Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Elisabeth Keesing

door Marianne Vogel

1. Biografie

Op 15 juli 1911 werd Elisabeth Emmy Keesing geboren in Amsterdam, als eerste kind van Isaäc Keesing en Marianne Sophia Peekel. Ze kreeg één broer en twee zussen, en groeide op in een geassimileerd joods gezin. Haar vader was journalist en uitgever (Keesings Historisch Archief). In 1929 deed ze eindexamen op het Barlaeusgymnasium in Amsterdam. Ze studeerde Nederlands in Amsterdam en promoveerde cum laude in 1939. Tijdens haar studietijd was Keesing redactielid van Propria Cures (1931-1932). Ook sloot ze zich aan bij de soefibeweging van Inayat Khan.

Rond 1937 trouwde Keesing met Joop de Jong; hun dochter Marianne werd in 1938 geboren. Na haar promotie vertrok ze naar haar man in Malakka. In 1941 verhuisde het gezin naar Batavia, waar Keesing assistent aan de literaire faculteit van de universiteit werd. Zij en haar dochter werden in 1942 geïnterneerd, haar man overleed in Japanse gevangenschap. Na de oorlog zette Keesing bij het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie de Indische afdeling op. Van 1947 tot 1968 was ze docent Nederlands aan het Vossiusgymnasium in Amsterdam. Ze publiceerde verhalen en artikelen in onder meer De Gids, De Nieuwe Stem en Maatstaf. Haar debuut, De jade Boddhisatva (1952), werd door het ministerie van OKW bekroond. In 1960 werd De zalenman tot boekenweekgeschenk gekozen.

In 1968 ging Keesing in Ellecom samenwonen met Hein van Tricht; zij trouwden in 1972. Voor haar twee historische romans over de familie Huygens kreeg zij in 1987 de Litteraire Witteprijs. In 1993 ontving zij de Anna Bijns-prijs.

2. Kritische beschouwing

Ontwikkeling

Elisabeth Keesing las in haar jeugd graag dichters als Rainer Maria Rilke, J.C. Bloem en J.H. Leopold en hield er, zoals zij in een interview met Marjo van Soest (1993) opmerkt, esthetische opvattingen over de literatuur op na: ‘Toen ik jong was, wilde ik niets van politiek en maatschappij weten. Ik was opgevoed in bewondering voor de Tachtigers. Schoonheid was je van het.’ Maar tegen de tijd dat zij na de oorlog debuteerde, had zij al lang het esthetische voor het ethische standpunt verwisseld. Wel zijn de ethische vraagstukken die men in haar relatief kleine oeuvre vindt, in de loop der jaren veranderd. Terwijl Keesing in haar vroege werk - zoals De zalenman (1960) of De blinde spinners (1962) - vooral geïnteresseerd is in menselijke en maatschappelijke ontwikkelingen, legt zij later meer nadruk op politieke problemen. In En dan zou jij zeggen (1977), Maart is nog ver (1979) en Tijd gerekt (1993) komen geëngageerd levende personages voor en politieke kwesties als grondspeculatie, krakers, de vredesbeweging en milieubehoud.

Thematiek

Ook heeft zij in haar late werk - en hiermee is zij een uitzondering in de Nederlandse literatuur - veel aandacht voor de oude mens en het contrast tussen diens zelfbeeld en dat van de maatschappij. In Maart is nog ver bijvoorbeeld beschrijft Keesing de late liefde tussen Titia Kornbach en Balthasar Bourdon, die respectievelijk 65 en 69 jaar oud zijn. Zij hebben duidelijk seksuele gevoelens en wensen, en hun liefde is niet minder intensief en overmoedig dan die van jongeren. Balthasars familie en sommigen in hun omgeving reageren echter gegeneerd op hun relatie. Ook ondervinden Titia en Balthasar dat men hen enerzijds vanwege hun leeftijd vaak niet serieus neemt, maar anderzijds het openlijk uitspreken van hun ouderdom afkeurt. Balthasars vaste test is om zijn 65+-kaart in bus en trein ‘ouwemensenkaart’ te noemen, waar dan verwijtende of ontkennende reacties op volgen.

Techniek
Thematiek

Keesing zet de plot van haar romans graag op vanuit een crisismoment. Haar hoofdpersonages bevinden zich doorgaans in een situatie waarin bepaalde gebeurtenissen voorgevallen zijn die nieuwe keuzes mogelijk maken. Vaak reageren zij hier posi-

tief op en begeven zich in een nieuwe levensfase. Dat geldt onder meer voor Maart is nog ver, en voor Tijd gerekt, waarin de dominante vader van zes volwassen dochters, die tot dan toe hun leven bepaalde, plotseling sterft. Dit biedt de vrouwen gelegenheid nieuwe stappen te ondernemen, variërend van gaan samenwonen met een vriendin tot het maken van een reis naar India. De roman speelt daarbij niet voor niets in 1989, het jaar van de politieke omwentelingen in het Oostblok. 1989 dient als symbool voor de innerlijke omwenteling van de dochters, die bij ieder van hen anders vorm krijgt en hen dichter bij elkaar brengt.

In verschillende andere boeken, waaronder Wennen aan de wereld (1959), De zalenman en Men zoekt nog steeds (1966), is de crisis-gebeurtenis extremer en worden de personages zonder keuzemogelijkheid met nieuwe omstandigheden geconfronteerd. De jongen Jack in Wennen aan de wereld bijvoorbeeld woont met zijn moeder op een eiland in de Zuidzee, waar hij na een schipbreuk geboren is. Zijn moeder sterft en Jack wordt gevonden door een expeditie, die hem meeneemt naar zijn familie in Nederland. Daar moet hij leren omgaan met de vele regels en taboes van een westerse maatschappij. Dit ‘wennen aan de wereld’ leidt enerzijds tot reflecties over de onzinnigheid van allerlei (seksespecifieke) normen, anderzijds tot het inzicht dat het samenleven met andere mensen, hoe moeizaam ook, toch te prefereren is. Jack merkt aan het eind op: ‘Ik begin te begrijpen dat mijn moeder dagelijks verlangde. Al was het eiland mooier, ruimer, frisser, stiller dan wat ik hier ooit heb gezien. Maar een paradijs was het niet. Ik zeg je, Oswald, geen eenzaam eiland is een paradijs. En ik zál wennen aan de wereld.’

Visie op de wereld

Hiermee zijn wij op twee thematische complexen gestuit die de grondtoon van Keesings oeuvre vormen. Het ene is het zoeken naar nieuwe wegen en het ontwikkelen van zichzelf als mens, het andere het ervaren van saamhorigheid en vriendschap. Deze thematiek wordt - hoewel niet zonder twijfels en beperkingen - positief uitgewerkt. Keesings overtuiging is dat men geestelijk verder kan en moet komen in de loop van het leven, en dat wederzijds begrip en vriendschap mogelijk zijn. Dit standpunt houdt verband met haar soefi-opvattingen, zoals zij

zelf ook in interviews, in haar autobiografische reisverslag Van Amstel tot Jangtse (1960) en in haar autobiografie Op de muur (1981) gezegd heeft. Sinds haar studiejaren is zij aangesloten bij de soefibeweging van Inayat Khan, een beweging die erop gericht is ‘om je innerlijk te laten groeien’. Ook moet een soefi ‘alles van zijn eigen kant en van die van de ander zien’. Keesing heeft ter verduidelijking vaak het beeld van de muur gebruikt: zij zit op de muur en hoort zowel bij de ene als bij de andere kant. Voor haar hield dit in dat ze zowel wilde studeren en werken als getrouwd zijn en kinderen hebben, en dat ze een ondogmatische, open houding wilde aannemen ten opzichte van alles waarmee ze in aanraking kwam.

Kunstopvatting

Keesings poëticale opvattingen hangen met haar soefi-opvattingen samen. Zij heeft eens gezegd dat schrijven voor haar het meedelen van een ontdekking is; de ontdekking dat men de dingen van veel kanten kan bekijken. Een belangrijk kenmerk van haar werk is dan ook dat er geen alwetende verteller in voorkomt. Het verhaal speelt zich af vanuit het perspectief van verschillende personages, die afwisselend aan het woord komen en allen hun eigen gelijk hebben. In een ander interview verwijst Keesing instemmend naar het personage Joe uit Tijd gerekt, waar deze zegt: ‘Als ik een schrijver was, zou ik vechters maken.’ Vechters zijn haar personages zeker, en daarbij past het opvallende slot van haar teksten. Terwijl in de naoorlogse literatuur een min of meer negatief romaneinde de gewoonte is, prefereert Keesing een open tot optimistische variant. Zo moet Titia Kornbach in Maart is nog ver meemaken dat haar minnaar Balthasar al een jaar na hun kennismaking sterft. Vanzelfsprekend is ze zeer bedroefd over het abrupte afbreken van die late liefde, maar in de laatste regels van de roman maakt een vriendin het einde van Titia's rouwperiode mee: ‘Sinds ze terug was had ze zich trager bewogen dan bij haar hoorde, bijna slepend. Maar nu zette ze er de pas in, zoals ze van Titia gewend was: met een vaart alsof ze om de hoek iets verwachtte.’

Relatie leven/werk

Deze overtuiging, dat men moet leven ‘alsof men om de hoek iets verwacht’, doordringt Keesings hele oeuvre. Al in haar eerste toneelstuk, De jade Boddhisatva (1952), dat gebaseerd is op een Chinees volksverhaal, raken de hoofdpersonages gewond

door het leven, maar geven desondanks niet op. Keesing wijst in Op de muur op het autobiografische aspect daarvan: ‘Het was mijn gevecht om te leven, hoe dan ook.’ Zij schrijft dit in verband met de eerste naoorlogse jaren, toen ze het bijzonder moeilijk had. Haar echtgenoot was in Japanse gevangenschap gestorven en zelf had ze met haar dochtertje verschillende jappenkampen overleefd. Na 1945 moest ze als weduwe een nieuw bestaan opbouwen in Nederland, waar niemand belangstelling had voor haar oorlogservaringen. Het is dan ook geen wonder dat haar kampjaren en de oorlog vaak in haar werk opduiken, onder andere in De blinde spinners, En dan zou jij zeggen, Tijd gerekt en Brieven aan Amsterdammers (1995). Het sterkst is dit het geval in Op andere voeten (1986), waarin de oudere vrouw Robin in huis een enkel breekt en uren moet wachten op hulp. In die tijd denkt ze voornamelijk aan haar jeugdvriendin Stella, met wie ze in een jappenkamp zat en die daar overleed. Vervolgens zorgde Robin voor haar dochtertje en trouwde met haar man David. Robin realiseert zich nu dat die jaren haar leven hebben bepaald, en ze vraagt zich af om welke redenen ze met David getrouwd is en hoe dood, leven en liefde zich in haar bestaan tot elkaar verhouden. Merkwaardig genoeg zegt Keesing zelf in een interview met Pauline Sinnema (1993) dat haar thematisering van oorlogsproblematiek geen opzet was: ‘Eigenlijk is alles wat ik geschreven heb, oorlogsverwerking. Daar ben ik me nooit bewust van geweest. Tot ik drie jaar geleden iets herlas - opeens zag ik het.’

Stijl / Traditie
Kritiek
Publieke belangstelling

Met haar sobere taalgebruik staat Keesing in de traditie van het ‘gewone woord’; ze is gesteld op auteurs als Nescio en Theo Thijssen. Haar proza is vrij direct en heeft een wat gedistantieerde en daardoor geamuseerde ondertoon. Enkele recensenten typeerden haar stijl als ‘Brits’, koel en doeltreffend, wat soms als kritiek bedoeld is. Keesing zelf merkte hierover op dat zij niet koel schrijft, maar beknopt; haar doel is het scheppen van een geladen, niet-pathetisch proza. Inderdaad kan men stellen dat Keesings stijl goed past bij haar optimisme, dat bij een emotioneler taalgebruik makkelijk ongeloofwaardig zou kunnen worden. Over het algemeen reageerde de kritiek niet uitbundig maar wel waarderend op haar werk. Verschillende criti-

ci vonden het terecht dat er na de uitreiking van de Anna Bijnsprijs in 1993 hernieuwde aandacht voor haar werk ontstond, en men sprak zelfs van een kleine ‘Keesing-revival’ (Hans Warren). Keesing heeft echter nooit een groot publiek gehad en er zijn weinig herdrukken van haar werk verschenen.

Verwantschap

De literatuurkritiek heeft er altijd moeite mee gehad deze auteur in een stroming te plaatsen. Toch vertoont haar werk wel overeenkomsten met het werk van enkele tijdgenoten. In de jaren vijftig past zij bij een positieve richting - men denke aan auteurs als Hella Haasse, Adriaan van der Veen en Clare Lennart - die men tegenover het desillusionerende proza van Willem Frederik Hermans, Anna Blaman en Gerard (van het) Reve kan plaatsen, en die zowel humanistische waarden verdedigde als kritisch stond tegenover de strakke conventies van die tijd. Tevens kan men een deel van haar vroege werk, vooral De zalenman en De stoet, licht experimenteel noemen. Beide novellen, die eind jaren vijftig geschreven werden en de ondergang van een individu in de massa behandelen, hebben een associatief-surrealistische inslag, die aan bepaalde boeken van Willem Frederik Hermans en Nel Noordzij doet denken. Keesings proza vanaf de jaren zestig lijkt door haar behoefte aan reflectie, door de perspectiefwisselingen en de aandacht voor het innerlijke leven van haar personages veel op dat van Hella Haasse. Een andere overeenkomst tussen beide auteurs is hun interesse voor de geschiedenis en de historische roman. De boeken van Keesing over de familie Huygens - Constantijn en Christiaan (1983) en Het volk met lange rokken (1987) - zijn net als Haasses Bentinck-romans op een documentaire wijze geschreven; Keesing baseert zich volledig op bronnen en waagt slechts nu en dan een ‘redelijke gissing’. Maar wat betreft andere aspecten van haar werk, vooral door de combinatie van politiek engagement, optimisme en een gedistantieerde schrijfwijze, neemt Keesing inderdaad een eigen plaats in de Nederlandse literatuur in.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

73 Kritisch lit. lex.
mei 1999