Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Albert Kuyle

door Mathijs Sanders

1. Biografie

Louis Maria Albertus Kuitenbrouwer werd op 27 februari 1904 geboren te Utrecht als zoon van een meubelmaker. Hij groeide op als jongste van acht kinderen in een katholiek middenstandsmilieu. Na enkele weinig succesvolle schooljaren koos Kuitenbrouwer in 1920 voor de journalistiek en trad hij als verslaggever in dienst bij het Utrechtse katholieke dagblad Het Centrum. Daar leerde hij de dichter Jan Engelman kennen; samen met broer Henk Kuitenbrouwer en de architect Willem Maas vormden zij een hechte vriendengroep. Kuitenbrouwers hart lag bij de literatuur. In 1923 publiceerde hij zijn eerste gedichten in het jongerentijdschrift Het Getij en in het Brabantse katholieke maandblad Roeping. Een jaar later was Kuitenbrouwer, die zich als schrijver bediende van het pseudoniem Albert Kuyle, de spil van de groep katholieke jongeren die De Gemeenschap, Maandschrift voor Katholieke Reconstructie oprichtten, waarvan het eerste nummer in januari 1925 verscheen onder redactie van Jan Engelman, Henk Kuitenbrouwer en Willem Maas, met Kuyle als redactiesecretaris. In datzelfde jaar stond Kuyle aan de wieg van uitgeverij De Gemeenschap, waarvan hij tussen 1928 en november 1932 directeur was.

Op 1 juli 1929 trad Kuyle in het huwelijk met Magdalena (Magda) van Rees, dochter van de tot het katholicisme bekeerde schilder Otto van Rees (1884-1959). Uit het huwelijk werden negen zonen en drie dochters geboren.

Na een conflict binnen De Gemeenschap trad Kuyle eind 1933 uit de redactie en richtte hij met enkele geestverwanten De Nieuwe Gemeenschap (1934-1936) op. Rond 1936 kwam Kuyle in het

vaarwater van Zwart Front terecht. Binnen deze fascistische organisatie nam hij spoedig een vooraanstaande positie in, als adviseur van Arnold Meijer en als campagneleider bij de kamerverkiezingen van 1937. Onder de pseudoniemen Grimbaert en Van Oldenzael publiceerde hij felle beschouwingen in het weekblad Zwart Front en profileerde hij zich als een vertegenwoordiger van de radicale vleugel binnen de beweging. Vanaf 1936 trachtte Kuyle met zijn reclamebureau Maxim Reclame aan de kost te komen. Naast een groot aantal bedrijven en instellingen was de jonge katholieke uitgeverij Het Spectrum Kuyles belangrijkste klant. Dit contact resulteerde eind jaren dertig in Kuyles redacteurschap bij deze Utrechtse uitgeverij, waar ook zijn nieuwe boekuitgaven zouden verschijnen. Als redacteur bij Het Spectrum leverde Kuyle een belangrijke bijdrage aan de introductie van het pocketboek. De Schijnwerperreeks was goeddeels zijn werk.

Voor de oorlog had Kuyle gepubliceerd in een groot aantal tijdschriften: Het Getij, Roeping, Pogen, De Vrije Bladen, Opgang, Ons Eigen Tijdschrift, Op de Hoogte, Rijnbende; Blijmoedig Maandblad, De Bundel, Zwart Front en incidenteel in De Stem, Volk, Nu, Den Gulden Winckel en Dietsche Warande & Belfort. Ook schreef hij het scenario voor de film Kentering van Jan Hin (1932).

In de eerste bezettingsjaren wierp Kuyle zich op als schrijvende propagandist in de twee tijdschriften van Nationaal Front, De Weg en Nederlandsch Dagblad. Na de opheffing van deze organisatie werkte Kuyle mee aan het gelijkgeschakelde Algemeen Handelsblad. Begin 1943 staakte hij zijn publicitaire activiteiten. Hij weigerde lid te worden van de Kultuurkamer en van het Persgilde. Om tewerkstelling in Duitsland te voorkomen werkte Kuyle vanaf 1 mei 1943 voor het Bureau Oogstvoorzieningen van het departement van Landbouw en Visscherij. In deze functie schreef hij het scenario voor de film Handen voor de oogst (1944). Na de oorlog werd hij herhaaldelijk voor zijn rechts-extremistische en antisemitische publicaties ter verantwoording geroepen. De Ereraad voor de Letterkunde en de Centrale Ereraad voor de Kunst legden hem een publicatieverbod op. Door de Commissie voor de Perszuivering werd hij tot 28 april 1948 uitgesloten van journalistieke functies. Ten slotte werd Kuyle in

een geruchtmakend proces in 1949 door het Bijzonder Gerechtshof te Amsterdam veroordeeld tot vier jaar gevangenisstraf wegens collaboratie. Hoewel deze straf in cassatie werd teruggebracht tot één jaar voorwaardelijk met een proeftijd van drie jaar, werd zijn publicatieverbod verlengd tot 1 januari 1951. Deze uitsluiting heeft Kuyle er niet van weerhouden regelmatig te blijven publiceren, onder andere in De Tijd, Limburgs Dagblad, De Katholieke Illustratie, De Gelderlander, Het Volk, Roeping, Katholiek Bouwblad, Toren, Omhoog (het weekblad van het aartsbisdom Utrecht), Ten Beste (een tijdschrift van Wouter Lutkie) en in het fel anti-communistische jezuïetenblad De Linie, waar hij het in 1949 nog tot redacteur bracht. Ook was hij in 1948 nog korte tijd redacteur van De Vlaamse Linie en verrichtte hij enkele jaren redactionele activiteiten en reclamewerk voor de Nijmeegse uitgeverij De Koepel en voor de Utrechtse uitgeverij van de katholieke arbeidersbeweging, De Lanteern. Vanaf 1949 publiceerde Kuyle onder enkele nieuwe pseudoniemen: Spectator, Iwan, Lode van 't Zand, 't Pastoorke en Karel Hofland; ook publiceerde hij wel onder de naam van zijn vrouw, Magda van Rees. Enig succes had hij onder geloofsgenoten nog met twee kinderboeken, met zijn hagiografisch proza en met enkele hoorspelen die hij schreef voor de KRO. Als gevolg van zijn oorlogsverleden en zijn onverminderde rechtse sympathieën was Kuyle evenwel sterk geïsoleerd geraakt Geplaagd door financiële zorgen, depressies en een slechte gezondheid bracht hij zijn laatste levensjaren door. Albert Kuyle overleed in zijn geboortestad Utrecht op 4 maart 1958.

2. Kritische beschouwing

Publieke belangstelling

Onmiskenbaar is Albert Kuyle een van de meest controversiële schrijvers uit de Nederlandse literatuur van de periode tussen de twee wereldoorlogen. Deze reputatie heeft hij te danken aan zijn polemische temperament, zijn alomtegenwoordigheid in het literaire leven en vooral aan zijn keuze voor het politieke rechts-radicalisme in de jaren dertig en veertig. Vanaf zijn debuut trok hij de aandacht van vernieuwingsgezinde generatiegenoten die in deze jonge, vooruitstrevende katholieke schrijver een grote belofte zagen. Toen Kuyle in 1958 in kommervolle omstandigheden overleed, was er echter van de magnetiserende werking die hij als avant-gardist en enfant terrible in de jaren twintig op generatiegenoten uitoefende weinig meer over.

Het oeuvre van Albert Kuyle is even omvangrijk als divers. Naast vele honderden reclameteksten, journalistieke stukken en tijdschriftpublicaties omvat het dichtbundels, romans, verhalenbundels, verzamelingen kritisch, essayistisch en pamflettistisch proza, gebundelde reisnotities, reportages, bloemlezingen en hagiografieën.

Verwantschap

De katholieke zuil stond nog recht overeind toen Albert Kuyle midden jaren twintig het literaire toneel betrad en zich in de voorhoede schaarde van de katholieke jongerenbeweging, die zich vanaf 1922 begon af te tekenen, en waartoe, naast Kuyle en Engelman, ook Gerard en Henri Bruning, Gerard Knuvelder, Bernard Verhoeven, Gerard Wijdeveld, Albert Helman en Anton van Duinkerken behoorden. Zij manifesteerden zich in tijdschriften als Roeping, De Nieuwe Eeuw, De Gemeenschap en De Valbijl.

In zijn literaire activiteiten beperkte Kuyle zich niet tot de eigen katholieke kring. Tot 1934 publiceerde hij zijn gedichten, verhalen, essays en kritieken vooral in De Gemeenschap, maar zijn rol als gangmaker van dit tijdschrift sloot medewerking aan De Vrije Bladen - het tijdschrift van de ‘paganistische’ generatiegenoten - geenszins uit. Deze literaire openheid blijkt ook uit het speciale poëzienummer dat Kuyle met Engelman redigeerde en dat in april 1927 werd gepresenteerd als een afzonderlijke voorjaarseditie van De Gemeenschap. Behalve gedichten van katholieke ge-

neratiegenoten bevatte de bloemlezing ook werk van Jan Campert, Paul van Ostaijen, A. Roland Holst, Anthonie Donker en Roel Houwink. In oktober 1925 richtte Kuyle samen met Willem Maas en Piet van Rossum uitgeverij De Gemeenschap op, die formeel eigendom was van het gelijknamige tijdschrift. In 1928 werd Kuyle directeur van de uitgeverij. Ook als uitgever beperkte Kuyle zich niet tot de katholieke zuil. Dankzij zijn artistieke en organisatorische talent slaagde hij erin om binnen enkele jaren een zowel wat boekverzorging als wat inhoud betreft opmerkelijk fonds op te bouwen, waarin zowel katholieke als niet-katholieke schrijvers onderdak vonden, onder wie Marsman, Ter Braak, Revis, Slauerhoff en Bordewijk. Uit de fondsvorming blijkt Kuyles affiniteit met de moderne eigentijdse literatuur. Aan Eugène de Bock, zijn Vlaamse collega-uitgever van De Sikkel, schreef Kuyle: ‘Wat die scherp-uitgesproken katholieke richting betreft, ik geef ook werk van Marsman, en andere heidenen uit. Doch geen anti-, of a-katholiek werk, en hopelijk ook geen dingen die ik strijdig vind met geloof en zeden. Grooter beperking maak ik niet.’ Op 1 november 1932 kreeg Kuyle eervol ontslag als directeur van de uitgeverij, die er door zijn zakelijk beleid financieel slecht voor stond. Kuyles intensieve contacten met moderne beeldende kunstenaars en typografen (onder wie Otto van Rees, Jozef Cantré, Charles Eyck, Andreas Oosterbaan, Sybold van Ravesteyn, Joep Nicolas en Henri Jonas) waren uitgeverij en tijdschrift De Gemeenschap zeer ten goede gekomen. Kuyles affiniteit met de avant-garde spreekt uit zijn belangstelling voor het werk van kunstenaars als Chagall, Cendrars, Apollinaire, Satie en Picasso, dat hij dankzij zijn schoonvader had leren kennen, en voor de moderne film. Eind jaren twintig nam hij samen met M.R. Radermacher Schorer, Sybold van Ravesteyn en Gerrit Rietveld zitting in het bestuur van de Utrechtse afdeling van de Nederlandsche Filmliga.

Verwantschap / Techniek

Aanvankelijk profileerde Kuyle zich vooral als dichter. In 1924 verscheen zijn dichtbundel Seinen. De gedichten uit deze bundel verraden in formeel en stilistisch opzicht de invloed van Wies Moens, Marnix Gijsen en H. Marsman, wiens ‘rode boekje’ Verzien een jaar eerder was verschenen. De expressionistische beeldtaal en de vrije versificatie zijn verwant aan die van Mars-

man, maar anders dan in diens vroege kosmische verzen is het vitalisme in Kuyles gedichten ingebed in een religieus geïnspireerd expressionistisch kader.

Thematiek / Visie op de wereld

Het lyrisch subject drukt zijn godsgeloof, strijdlust, levensdrift en heilsverwachting uit in extatische bewoordingen als:

Ontwikkeling

De speelruimte in veel gedichten is de dynamische stad (de haven, de fabriek, de tram). Het motiefcomplex van reis en aankomst speelt een prominente rol in deze vroege gedichten: de drang naar een dynamisch en avontuurlijk bestaan resulteert ten slotte in een opwaartse blik en in een uitgesproken verlangen naar rust en eeuwigheid, een levensdoel naar goddelijke beschikking. Het zijn deze motieven die ook de strekking van Kuyles korte verhalen bepalen: het einddoel van de reis is de thuiskomst. Een ander motief dat in de vroege verzen domineert is de gemeenschapszin. In zijn verbondenheid met de gemeenschap van gelovigen en heiligen zoekt het lyrisch subject redding en behoud. In afgezwakte vorm vertoont Kuyles vroege poëzie de sporen van de Duitse en Vlaamse humanitair-expressionistische broederschapslyriek. Het is niet verwonderlijk dat Dirk Coster in de inleiding van zijn programmatische bloemlezing Nieuwe geluiden (1924) waarderend schreef over de ‘stralende hartelijkheid’ en ‘levensliefde’ in Kuyles gedichten. Kuyles tweede dichtbundel, Songs of Kalua (1927), is aanmerkelijk minder ernstig, soms speels en ironisch van toon. De dichter beëindigde het colofon met de mededeling ‘dat het paard van de sleeperswagen, welke het papier vervoerde, een hitponey was, welke Piet heette; dat postbode no. 41 de laatste proeven bezorgde en dat de schrijver ze corrigeerde bij volle maan.’ De verzen uit deze bundel zijn compacter en kennen een grotere regelmaat in rijmschema's en metrische patronen. De extatische godslyriek uit Seinen heeft plaatsgemaakt voor eenvoudige liedjes met een traditionele versificatie, gedichten waarin het reis- en aankomstmotief wordt betrokken op ‘ik en jij’.

Kritiek

In zijn bespreking van Seinen noemde Nijhoff de poëzie van de katholieke jongeren Henri Bruning en Albert Kuyle ‘om te schreien zo zielig’. Kuyles expressionisme (‘gecoupeerd proza’) vond hij onbeheerst en zwak epigonisme van de Vlamingen Moens en Gijsen; aan hun invloed had Kuyle zich niet tijdig weten te ontworstelen. Ook Gerard Bruning en Paul van Ostaijen lieten zich in negatieve bewoordingen uit over Kuyles debuutbundel, die in hun ogen weinig oorspronkelijk was. Van Ostaijen kwalificeerde Kuyle - samen met Henri Bruning, wiens bundel De sirkel ook in 1924 was verschenen - als een ‘tijdvakdichter’: Kuyles ‘expressionisties-katholieke dichtkunst’ reflecteerde volgens hem slechts ‘de tijdelijke idealen van zijn tijdgenoten’ zonder te reiken naar het buitentijdige mystieke domein.

Songs of Kalua kreeg een positievere ontvangst in de kritiek. J.C. Bloem prees de oorspronkelijkheid van de gedichten en het improvisatievermogen van de dichter. Marsman, die Seinen nog diskwalificeerde als epigonenwerk, waardeerde de speelsheid, ironie en melancholie van. Songs of Kalua. In een bespreking van de herdruk uit 1931 schreef Vestdijk over de filmische kwaliteiten van deze gedichten. In de snelle afwisseling van scènes en de hantering van het montageprocédé had Kuyle zich onmiskenbaar laten inspireren door de avant-gardefilms van de door hem bewonderde Russische cineasten Eisenstein (Pantserkruiser Potemkin - de film waaraan Kuyle zijn gedicht ‘Potemkin’ wijdde) en Pudovkin (De Moeder).

Ontwikkeling

De poëzie van Kuyle laat een ontwikkeling zien van expressionisme (Seinen) via het speelse light verse (Songs of Kalua) naar de klassieke vormen van IX Gedichten (1947), een bundel sobere en bezonnen gedichten die in korte tijd drie drukken beleefde, maar nauwelijks kritische respons uitlokte.

In zijn bespreking van Songs of Kalua noemde Marsman Kuyle voor alles een schrijver van korte prozaschetsen, en als zodanig een belofte voor de toekomst van het Nederlandse proza, dat als gevolg van provincialisme en verwaterd naturalisme in het slop was geraakt.

Kunstopvatting / Verwantschap

Met de verhalen en romans die hij in de jaren twintig publiceerde, brak Kuyle met de volgens veel literaire jongeren vol-

strekt achterhaalde realistische en naturalistische romanconventies en droeg hij bij aan de vernieuwing van het proza. Zijn short story's - verzameld in de bundels Zeiltocht (1925), De Bries (1929), Weerlicht (1933) en Harmonika (1939) - kunnen gelezen worden tegen de achtergrond van het Expressionisme en de Nieuwe Zakelijkheid.

Techniek / Stijl

De technieken, compositie, stijl en motieven uit deze verhalen zijn verwant aan artistieke filmische procédés als de montage, de close-up en het simultanisme, en aan de documentaire zakelijkheid van de journalistieke reportage, een genre dat Kuyle beoefende in zijn reisverslagen. Kenmerkend voor Kuyles vroege proza zijn de discontinue, scenische vertelwijze, de stilistische bondigheid en syntactische concentratie en de afwezigheid van uitvoerige psychologische explicaties. Kuyles vroege proza onderscheidt zich evenwel van nieuw zakelijke ‘industrieromans’ van auteurs als Ilja Ehrenburg (10 PK. Het leven der auto's) en M. Revis (8.100.000 M³ Zand) door het onmiskenbaar fictionele karakter van het merendeel van zijn verhalen, de afwezigheid van een maatschappijkritische teneur en door zijn concentratie op het innerlijk van de personages, dat vaak op een rapportage-achtige wijze - van buitenaf - wordt beschreven.

Karakteristiek voor het vroege, als expressionistisch te karakteriseren proza, zijn de zes verhalen uit De Bries. ‘Aquarium’ is een filmische prozaschets over lusten en driften in de vissenwereld onder de waterspiegel van de Orinoco. ‘Krassin 78’ verhaalt over de liefde van de graanweger Fedor voor de koffieverkoopster Mascha. Wanneer zij in het oorlogsgeweld wreed wordt omgebracht, scheept hij in als lichtmatroos op een expeditie naar de Noordpool. In wanhoop en verlatenheid loopt hij het sneeuwlandschap in waar hij wordt doodgedrukt door de kou. ‘De honden huilen’ bevat twee simultaan gemonteerde verhaallijnen over respectievelijk de erotische aantrekkingskracht tussen twee honden en twee jonge mensen van ongelijke maatschappelijke status. In ‘Meisjesdag’ wordt het verlangen van een jong meisje naar de hemel beschreven. ‘Poëzie’ is het beeldende verhaal over de schrijver Reggy Oleer, voor wie de eigen fictie boven het leven gaat. De door Marsman zeer geprezen prozaschets ‘Huwelijk’ verhaalt over José die met zijn paard

onderweg is naar Malita, waar zijn verloofde Maria wacht. Haar vader weigert zijn toestemming te geven voor het huwelijk, maar wanneer José arriveert op de ranch, verlaat de vader zijn woning en voert José Maria mee. Zonder enige psychologische explicatie, maar door middel van bondig en beeldend taalgebruik weet Kuyle de verhoudingen tussen de drie personages scherp te verbeelden. Wanneer José en Maria te paard de ranch verlaten, kijkt de vader hen na: ‘Zij worden verre ruiters; zij worden stippen; dan kan Billy ze niet meer onderscheiden van de andere stippen op de horizont.’ Ook de wat langere, veelal humoristische en satirische verhalen die Kuyle bundelde in Weerlicht, worden gekenmerkt door stilistische bondigheid en een voorkeur voor een scenische plotstructuur.

Kritiek

Marsman, een van de belangrijkste pleitbezorgers van het moderne proza, wijdde een lovende recensie aan De Bries in de Nieuwe Rotterdamsche Courant: ‘Indien ooit eenig goed modernisme in Holland een periode van bloei haalt, zal men zich onverzwakt deze zuivere en sterke novellen blijven herinneren, die Kuyle schreef voor zijn 25ste jaar: de eerstelingen van een jongen stijl in ons land, nieuw en klassiek.’ In zijn essay ‘De kansen van ons proza’ (1929) had Marsman een lans gebroken voor proza dat brak met de ‘lyrische bewogenheid’ en met de ‘explicatieve psychologie’ en had hij de verhalen van Helman en Kuyle aangewezen als vitale symptomen van het nieuwe proza. In 1930 prees Van Wessem in De Vrije Bladen Kuyles heldere en compacte ‘moderne prozastijl’ en in 1933 noemde Anthonie Donker Kuyle en Helman de beste ‘short-storytellers onder de jongere schrijvers in ons land.’ Kuyles moderne proza vond meer weerklank onder deze vooruitstrevende critici dan onder geloofsgenoten als Knuvelder, die Kuyles verhalen al in 1925 diskwalificeerde als onbezielde ‘konsessies aan moderniteit’.

Ontwikkeling

In de jaren dertig kwam Kuyles proza steeds meer in het teken van zijn religieus-sociale engagement te staan. Sociale bewogenheid en mededogen met de slachtoffers van de economische crisis spreken uit de roman Harten en brood (1933), over een arbeidersgezin dat ten onder gaat als gevolg van het industrieel kapitalisme.

Visie op de wereld

De teneur van deze reportageachtige ‘crisisroman’ ligt in het

verlengde van de polemische beschouwingen die Kuyle in De Gemeenschap publiceerde en waarin hij het industrieel kapitalisme van grote bedrijven als Philips en Ford scherp veroordeelde. De strekking van Kuyles roman - versterkt door de polemiek tegen bazen en vakbonden en door de expliciete idealisering van de pre-industriële plattelandssamenleving - luidt dat enkel een terugkeer naar een van God gegeven ‘natuurlijke’ orde tot maatschappelijke rechtvaardigheid zal leiden.

Scherper dan in Harten en brood had Kuyle zijn engagement in 1931 in De Gemeenschap verwoord in ‘Werkverschaffing’. Deze novelle verhaalt over ‘vrouw Veenendaal’ die, getrouwd met ‘een eerlijke roomse arbeider’, met elf dubbeltjes per dag haar gezin met vier kinderen moet voeden. Bij monde van de auctoriële verteller ventileert Kuyle als een pamflettist zijn maatschappijkritiek: ‘Ja, mensen, zo gaat het nou in de christelijke maatschappij. Vooraan in de krant staat de encycliek met commentaar en achterin een advertentie voor slagroom. Maar daar heeft vrouw Veenendaal niets aan. Vrouw Veenendaal wil melk.’

Regelmatig wordt het verhaal onderbroken en maakt de verteller duidelijk dat het gezin Veenendaal staat voor duizenden gezinnen die het slachtoffer zijn van de katholieke politiek en dagbladpers. Kees Veenendaal moet uiteindelijk zijn gezin verlaten voor de werkverschaffing, maar ziek van heimwee keert hij enkele maanden later terug naar zijn aan tbc stervende vrouw - zonder werk of steun. Het verhaal neemt ten slotte een Multatuliaanse wending: ‘En, nu u, lezers. Nu toomt Christus tegen de wereld. Nu zamelt hij zijn woorden als een man vrachten zamelt in zijn schoot. Nou ziet hij neer op deze kerk die bidt en liegt, die liegt en zingt. Nou ziet Hij vrouw Veenendaal en nou doet God wat ik doe als ik aan vrouw Veenendaal denk: nu schreit Christus over de wereld, en tekent hij zijn martelaars met het teken van de uitverkiezing.’

Kritiek

Als gevolg van deze onverbloemde kritiek op het kerkelijk gezag werd de redactie van De Gemeenschap door de Utrechtse aartsbisschop en censor ernstig berispt toen het de novelle had opgenomen. Dat Kuyle aan dit verhaal een centrale plaats in zijn oeuvre toekende, blijkt uit het gegeven dat hij met ‘Werk-

verschaffing’ de bundel Harmonika opende, waarin hij verhalen opnam die hij tussen 1931 en 1939 had gepubliceerd.

De verteller in ‘Werkverschaffing’ blijkt een spreekbuis van Kuyle, wanneer hij de op winst en eigenbelang geconcentreerde machtspolitiek van de katholieke politici, werkgevers en dagbladpers aan de kaak stelt ‘Werkverschaffing’ is een gefictionaliseerde aanklacht in de traditie van J.J. Cremers Fabriekskinderen (1863), maar stilistisch verwant aan Ehrenburgs 10 PK. Das Leben der Auto's (1929), door Kuyle in 1931 geprezen als een ‘gillende sirene [...] door de gewijde woorden van de hedendaagsche beursliturgie.’ Door zowel geloofsgenoten als andersdenkenden werd ‘Werkverschaffing’ gunstig beoordeeld als ‘een harde vernielende vuistslag, een zeldzaam sterk prozastuk’ (Gabriël Smit in De Gooi- en Eemlander).

Visie op de wereld / Kunstopvatting

Felle sociale bewogenheid, afkeer van de parlementaire democratie en verwerping van de ‘uitwassen’ van het kapitalisme bepalen de strekking van Kuyles novellistische werk uit de jaren dertig. Dit werk krijgt meer reliëf wanneer het wordt gelezen tegen de achtergrond van Kuyles snel radicaliserende standpunten op maatschappelijk en politiek gebied. Eind 1933, kort voor zijn definitieve breuk met De Gemeenschap, bundelde hij een aantal polemische pamfletten en artikelen die eerder in dat tijdschrift waren verschenen en waarin hij zijn in toenemende mate rechts-radicale opvattingen ventileerde.

Uit deze bundel, Alarm (met een waarderende inleiding van Anton van Duinkerken), blijkt eens temeer dat Kuyle het adagium van de ‘dienstbare schoonheid’, waarmee De Gemeenschap in 1925 eensgezind van start was gegaan, geheel anders invulde dan zijn opponent Jan Engelman, die zich nadrukkelijk distantieerde van Kuyles sociaal bewogen tendensliteratuur en een lans brak voor de relatieve artistieke autonomie. Voor Kuyle ging de levensbeschouwelijke ethiek altijd boven de ‘zuivere’ esthetiek, al kan in zijn werk een verschuiving worden waargenomen van ‘schoonheid’ naar ‘dienstbaarheid’. ‘Iederen dag opnieuw moet je je leven inschakelen op de motorische kracht die Christus is,’ aldus Kuyle in een interview met A. Sassen in mei 1933.

In Alarm slingert Kuyle zijn wapens naar schrijvende en stude-

rende vrouwen, naar katholieke dagbladen die het kapitalisme steunen (De Maasbode), naar katholieke schrijvers die hun werk niet uitdrukkelijk in dienst stellen van volkse waarden, naar industriëlen als Henry Ford die het eigen gewin boven het welzijn van hun werknemers stellen en die met hun op Amerikaanse leest geschoeide materialisme de natuurlijke orde verbreken, naar moderne architecten die het individuele experiment boven dienstbaarheid en functionaliteit stellen, en naar kerkelijke gezagdragers die onder het mom van weldadigheid, eigenbelang en zelfverrijking laten prevaleren boven sociaal mededogen met minderbedeelden.

Ontwikkeling

In de jaren van De Nieuwe Gemeenschap (1934-1936) ontwikkelde Kuyle zich van een betrekkelijk vooruitstrevend en sociaal bewogen schrijver en cultuurcriticus tot een rechts-radicale agitator en een propagandist van het antisemitische, fascistische en steil-katholieke denken. Zowel in zijn verhalen als in zijn kritisch en essayistisch proza gaf Kuyle steeds sterker uiting aan zijn maatschappelijk engagement, zijn sociale deernis en zijn afkeer van kapitalisme en parlementaire democratie. Dit engagement radicaliseerde in de periode van zijn redacteurschap van De Gemeenschap (oktober 1930 - december 1933) en mondde uit in een pleidooi voor een katholiek-corporatieve samenleving.

Kritiek

Uit zijn verhalen en gedichten uit deze periode blijkt dat de traditie zegevierde over het experiment. De moraliserende strekking maakte veel van zijn werk tot tendensliteratuur in optima forma. Kregen de reisboeken Rond een blauw meer (1927) en Tusschen Keulen en Parijs (1934) nog een betrekkelijk gunstig onthaal, de meeste critici constateerden dat Kuyle de literatuur aan zijn radicale ideologie had geofferd. Zelf meende Kuyle dat de ‘katholiek-volksche waarden’ die hij voorstond, het beste gerealiseerd konden worden in een maatschappijstructuur naar fascistische snit. Zijn engagement met Zwart Front moet tegen deze achtergrond begrepen worden.

Ontwikkeling

Ondanks het publicatieverbod dat Kuyle na de oorlog werd opgelegd, bleef hij literair actief, zij het dat hij het zwaartepunt verlegde naar parabels en heiligenlevens. Zijn laatste roman, Kinderen der mensen (1954), is het nogal melodramatische verhaal over een jonge Duitse priester die in een protestants boeren-

dorp ten onder dreigt te gaan aan de lasterlijke beschuldiging dat hij een meisje verkracht zou hebben. Wanneer de boerenzoon uit het dorp schuld bekent, wordt de priester in ere hersteld.

Kritiek

De ontvangst van Kuyles werk na 1945 hangt onlosmakelijk samen met zijn foutgang voor en tijdens de oorlog. Behalve de Limburgse criticus Paul Haimon en de critici P.J. Risseeuw en Okke Jager van het protestants-christelijke tijdschrift Ontmoeting, had Kuyle nauwelijks nog sympathisanten in de literaire wereld. Wanneer kranten en tijdschriften al aandacht aan hem besteedden, was dat vooral naar aanleiding van de rechtszaken waarin hij verstrikt raakte.

Publieke belangstelling

De publieke belangstelling voor zijn werk droogde snel op. In de literair-historische handboeken en overzichtswerken is het beeld blijven bestaan van Albert Kuyle als een aanvankelijk veelbelovend literair vernieuwer, die zich evenwel spoedig ontpopte als een - in de woorden van E. du Perron - ‘katholiek klein ploertje’.

3. Primaire bibliografie

Deze primaire bibliografie bevat alle publicaties van Albert Kuyle in boekvorm. Voor een meer volledige primaire bibliografie van Kuyles gebundelde en verspreid gepubliceerde teksten (inclusief boekrecensies, kunstkritieken, kinderboeken, reclamepublicaties, teksten voor muziekwerken, hoorspelen, filmscenario's en voordrachten) verwijs ik naar E.J.M. Vermolen, Proeve van een bibliografie van Albert Kuyle. 's-Gravenhage 1966 (aanwezig in het Letterkundig Museum te Den Haag).

4. Secundaire bibliografie

93 Kritisch lit. lex.
mei 2004