens hen geen kwaad kunnen. Simon Vestdijk daarentegen had juist géén bezwaar tegen het melancholische en anti-realistische karakter van zijn werk, zoals blijkt uit de bespreking van de roman Hélène in het heelal (1945), waarin de hoofdpersoon trouw blijft aan de droomgestalte van zijn geliefde.

Traditie / Kritiek

In deze irrationalistische lijn passen ook de verbindingen die in kritieken worden gelegd met neoromantische en symbolisti-

sche voorgangers als Aart van der Leeuw en A. Roland Holst, aan wiens werk ook het motto voor Hélène in het heelal is ontleend: ‘het Paradijs ging verloren en Hellas ten onder, maar beiden werden een droom, en slechts aan een droom herkennen de nog geladenen elkander.’ Niet iedere criticus is even gecharmeerd van Langens ‘illusionistische’ voorstelling van het menselijk bestaan. De mensen zien de wereld nu eenrriaal graag als een frambozenpudding, vindt W.H. Nagel naar aanleiding van Hélène in het heelal. Van de sprookjesachtige novelle De speelgenoten (1946) wordt gezegd dat er te veel geforceerd en verliteratuurd Tachtigers-proza in staat. Maar de kritieken op de psychologisch interessante novelle De witte muts (1947) - de titel symboliseert de onaangetaste wereld van het kind - geven hem weer krediet als verteller.

Verwantschap / Thematiek

‘Uitmuntend geschreven’, ‘droomachtig’ en ‘hallucinerend’, zo noemt W.F. Hermans een aantal verhalen uit de bundel In pyama (1946). Het zijn tevens Langens vroegste verhalen, weliswaar gebundeld in 1946, maar al geschreven, en voor een deel in tijdschriften als De Gids en Groot Nederland gepubliceerd, in de Jaren 1939-1942. Hoewel zijn pogingen werk van langere adem te schrijven resulteerden in een viertal romans, blijft hij zelfs in deze vorm toch herkenbaar als verteller van korte verhalen en schetsen.

Nu eens domineert zijn fantasie, dan zijn geheugen. Tussenvormen komen echter het meeste voor, wat hem in de buurt brengt van magisch-realistische tijdgenoten als Johan Daisne en Hubert Lampo. Tal van personages, al dan niet gefantaseerd, trekken voorbij. Aanvankelijk kiest hij graag voor een idyllisch vertelkader, de vorm van het sprookje bijvoorbeeld, met excentrieke hoofdpersonen en extreme situeringen: een zeemeermin, figuren uit een arcadisch schilderij of uit een middeleeuws toneelstuk, een gefantaseerde beeldhouwer of balletdanseres. ‘De verdwenen staart’ (In pyama) is zo'n romantisch-realistisch verhaal. Een kantoorbediende vindt op het strand een zeemeerminnetje. Hij neemt haar mee naar huis, zonder dat zijn vrouw, die een eigen slaapkamer heeft, daarvan iets merkt. Wel vindt ze zijn gedrag eigenaardig worden, wat haar ergert, omdat ze opspraak vreest bij de familie, in de buurt en op het kantoor. Voor de man is de aanwezigheid

van de zeemeermin een realiteit. Ze kost hem zijn baan en al gauw vertrekt zijn echtgenote. Beiden leven verder in hun eigen wereldje: hij heeft zijn erotisch ideaalbeeld tot realiteit verheven, zij de schijnwereld van het burgerlijke fatsoen.

Ontwikkeling

Kantoor, ouderlijk huis, woonhuis, gevangenis en stad worden doorgaans als benauwend beleefd, in tegenstelling tot het natuurlijke landschap, dat met heel zijn vrijheid behoort tot het verleden, tot de vroegste jeugd (‘Vogels en eieren’, In pyama). In later werk situeert Langen zijn hoofdfiguren in realistischer situaties, die bepaald worden door eigentijdse omstandigheden, in het bijzonder de Tweede Wereldoorlog, met motieven als gevangenschap, bezetting, gevechten en strafkamp. Hij is daarin relativerender en cynischer dan eerst.

Thematiek

Wat al zijn werk blijft verbinden, is de rol van de persoonlijke verbeelding, die aan de dagelijkse realiteit, waarmee ze voortdurend in gevecht is, een gefantaseerde wereld toevoegt. Deze tweede werkelijkheid, die voor de buitenstaanders onder de verhaalpersonages echter niet bestaat, verklaart veel van de conflicten en misverstanden in zijn verhalen. De ik-figuur creëert zijn besloten wereldje, gewild of niet; hij scheidt zich af van de groep (het gezin, de familie, soldaten), redt zelfs zijn leven door zijn fantasie, maar moet ook ervaren dat anderen hem bedrogen hebben. In vroegere verhalen is er duidelijk sprake van een toegevoegde, duidelijk afgezonderde, tot één persoon beperkte fantastische realiteit. In latere verhalen grijpt een personage met behulp van zijn verbeelding concreet en welbewust in de gebeurtenissen in, om zo aan soldaten een ontsnappingsmogelijkheid te bieden, mensen tot wanhoop te brengen of tot bedriegers te maken. Een autobiografisch verhaal als ‘De dood van mijn vader’ (De drenkelingen, 1959) heeft betrekking op een ingrijpende naoorlogse gebeurtenis. Kennissen, geïnformeerd over de dood van de vader, hebben de zoon een maand lang dit bericht niet willen doorgeven. Tijdens een tocht door de stad langs deze kennissen om nader nieuws komt vast te staan dat zijn vader niet zal terugkeren uit Duitse gevangenschap. Ten slotte vertelt hij het aan zijn moeder, die het bericht eveneens een maand later dan alle vrienden en kennissen verneemt. Men heeft het niet durven zeggen

en daarmee, althans voor de direct betrokkenen, de werkelijkheid geweld aangedaan.

Relatie leven/werk / Ontwikkeling

Meer ‘menselijke inhoud’, meer ‘document humain’ zijn bij uitstek te vinden in zijn autobiografische proza, in Samen suiker eten (1953) (over de kinderjaren te Coevorden), Wacht even, Brasem (1954) (over een provinciejongen die verzeild raakt in de toneelwereld) en Hoe maakt u het? (1952) (over de lotgevallen van een literair tijdschrift). Ook in de roman Morgen kom ik terug (1951), die zich afspeelt in Groningen in de periode van september 1944 tot voorjaar 1945, wat dus samenvalt met Langens eigen tijdelijke terugkeer uit Amsterdam. Het is een zakelijk en soms zelfs gortdroog verteld relaas van een liefdesgeschiedenis te midden van gebeurtenissen als de strijd om Arnhem, de spoorwegstakingen en de hongerwinter. Minder verdroomde sfeer en meer gewone, alledaagse werkelijkheid waren ook al kenmerkend voor Jacques en Jacqueline (1948), een speelse en humoristische roman over een absurde huwelijksreceptie in bezettingstijd.

Ondanks alles blijft men vertrouwen in het leven en in elkaar: ‘Doe nooit iets dat je niet tegenover je eigen geweten kunt verantwoorden’, schrijft Langen in Mijn oom Peter (1950). Niettemin geeft hij als onverbeterlijke moralist in dezelfde roman graag het omgekeerde weer. Als oom Peter samen met zijn achtjarige neefje op de markt op zoek is naar een aantal legkippen, ziet hij nergens een kip met een hoogstaand karakter. ‘“Het is om treurig van te worden”, zei hij, “zo mooi van buiten en zo slecht van binnen. Het is bij de kippen al net als bij de mensen.”’

Stijl / Visie op de wereld

Als verteller is Langen het tegendeel van een breed episch talent en daardoor pas echt onderhoudend als hij beknopt schrijft, in zijn annoterende stijl, met reeksen van korte, filmische associaties. Als hij met deze techniek bovendien zijn heimwee in de richting van de droomwereld van Hélène in het heelal verwisseld heeft voor een nuchtere kijk op het leven, zonder verdere literaire buitenissigheden, ontstaat een laconiek, droog-komisch proza dat met al zijn cartoon-achtige momentopnamen van kleinmenselijke zorgen in de buurt komt van dat van Simon Carmiggelt. Vanaf Jacques en Jacqueline is dan ook

een heel andere schrijver aan het woord dan die van Hélène in het heelal. De werkelijkheid wordt geaccepteerd door haar met behulp van humor, en vooral van het understatement, te relativeren. Langen bezit de gave in een lichte toon toch een gevoel van ernst te bewaren ten opzichte van de werkelijkheid - hoe absurd deze soms ook is. Hoe maakt u het? en Morgen kom ik terug zijn daar voorbeelden van, met hun Chaplin-achtige personages die als vreemdelingen, vol verbazing en verwondering, in het leven staan. Telkens geeft de werkelijkheid hun een ontnuchterende tik op het hoofd.

Publieke belangstelling

Langen heeft met zijn werk geen groot publiek bereikt. Weliswaar werden ook na 1960 verhalen van hem in bloemlezingen en verzamelwerken opgenomen, maar alleen de roman Hélène in het heelal werd, in 1946 al, herdrukt.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

59 Kritisch lit lex.
november 1995