Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Ariëlla Kornmehl

door Elsje Frouws

1. Biografie

Ariëlla Kornmehl werd op 20 augustus 1975 in Amsterdam geboren in een traditioneel joods gezin, waaraan ze met positieve gevoelens terugdenkt. Kornmehl bezocht in Amsterdam het joodse Maimonides Lyceum en ging, nadat ze in 1993 haar atheneumdiploma had behaald, een jaar later wijsbegeerte studeren aan de Universiteit van Amsterdam. In 1999 studeerde zij af op een scriptie over Aristoteles' Ethica Nicomacheia. Tijdens het schrijven van haar afstudeerscriptie wees haar begeleider Kornmehl erop dat ze meer een romanschrijfster was dan een wetenschappelijk auteur. Hij daagde haar uit om niet direct verder te gaan in de wetenschap maar eerst te kijken of het schrijven van romans niet beter bij haar paste. Kornmehl heeft die uitdaging aangenomen, hoewel zij er zelf op dat moment nog van overtuigd was dat haar toekomst in de wetenschap lag. Nadat zij in 1996 was getrouwd, ging zij in 1998 met haar man in verband met diens werk naar Johannesburg. Daar schreef zij de roman waarmee zij in 2001 zou debuteren, Huize Goldwasser. In 2000 zijn zij teruggekeerd naar Amsterdam, waar ze nog steeds wonen, inmiddels met twee dochters.

Van de roman De vlindermaand (2005) verschenen onder andere vertalingen in het Frans, Duits, Hebreeuws en, bij een Australische uitgeverij, in het Engels. Het boek werd genomineerd voor de IMPAC Dublin Literary Award 2009.

2. Kritische beschouwing

Thematiek

Volgens Ariëlla Kornmehl kent de literatuur slechts enkele grote thema's; één daarvan is het gezin. In al haar romans komt dit thema voor in de vorm van familiedrama's, die Kornmehl tot op het bot blootlegt. Het gezin, zo op het eerste oog een hechte, veilige eenheid, blijkt dan een plek te zijn die niet veilig is en van binnenstaanders buitenstaanders maakt.

In Huize Goldwasser (2001) verstoot de joodse familie de dochter als die een relatie krijgt met een niet-joodse man. De zo neutraal klinkende titel De familie Goldwasser, die de sterk ingekorte versie van deze debuutroman in 2007 kreeg, blijkt bij lezing niet alleen veelzeggend, maar vooral ook buitengewoon wrang.

Relatie leven/werk

Kornmehl heeft zich met haar debuut willen losmaken uit haar joodse milieu om te voorkomen dat haar oeuvre altijd een worsteling zou blijven met die joodse achtergrond. In Huize Goldwasser breekt de hoofdpersoon met haar joods ouderlijk huis, maar de roman is geen afrekening met het joodse milieu. De hoofdpersoon blijft verbonden met haar familie en het joodse geloof en koestert haar goede jeugdherinneringen. Evenmin is het verhaal autobiografisch. Toch speelt de joodse achtergrond van Kornmehl wel degelijk een rol in deze en latere romans. Soms zijdelings - zo is de grootmoeder van Joni, de hoofdpersoon uit De vlindermaand (2005), joods - maar fundamenteel in een andere thematiek die Kornmehls romans met elkaar verbindt, namelijk het zwijgen.

Thematiek

Kornmehl kent uit eigen ervaring het zwijgen in joodse families over de oorlog. In de titel van haar derde roman, Een stille moeder (2009), wordt dit thema expliciet verwoord, maar ook in haar eerdere romans is er sprake van familiegeheimen en van de destructieve werking van het niet spreken hierover. In De familie Goldwasser weet de lezer dat er geheimen zijn, zonder de inhoud ervan te kermen. Dit illustreert het milieu waarin niet wordt gesproken over zaken die buiten de eigen traditie vallen, met als gevolg dat zelfs de eigen dochter wordt doodgezwegen. In De vlindermaand en Een stille moeder vormen familiegeheimen de kern van het verhaal. Joni, de hoofdpersoon in De vlindermaand, voelt zich slachtoffer van het zwijgen van haar ouders over het

feit dat haar moeder DES heeft geslikt, een hormoonpreparaat dat vrouwen slikten om miskramen te voorkomen. Voor Joni's moeder had dit preparaat het onbedoelde, en op het moment van slikken ongeweten, gevolg dat haar dochter onvruchtbaar is. Het zwijgen van haar ouders leidt tot de vlucht van Joni, weg van haar familie, naar Afrika, waar zij uiteindelijk haar ondergang tegemoet gaat. Leven zonder familie lijkt een doodlopende weg.

Loenia, de hoofdpersoon in Een stille moeder, vraagt zich voortdurend af wat er vroeger thuis heeft gespeeld. Zij gaat juist terug naar het ouderlijk huis om er antwoorden te vinden. Het zwijgen wordt doorbroken en Loenia komt rijper en wijzer terug. De antwoorden leiden ook tot de keuze om verder te gaan met eigen man en kind. De familie wint.

Kornmehls romans kennen nog meer thematische overeenkomsten. Zo is eten, bij uitstek een familieritueel, in elk van deze romans geproblematiseerd. Steeds is de hoofdpersoon een jonge vrouw; die van Een stille moeder is opvallend mager, die van De vlindernaam hongert zichzelf uit - alsof ze er van zichzelf niet mogen zijn. De keuken is in De vlindermaand de centrale ontmoetingsplaats van Joni en haar maid Zanele. Een ontmoeting die gedoemd is te mislukken: Zanele kookt tegelijk voor Joni en voor haar eigen familie, maar dient het eten voor Joni apart op. Ze hoort er niet bij en blijft een buitenstaander. In De familie Goldwasser is het zus Shelly die eetproblemen heeft. In deze roman vindt de definitieve breuk plaats tijdens de traditionele sabbatsmaaltijd.

Techniek

De hand van Kornmehl is in de romans eveneens te herkennen aan de keuze voor een ik-perspectief. Ook waar een dialoog mogelijk zou zijn, worden gesprekken vaak maar gedeeltelijk in dialoogvorm weergegeven en geeft de hoofdpersoon een samenvatting van de rest van het gesprek. Zo krijgt de lezer aan de ene kant ruim toegang tot de hoofdpersoon, maar beperkt de wereld van de lezer zich tegelijk tot de hoofdpersoon en de manier waarop zij de wereld bekijkt.

Thematiek

In De vlindermaand ondersteunt deze techniek het thema van het isolement, de onmogelijkheid om als blanke Nederlandse vrouw de spelregels van de Zuid-Afrikaanse samenleving te doorgron-

den. De lezer kan alleen met Joni meekijken en blijft zo met de vragen van Joni zitten, zoals over de Zuid-Afrikaanse samenleving na de apartheid, waarin gruwelijk geweld aan de orde van de dag is. Dat thema krijgt vorm in verhalen van Zanele, in de aanwezigheid van hekken en bewakers, en in de stroom slachtoffers die Joni als arts dagelijks in het ziekenhuis ziet. Toch is het niet haar geïsoleerde positie in deze gewelddadige samenleving die haar ondergang bewerkstelligt, maar haar houding ten opzichte van haar familie, met wie ze volledig heeft gebroken. Afstand heeft die breuk echter niet gebracht; de talloze naadloze flashbacks in De vlindermaand maken duidelijk hoezeer voor Joni het verleden geen verleden is.

Een stille moeder speelt zich voor een belangrijk deel ook af in het buitenland. Loenia gaat vanuit Amsterdam op bezoek bij haar ouders in Sint Petersburg, de stad waar ze is opgegroeid, als ze hoort dat haar vader ziek is. Dit laatste is de aanleiding; onbeantwoorde vragen uit het verleden vormen haar eigenlijke drijfveer. De antwoorden op die vragen hebben alles te maken met haar moeders levensverhaal, dat getekend is door de Russische inval in 1968 in Tsjecho-Slowakije. Loenia hoort in Sint Petersburg dat haar vader waarschijnlijk niet haar biologische vader is. Dat feit verandert voor haar echter niets aan haar liefdevolle band met hem. Niet zij of haar vader is de buitenstaander in het gezin, maar haar Tsjecho-Slowaakse moeder, die als een balling in Rusland leeft en die pas opleeft en wel volop praat als zij een landgenoot ontmoet.

De verwevenheid van setting en thematiek is in Een stille moeder echter minder dwingend dan in De vlindermaand. Sint Petersburg is meer een toevallig decor, waarmee de lezer op oppervlakkigere wijze kennismaakt dan met de samenleving van Zuid-Afrika, die Kornmehl uit eigen ervaring kent.

Ontwikkeling / Stijl / Techniek

Er valt vooralsnog weinig ontwikkeling te ontdekken in de thematiek, ondanks het feit dat elke hoofdpersoon anders reageert op de existentiële crisis waarin zij zich bevindt. Ook in vorm en stijl is er vrijwel geen sprake van een ontwikkeling. Elk van Kornmehls beknopte romans is onderverdeeld in drie delen, die bestaan uit al dan niet genummerde korte hoofdstukjes, die vervolgens zijn opgebouwd uit korte alinea's, geschreven

in kort, indringend, kaal proza. Opvallend is de afwezigheid van metaforen.

Kunstopvatting / Relatie leven/werk

De drang naar helder schrijven is volgens Kornmehl een erfenis van haar studie filosofie, een studie die ze is begonnen om zich los te maken van haar achtergrond. Waar ze in haar jeugd het schone zag in de godsdienst, verdween dat langzamerhand met het inzicht dat religie claimt de ‘enige bron van waarheid’ te zijn. Ze noemt zichzelf inmiddels niet meer gelovig, maar wel joods. Tegen Vincent van de Vrede (2010) zei zij daarover: ‘Ik ben gaan accepteren dat ik de joodse traditie en cultuur zodanig heb geïnternaliseerd, dat het een deel van mij is geworden, waarvan ik niet wil scheiden. Ondanks dat religieuze aspect wat er voor een deel aan zit.’

Ook de aanvankelijke bewondering voor het schone van filosofische systemen verdween met het inzicht dat in een filosofisch systeem eveneens gezocht wordt naar één waarheid. Het schone in de kunst is een schoonheid die niet gepaard gaat met een claim op absolute waarheid, aldus Kornmehl in haar essay ‘Schoonheid zonder maagpijn’ (2007).

Kritiek

Het debuut van Kornmehl bleef vrijwel onopgemerkt in de pers. Er verscheen een (vernietigende) recensie door Daniëlle Serdijn. De herziene versie, De familie Goldwasser, werd zowel door Arjan Peeters als Jaap Goedegebuure als sentimenteel bestempeld. De vlindermaand werd veel beter ontvangen. Kees 't Hart ergert zich wel aan het zelfmedelijden van Joni maar is positief over Zanele. ‘Wat een mooi, intrigerend figuur maakt Kornmehl hiervan!’ Jaap Goedegebuure vindt dat Kornmehl zich ‘sterk heeft ingeleefd’ in de postapartheidsthematiek. Dat thema zal zeker een deel van de verklaring zijn van de ruime (internationale) belangstelling voor De vlindermaand. Een stille moeder heeft, in vergelijking met De vlindermaand, minder aandacht gekregen in de pers. Volgens Arjan Peeters is het ‘haar beste roman’, volgens Sonja de Jong haalt Kornmehl het niveau van De vlindermaand niet.

Verwantschap

In de recensies viel in verband met De vlindermaand enkele malen de naam J.M. Coetzee. Inspiratiebron en voorbeeld, noemt Kornmehl hem. Van de Nederlandse schrijvers spreekt vanwege de filosofische inslag het werk van Connie Palmen en Marcel Möring haar aan. De analytische wijze waarop Korn-

mehls hoofdpersonen bezig zijn met de wereld om hen heen, sluit daar goed bij aan. Möring, ook van joodse afkomst, vervult voor Kornmehl de rol van ‘mentor’ en leest op kritische wijze tijdens het schrijven mee. Maar Kornmehl voelt zich niet verwant met een bepaalde groep schrijvers en zoekt eerder het isolement. Zij brengt dit in verband met haar joodse achtergrond, die maakt dat ze zich vaak een buitenstaander voelt. Paradoxaal genoeg maakt ze zo in wezen toch deel uit van een groep, namelijk van naoorlogse joodse auteurs, waarbij ze zelf aantekent dat ze het belangrijk vindt dat hun thematiek verder gaat dan de oorlog.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

120 Kritisch lit. lex.
februari 2011