Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Karel Jonckheere

door Jan Schoolmeesters

1. Biografie

Karel (Carolus Johannes-Baptista) Jonckheere, geboren te Oostende op 9 april 1906 en overleden te Rijmenam op 14 december 1993, was de oudste van de drie kinderen van een Oostendse politieman. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was vader krijgsgevangen in Duitsland. De oudste zoon voelde zich sterk medeverantwoordelijk voor het moeizame bestaan van het vaderloze gezin. Vanaf 1934 vertoonde vader tekenen van dementie. Hij stierf in 1937. Moeder overleed in 1960.

Karel Jonckheere kreeg thuis een katholieke opvoeding, maar omdat vader zijn baan aan liberale politici te danken had, werd hij naar het rijksonderwijs gestuurd. Hij liep school aan het Koninklijk Atheneum te Oostende. Aan de Rijksmiddelbare Normaalschool te Gent studeerde hij in 1927 af als Regent Germaanse Talen.

Jonckheere distantieerde zich van de kerk en ontwikkelde zich tot strijdbaar vrijzinnig liberaal. Emotioneel raakte hij evenwel nooit helemaal los van het geloof van zijn jeugd en zijn moeder.

Zijn eerste huwelijk, in 1931, liep op een mislukking uit, naar eigen zeggen door de onvruchtbaarheid van zijn vrouw, of eerder misschien door de voor hem ondraaglijke gedachte kinderloos te moeten blijven. Voor het kinderloze echtpaar was het heel bijzonder in 1939 een paar maanden lang een zevenjarig Spaans vluchtelingenmeisje, Conchita, onderdak te verlenen.

Tot 1944 woonde Jonckheere in Oostende, daarna eventjes in Gent, van 1945 tot 1949 in De Panne en van 1949 tot 1953 in Sint-Idesbald-Koksijde.

In 1951 ging Jonckheere, na lang aarzelen, samenwonen met Denise Deketelaere, die hij had leren kennen als leerlinge en op wie hij al vele jaren verliefd was. Pas midden jaren zeventig, na een versoepeling van de echtscheidingsprocedures, kwam het tot een formeel-juridische scheiding van zijn eerste vrouw en tot een huwelijk met Denise Deketelaere.

Op 25 juli 1951 beviel Denise van een zoon, Floris. Hij bleek blindgeboren, wat voor Jonckheere des te tragischer was, omdat waarschijnlijk erfelijke factoren hiervoor verantwoordelijk waren en het risico bestond dat ook een volgend kind blind zou zijn; ook zijn zus had een blindgeboren kind en zelf had hij heel lang met ernstige oogproblemen te kampen. In 1954 verhuisde hij vanwege de opvoeding van zijn blinde zoon naar Rijmenam. Daar liet hij in 1902 een huis bouwen.

Na zijn militaire dienst was hij heel even, van 1928 tot 1929, gemeentebediende in Oostende. Tot 1945 stond hij in het onderwijs, als leraar in achtereenvolgens Gembloers, Nieuwpoort, Oostende en Gent. In 1945 werd hij directeur van de Rijksmiddelbare School te Veurne.

In 1946 werd hij Rijksinspecteur van de Openbare Bibliotheken van West-Vlaanderen. In 1954 werd hij Adviseur voor de Letteren bij het Ministerie voor Nationale Opvoeding en Cultuur. In 1963 werd hij bij hetzelfde ministerie Adviseur voor de Verspreiding van de Nederlandse Letteren in het Buitenland. Hij ging met pensioen in 1973.

Tweemaal vervulde hij ook een functie in de politieke sfeer. In 1945 was hij Privé-secretaris van de Minister van Binnenlandse Zaken, de Oostendenaar Adolf van Glabbeke. In 1966 werd hij Adjunct-Kabinetchef van de katholieke Minister voor Nederlandse Cultuur, Renaat van Elslande.

Als dichter debuteerde hij in 1932 in De Vlaamsche Gids. In 1933 verscheen zijn eerste bundel. Daarvóór had hij reeds een paar vertalingen, een toneelstuk en een verhaal gepubliceerd en was hij ook al werkzaam als journalist.

Onder andere dankzij het organiseren van lezingen voor het Oostendse Willemsfonds en van Boekendagen en Boekenweken te Oostende raakte hij steeds meer bekend in de Vlaamse literaire wereld. Parallel hiermee raakte hij ingeburgerd in het milieu van de Vlaamse vrijzinnigheid.

In 1936 werd hij bestuurslid van de Vereniging van Vlaamse Letterkundigen. In 1947 werd hij lid van de Maatschappij der Nederlandse letterkunde te Leiden. In 1951 werd hij aangesteld tot Algemeen Secretaris van de Belgisch-Nederlandse Conferentie der Nederlandse Letteren. In 1966 trad hij toe tot de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, als opvolger van de kunsthistoricus Leo van Puyvelde. De Pink Poets vereerden hem met een erelidmaatschap.

Het oeuvre van Karel Jonckheere is bijzonder omvangrijk en divers. Hij was schrijver, journalist, medewerker van radio en televisie, conferencier, bloemlezer, vertaler. Hij schreef ook vele bijdragen voor Nederlandse tijdschriften en kranten. Van zijn talloze activiteiten moeten zeker worden genoemd zijn beruchte recensies van Vlaamse dichtbundels in de jaren 1951-1954 in het Nieuw Vlaams Tijdschrift, recensies waarin hij dikwijls met veel inzicht en met zeer kritische zin uitgebreid inging op de feilen van veel aspirant-dichters. Vermeldenswaard is ook zijn deelname aan het Nederlandse radio- en later televisieprogramma ‘Hou je aan je woord’, samen met onder anderen Godfried Bomans en Harry Mulisch. Dankzij dit programma was hij lange tijd een populaire mediafiguur en, ook in Nederland, een bekend auteur.

Jonckheere maakte vele reizen, die telkens op een of andere manier hun neerslag vonden in zijn werk. Een ministeriële reisbeurs voor auteurs stelde hem in staat in 1937 Cuba, Mexico, Texas en Louisiana te bezoeken. Op verzoek van het Ministerie van Koloniën bezocht hij een aantal keren Belgisch-Kongo. Als ambtenaar voor de verspreiding van de Vlaamse literatuur in het buitenland en in de context van culturele uitwisselingsakkoorden moest hij beroepshalve dikwijls op reis, onder ander naar Roemenië.

Na de tweede Wereldoorlog werd hij redactielid zowel van De Vlaamse Gids als van het Nieuw Vlaams Tijdschrift. Hij was ook lid van de redactie van De Gids, Ad Interim en De Nieuwe Stem, en redacteur van Delta en van het Zuid-Afrikaanse Standpunte.

Karel Jonckheere oefende decennialang een grote, dikwijls persoonlijke, invloed uit binnen alle instituties van de Vlaamse literaire wereld. Hij was nauw betrokken bij de aankooppoli-

tiek van een belangrijk gedeelte van de Vlaamse openbare bibliotheekwereld, bij de toekenning van prijzen en beurzen, bij de aankooppolitiek van literair werk door het ministerie en de daarmee samenhangende mogelijkheden tot publicatie, bij de uitgave van de Monografieën over Vlaamse letterkunde en de literaire samenwerking met Nederland. Een wel zeer grote invloed had hij op de verspreiding van de Vlaamse literatuur in het buitenland en op de uitbouw van een vertaalpolitiek (niet alleen vertalingen van Vlaamse literatuur, maar ook vertalingen in het Nederlands van buitenlandse literatuur). Zijn machtspositie volgde uit het feit dat hij niet alleen een invloedrijk ambtenaar was, maar ook redactielid van twee belangrijke literaire tijdschriften, auteur van naam en recensent. Daarenboven had hij zowel in de culturele en uitgeverswereld als in vrijzinnig politieke kringen bijzonder veel persoonlijke connecties.

Jonckheere raakte herhaaldelijk in polemieken verwikkeld. Dat was niet alleen een onvermijdelijk gevolg van zijn dubbelpositie als ambtenaar en literator, maar ook van zijn strijdbare vrijzinnigheid in het sterk verzuilde Vlaanderen. Daarnaast kon hij bij tijd en wijle, ook als recensent, bijzonder scherp uit de hoek komen. Overigens voelde hij zich al snel aangevallen of onheus bejegend en liet hij nooit na te reageren. Zijn grote invloed en zijn scherpe pen maakten hem bij velen tot iemand die men liever niet als tegenstander had.

Jonckheere kreeg de Lode Baekelmans-prijs 1943 voor Cargo, de Driejaarlijkse Staatsprijs voor de Vlaamse Poëzie 1947 voor Spiegel der zee, de Arthur Merghelynck-prijs 1952 voor De hondenwacht, de Driejaarlijkse Staatsprijs voor de Vlaamse Poëzie 1956 voor Van zee tot schelp, de Willem Gijsselsprijs 1966 voor de vertaling van Arthur Fauquez' Reinaart de Vos, en de Emile Bernheimprijs 1973.

2. Kritische beschouwing

Relatie leven/werk

Karel Jonckheere heeft zowat alle genres beoefend, maar geen roman geschreven. Dat komt doordat zijn werk een sterk autobiografische inslag heeft, die niet verzoenbaar is met de distantie nodig voor een roman. De biografische thema's betreffen zowel de private persoon als de publieke figuur van de literator en de ambtenaar. Het autobiografische is bij Jonckheere niet alleen terug te vinden in de genres waar dat tot het verwachtingspatroon behoort, maar ook in zijn novellen, zijn reisverslagen en zijn poëticale opstellen. Zelfs zijn (literair)-historische teksten zijn sterk op de eigen persoon geënt.

Toch is de verhouding tussen leven en werk niet echt één op één. Zo heeft de tragiek van de blindgeboren zoon pas later een plaats gevonden in zijn poëzie. En de periode waarin zijn huwelijk definitief stukloopt, komt zelfs in zijn memoires niet echt ter sprake. Maar er is nog een andere wat paradoxale reden waarom er bij Jonckheere geen eenduidige relatie tussen leven en werk is. Hoe subjectiverend hij zelfs objectievere genres ook beoefent, hoe omvangrijk zijn memoires mogen zijn en hoeveel biografische elementen men in zijn poëzie moge aantreffen, toch ontsnapt de lezer niet aan de indruk dat de persoon Jonckheere zich in sterke mate verbergt. In zijn proza gebeurt dat door een overdadige concentratie op anekdotiek en door een gewild badinerende en luimige toon. Ook in zijn poëzie is het aandeel van de anekdotiek zeer groot en zo extensief uitgewerkt dat zij afleidt van het lyrische kerngegeven of vervalt tot narcisme. Daarnaast vertoont zijn poëzie dikwijls een abstract en weinig helder betoog met een vervagend en verhullend effect. Wie het hele oeuvre van Jonckheere, en de interviews leest, moet het tenslotte opvallen dat hij op bepaalde omstandigheden en vragen met een vast repertoire aan anekdotes en boutades reageert. Het gaat hier zeker om een verhullingsstrategie, maar ook, als men zijn werk chronologisch leest, om een scherm van verhaaltjes, grappen en aforismen, dat de oudere Jonckheere nauwelijks nog kan neerlaten. De weemoed, reserve en eenzelvigheid die men nogal onvervuld in zijn latere poëzie aantreft, hebben zich verborgen ach-

ter een, soms agressieve, geestigheid. En het voortdurend gebruik van paradoxen behoedt voor het innemen van duidelijke standpunten.

Thematiek

Veel bundels en zelfs afzonderlijke gedichten van Jonckheere zijn als autobiografieën bedoeld, telkens vanuit andere invalshoeken. De belangrijkste thema's zijn de kindertijd, de band met de ouders, herinnering en terugkeer, de vervreemding van zijn eerste vrouw, dreigende kinderloosheid, de blindheid van zijn zoon, de afwijzing van een religieuze dimensie, verheerlijking van het vitale bestaan, angst voor de dood, het verlangen naar een aardse onsterfelijkheid, dreigende blindheid, aftakeling van het lichaam, reisimpressies en, maar in mindere mate dan dikwijls wordt beweerd, de zee. Een merkwaardig en moeilijker te omschrijven thema is dat van de ‘ijlte’ en de ‘verijling’, woorden die soms positief, soms negatief geladen zijn, en die zowel met de leegte van dood en afwezigheid hebben te maken als met de volheid van herinnering en bezinning. Het gaat om een zelfverlies dat zowel gevreesd als begeerd wordt. Sommige thema's zijn als regelrechte obsessies te beschouwen: de kinderloosheid, de band tussen de generaties, het ouder wordende lichaam, de onaanvaardbaarheid van de eigen dood.

De uitwerking van de thema's verloopt via anekdotiek, gevoel, redenering en veralgemenende beschouwing. Gaandeweg krijgen ook geestigheid en ironie een steeds groter aandeel. Vaste polen zijn rust en onrust, opstand en aanvaarding, afstandelijkheid en gedrevenheid, ‘Heimweh’ en ‘Fernweh’, weemoed en triomf, verstilling en haast manische beweeglijkheid. Door de autobiografische inspiratie hebben veel gedichten de status van een balans die wordt opgemaakt; een positieve balans, een gunstig bestek betekent een overwinning op het elegische verlangen naar terugkeer. Een ongemeen sterke concentratie van zijn thema's is te vinden in ‘Les Alyscamps’ (in De hondenwacht (1951)), over een bezoek aan de antieke begraafplaats in Arles. Het gedicht bevat tevens veel van zijn belangrijkste motiefwoorden: ‘het licht der eeuwigheid’, ‘van God bevrijd’, ‘glimlach’, ‘weet’, ‘mét lijfelijke last (...) toch voortaan onsterfelijk’, ‘geboortebron’, ‘herinnering’, ‘tijdeloos’, ‘verijl’.

Met de dosering van de vaste ingrediënten waarmee Jonckheere zijn thema's uitwerkt, de anekdote, het gevoel, de beschouwing en de ironie, loopt het nogal eens fout. In de eerste bundels overheersen ‘gevoelerigheid’ en sentimentaliteit. Weke stemmingen geformuleerd à la Van de Woestijne wisselen heftiger uitbarstingen af, verwoord in expressionistische clichés. Tot en met Spiegel der Zee (1946) worden de gevoelens ook voortdurend genoemd en bezetten zij sleutelposities. Het hele register werkt vervagend, omdat het zo ‘literair’ klinkt en omdat de situaties nauwelijks geconcretiseerd worden. Tot die vervaging dragen ook voorkeurswoorden bij als ‘droom’ en ‘stilte’. Verder is het betoog van het gedicht of de logica waarin de gevoelens worden ontvouwd meestal gewrongen en weinig helder. Tenslotte verstoren beschouwingen over de grilligheden van het menselijk gevoel de loop van het gedicht; de beschouwende component is zwak. De meest gebruikte gevoelswoorden behoren tot het register van het verdriet, de onrust, de eenzaamheid, het gemis. Het hele gamma is terug te voeren op ‘steeds dezelfde grondweemoed’ (Erik van Ruysbeek).

Hoe autobiografisch ook, het thematisch materiaal verdwijnt enigszins achter een epigonistische stijl. Wel zijn er in de eerste bundels uitzonderingen te vinden. Het gaat dan om gedichten die wat sterker verankerd blijven in de concrete aanleiding en

waarvan de beelden gedeeltelijk ontsnappen aan het louter literaire of puur banale. Een voorbeeld hiervan zijn de gedichten in Gewijde grond (1937) over dementie en dood van de vader, met passages als de laatste strofe van ‘Spreekkamer’, die door het realistische detail in de slotverzen wordt gered. En er zijn de wrange allusies op de verwijdering tussen man en vrouw en op de kinderloosheid, verzen die het vage weemoedsdiscours openrijten.

Conchita (1939) vertoont meer samenhang door het concrete uitgangspunt, het vluchtelingenmeisje en de scala aan gevoelens die zij bij de kinderloze man oproept (al zijn niet alle gedichten een rechtstreeks uitvloeisel daarvan). Maar meer nog dan in de vorige bundels wordt alles overspoeld door woorden als ‘leed’, ‘schreien’, ‘weemoed’, ‘verdriet’. De gevoelens worden sterk opgeschroefd, en de gevoelslogica neemt soms bizarre vormen aan. Enigszins geforceerd eindigt de bundel met het aanvaarden van louter voortleven in de herinnering. Het meest opvallende in Conchita is dat het niet steeds duidelijk is wie de aangesprokene is, Conchita of de vrouw of nog een derde personage. Georges Wildemeersch heeft er terecht op gewezen dat Conchita ‘zowel kind als vrouw lijkt te zijn’. Maar de gevoelens van de ik-figuur zijn nog complexer en troebeler. Het sterkst in ‘Mocht...’, want in geen ander gedicht van Jonckheere is de gevoels- en erotische complexiteit van het moeder-dochter-man-thema zo volledig aanwezig.

Spiegel der zee is de laatste bundel waarin het emotionele, soms sentimentele, lexicon de bovenhand voert. Maar de toon is rustiger, Spiegel der zee maakt een bestek op, is elegisch maar ook op aanvaarding gericht. Slechts af en toe zijn er nog retorisch-heftige uitschieters, naast een zich ontwikkelend parlando. Vanaf De Hondenwacht wordt de ‘gevoelerigheid’ duidelijk minder, worden allerlei vormen van ironie sterker, en evolueert Jonckheere naar een consequente spreektoon. Maar de kern van het gedicht blijft de anekdote en de beschouwing.

De Hondenwacht klinkt harder, afgemetener en bitterder dan de vorige bundels. De zegging is geconcentreerder en gecondenseerder. Anekdote en beschouwing zijn in evenwicht.

Ook Van zee tot schelp (1955) blijft verhalend en beschouwend,

maar het taalgebruik is associatiever, losser van vorm en concreter. De emotionaliteit is indirecter en zij wordt geobjectiveerd in talrijke fabels en in een genre dat Jonckheere reeds in zijn eerste bundels sporadisch aanwendde maar dat voortaan een vast bestanddeel van zijn repertoire gaat vormen: balladen. Vanaf Van zee tot schelp worden ook de ironie en het taalspel blijvende componenten. En het parlando, de spreektoon, evolueert naar een praattoon.

Zowel in Ogentroost (1961) als in Roemeense suite (1965) is de geobjectiveerde buitenwereld sterker aanwezig, zij het steeds afgewisseld door sujectiverende en beschouwende fragmenten. De toenemende oogkwaal en de dreiging van blindheid vormen in Ogentroost het punt voor een evocatie van wat de ogen hebben waargenomen en wat dreigt verloren te gaan, voor een autobiografie toegespitst op het visuele verleden, voor een spel met de woordenschat van de visuele waarneming én voor een ruimere bezinning op het bestaan. Maar een overdaad aan details en uitweidingen schaadt het geheel. In Roemeense suite hebben de meeste gedichten reiservaringen als uitgangspunt. Er is een voortdurende vermenging van reisanekdotiek en subjectieve reflectie. Zowel in Ogentroost als in Roemeense suite is opnieuw de personificatie via ballade en fabel een techniek om de onmiddellijk emotionele reflex in te dammen.

In In de wandeling lichaam geheten (1969) vinden we een afwisseling van de diverse soorten gedichten uit de voorgaande bundels: opnieuw fabels en balladen, ironisch geladen anekdotiek en taalspelletjes, maar ook de beschouwende ernst van ‘Bestek’, dat naar Spiegel der Zee verwijst:

De pijn van de scheiding wordt verwoord in ‘Na de uitspraak’, waarin zoals reeds in sommige van de oudste gedichten het harde realistische detail de sterkte van het gedicht uitmaakt.

Met Na-zicht (1976) en De overkant is hier (1981) wordt Jonck-

heere opnieuw voluit autobiografisch. De meeste gedichten zijn variaties op de ondertussen bekende thema's. De pogingen een poëtische autobiografie te schrijven culmineren in Recht op da capo (1988). De bundel lijkt de pendant van de talrijke delen memoires. De aangewende stilistische technieken zijn bekend uit vroeger werk en een groot gedeelte van de bundel gaat op aan nogal irrelevante details uit het dagelijkse bestaan en aan een hypochondrische fixatie op het aftakelende lichaam.

Stijl / Techniek

Van sterke stilering is in Jonckheeres gedichten zelden sprake. Soms is de syntaxis slordig of gewrongen en literair in de slechte zin van dat woord, soms hanteert hij een zeer losse praatstijl. Kenmerkend zijn de opsommingen en opstapelingen. Dikwijls dreigt binnen het gedicht een breuk tussen heel concrete anekdotiek en te abstracte of te gewrongen beschouwing. Muzikaliteit, metafoor en beeld spelen een ondergeschikte rol; of het beeld is eerder cerebraal, zoals in de fabels en balladen. Sterkere effecten bereikt hij met treffende realistische details. Haast van nature neigt hij naar het woordspel, het aforisme, de paradox, de tegenstelling en de verrassende redenering.

In Jonckheeres stijl en techniek treden op het eerste gezicht nogal wat verschuivingen en wisselingen op. Er is een afwisseling van gebonden en ongebonden gedichten en er zijn strofische gedichten en lange gebonden passages zonder witregels. In de gebonden poëzie kan het aantal versvoeten sterk wisselen en er is vanaf Van zee tot schelp een zekere toenadering tot de experimentele schriftuur. Maar er is geen sprake van een rechtlijnige ontwikkeling van gebonden naar ongebonden poëzie. Ook in de oudste bundels duiken onder invloed van het expressionisme ongebonden gedichten op en vanaf In de wandeling lichaam geheten keert Jonckheere in belangrijke mate terug naar rijm en strofenindeling.

Belangrijker dan de op het eerste gezicht grote verschillen is de vaststelling dat het kwatrijn de meest geliefde strofevorm is. Het is de strofevorm waar Jonckheere zich als van nature van bedient. Zo zijn bij nader toezien ook de lange onderdelen zonder witregels van Spiegel der zee bijna volledig uit kwatrijnen opgebouwd. En zelfs in Van zee tot schelp treft men in schijnbaar

zeer los gestructureerde gedichten kwatrijnen aan. De kwatrijnen zijn herkenbaar: ze vallen meestal samen met één samengestelde zin, elk vers stemt overeen met een syntactisch duidelijk afgebakend deel van die zin, zodat er weinig enjambementen optreden en er is een zwaardere pauze na het tweede vers. De kwatrijnen worden dikwijls aan elkaar gekoppeld in een redenering, waarbij woorden als ‘want’, ‘maar’ en ‘doch’ een opvallende positie innemen. Door deze betogende structuur, ook door de dikwijls betogende toon van de samengestelde zinnen - retorische vragen, aansprekingen, veralgemeningen - en door een losse omgang met de rijmwoorden ontstaat gemakkelijk de indruk van berijmd proza.

Thematiek

Op de verhalenbundel Steekspel met dubbelgangers (1944) na heeft Jonckheere nauwelijks proza in de enge zin van het woord gepubliceerd. Het grootste gedeelte van zijn proza bestaat uit reisverslagen, memoires, essays en recensies.

Ook in zijn proza valt de sterke ik-gebondenheid op. Steekspel met dubbelgangers bijvoorbeeld bevat verhalen waarin eigen karaktertrekken opzettelijk tot in het groteske worden aangedikt. Zijn literair-historische en literair-theoretische teksten zijn geënt op persoonlijke ontmoetingen met auteurs of op de eigen schrijfpraktijk.

Jonckheere schuwde de polemiek niet. Een neerslag hiervan in boekvorm is zijn discussie met Erik van Ruysbeek over de experimentele poëzie, Poëzie en experiment (1956).

Techniek

Slechts als strakke voorschriften hem daartoe dwingen, slaagt Jonckheere in een rechtlijnige compositie, zoals in zijn monografie over Raymond Brulez (1961). Ook in zijn proza werkt hij bij voorkeur met anekdotes, met uitweidingen en met paradoxen en aforismen die op strategische plaatsen in de tekst optreden, die het betoog sturen en het plots een heel andere wending geven. Hij heeft een voorliefde voor originele gezichtspunten, bijvoorbeeld in Tita vlucht (1941), waarin de perikelen van mei 1940 door de ogen van zijn hond worden waargenomen, of in Oostende verteld (1970), waar de geschiedenis van Oostende vanuit het gezichtspunt van een reeks historische of pseudo-historische figuren wordt benaderd. Veel materiaal heeft hij meermalen gebruikt, telkens vanuit een ande-

re invalshoek. Dezelfde literair-historische anekdotes en weetjes komen op verscheidene plaatsen in zijn werk aan bod en worden ook nog eens een keer samengebracht via een ordening van auteurs op grond van hun sterrenbeeld (Een hart onder de dierenriem (1967)) of hun grafologische eigenschappen (Toon mij hoe je schrijft (1972)).

Jonckheere heeft talloze lezingen en speeches gehouden. Een groot gedeelte daarvan is ook ongewijzigd in die vorm gepubliceerd, bijvoorbeeld in Van kritiek gesproken (1955) en ik heb eens...Radiolezingen (1962). Maar ook in andere prozateksten hoort men eerder de stem van een spreker dan die van een schrijver. Zijn spreektoon belet evenwel niet dat zijn prozastijl soms nogal hoekig kan zijn, met als duidelijk symptoom een overdreven neiging tot syntactische samentrekkingen en asyndetische constructie.

Visie op de wereld

Naast veel gedichten heeft Jonckheere ook veel proza vertaald. Ook Nederlandstalig proza waarin hij klassiekers als Hendrik Conscience voor een groter publiek ‘hertoetst’, moderniseert. Jonckheeres visie op de wereld is die van een strijdbare maar ook relativerende humanist. Maar dikwijls concentreert hij zich op het eigen lichaam of de eigen gevoelens of op persoonlijke problemen zonder dat er een algemener niveau bereikt wordt. Wel is er voor de lezer de onmiddellijke herkenbaarheid van de drama's in de persoonlijke sfeer.

In een kleiner gedeelte van zijn werk spelen vragen rond de aan- of afwezigheid van een metafysische dimensie. Zo is er de strijd, of misschien beter: de polemiek die hij met God voert. Jonckheere schommelt daarbij tussen een uitgesproken atheisme en een visie op God en mens als onverzoenbare en concurrerende grootheden. De afwijzing van God stelt hem voor het steeds nijpender wordende probleem van de eigen sterfelijkheid. De aanvaarding van God ervaart hij als verknechting. Hij poogt een oplossing te vinden in een lofprijzing van het vitale menselijke bestaan, in een geforceerd geloof in het voortbestaan in het nageslacht, in fantasieën over een alternatieve schepping waarbij hij het paradijsverhaal herschrijft. Ja, hij doet dat zelfs in - zeker niet louter ironische - vormen van zelfvergoddelijking, zoals in ‘Konfrontatie met het heelal’ (in

De hondenwacht) via de verwijzing naar Genesis 17:1 en Vondels Lucifer.

Slechts zelden bereikt hij een overtuigend gelijk in zijn polemiek met God. Zo wordt de menselijke autonomie snel een naïeve narcistische zelfverheffing. En een van zijn sterkste, wat Nietzscheaans klinkende bevestigingen van het leven om het leven verknoeit hij door ze in te passen in een tweederangs anticlericalisme:

Marnix Gijsen is Jonckheere altijd blijven karakteriseren als een onproblematische ‘heiden’, maar het werk van Jonckheere spreekt dit tegen. Dichter bij de waarheid zitten zowel Jan de Roek - die Jonckheere verwijt geen consequent atheïst te zijn - als Marcel Brauns en Herman-Emiel Mertens - die vanuit zeer

verschillende oogpunten zijn werk als religieus typeren. Zeker in zijn poëzie is een religieus referentiekader nooit helemaal afwezig, al moge het dan een gevoelsmatig-estheticistisch katholicisme zijn - gedeeltelijk een erfenis van zijn moeder - of een oedipale strijd met een God die verantwoordelijk wordt gesteld voor het kwaad en de menselijke eindigheid.

Andere wereldbeschouwelijke of werkelijke politieke stellingnames komen in Jonckheeres werk niet echt voor, wel vrijzinnig-liberaal geïnspireerde debatten met katholieke tegenstanders. En ook schreef hij gedichten waarin de waanzin van de Tweede Wereldoorlog vanuit algemeen menselijk perspectief wordt behandeld; zo onder andere het bekende ‘Kinderen met een krekelstem’ (in Roemeense suite) over de executie van Roemeense kinderen door de Nazi's. Op de zwaar aangezette cultuurfilosofische reflecties van Van Ruysbeek reageert hij met een relativerend pragmatisme. Politieke uitspraken over Belgisch Kongo, Zuid-Afrika of Roemenië, landen die hij meerdere malen bezocht, worden al of niet bewust vermeden, in ruil voor pittoreske details, relativerende ironie of de beschrijving van menselijke, soms al te menselijke, verschijnselen.

Kunstopvatting

Jonckheere heeft zich vaak uitgelaten over de status en de functie van het dichten. Die uitspraken vormen geen samenhangende theorie, maar zijn een lappendeken van soms tegenstrijdige boutades en metaforen. Een van zijn meest geliefkoosde uitspraken luidt: ‘Schrijven is een aanvulling op het leven en een manier om jezelf te leren kennen.’ De uitspraak sluit aan bij zijn lof van het aardse leven, maar is zo omvattend dat hij per saldo maar weinig zegt over zijn literatuuropvatting, behalve dat hij geen voorstander is van een autonomistische of, in zijn visie, anderszins extremistische poëtica. Ook uit zijn meest poëticale opstel, De poëziemuur doorbreken (1958), kan men opmaken dat hij poëzie voorstaat die geen formele of inhoudelijke dimensies privilegieert, maar waarin alle lagen in harmonie en redelijkheid samengaan. In zijn theorie is hij een classicistisch dichter. En - zo blijkt ook uit zijn discussie met Erik van Ruysbeek - met dit classicisme gelooft hij in de mogelijkheid dat de beste poëzie alle poëzie-opvattingen zou overstijgen. Met Van zee tot schelp had hij, na eerst een hevig tegen-

stander van het experiment te zijn geweest, de bedoeling een bundel te schrijven die de tegenstelling tussen traditie en experiment zou opheffen.

Uit de praktijk van zijn dichten blijkt onmiddellijk dat zijn classicistische poëtica in de kern zeer sterk expressief belijdend is, daarbij steunend op autobiografische anekdotes, verstaanbaarheid, beschouwing en een, behalve in de balladen, altijd aanwezig lyrisch ik. Zijn poëzie is op de eerste plaats een reflectie op het eigen bestaan en op de eigen geschiedenis. Het is dan ook niet toevallig dat het dichten heel vaak in de avond en de nacht wordt gesitueerd.

Het elegische karakter van veel gedichten en het vastleggen in poëzie van soms de kleinste autobiografische gegevens maken van zijn dichten een instrument van zijn obsessie om de sterfelijkheid teniet te doen. Hij wil niet alleen overleven als dichter, maar in zijn gedichten zijn hele bestaan aan de vergankelijkheid onttrekken.

Zijn poëzie en zijn memoires hebben dezelfde functies. Jonckheere wil in die memoires zijn bestaan herbeleven, (her)ordenen en voor de eeuwigheid vastleggen. Het is niet helemaal ironisch als hij in het gedicht ‘Memoires’ in De overkant is hier schrijft:

Schrijven is een overwinning op het lot én een overwinning op God. Al schrijvend vermoordt hij de oedipale God en wordt hij zijn eigen vader.

Relatie leven/werk

Poëticale en psychologische grondslagen liggen bij Jonckheere dicht bij elkaar. Want afwezigheid van een metafysisch perspectief, de angst voor de dood en de behoefte voort te bestaan in zijn werk gaan bij Jonckheere met een manische trek gepaard. Er is niet alleen die grote productie, dat ongebreidelde spreken en schrijven, die vertelzucht, er zijn niet alleen die memoires die maar niet opschieten en die gedichten die ad libi-

tum langer kunnen worden. Er zijn ook de motieven van de zwerf- en bewegingsdrang, en de slapeloosheid. Er is die voortdurende springerige beweeglijkheid in zijn betogen, er is de sterke associatiedrang, er zijn de voortdurende grappen en woordspelletjes, er zijn - zo duidelijk in de interviews - de weigering onderbroken of tegengesproken te worden en de toenemende agressiviteit. En er is de narcistische grootheidswaan. Dat manische in Jonckheeres werk en persoon is de tegenpool van de sterk weemoedige tendens in zijn oudere poëzie, een ook van de ‘verijling’, het opgaan in verstilling en verstarring.

Traditie / Verwantschap

Jonckheere is wel eens ijdelheid verweten omdat hij al te graag uitpakte met verhalen over literatoren en andere kunstenaars die hij ooit ontmoette. Het verwijt is zeker niet ongegrond, maar het is ook zo dat hij dikwijls blijkbaar meer door de figuren achter een werk werd geboeid dan door hun werk zelf. Zijn literaire socialisatie is er meer een van ontmoetingen met auteurs dan van kennisname met hun werk. Tot die ontmoetingen kreeg hij als jonge man de eerste kansen bij het organiseren van literaire manifestaties in Oostende.

Dat hij, zoals hij dikwijls vertelt, zijn eerste gedichten schreef na Karel van de Woestijne te hebben zien en horen voorlezen, berust daarom heel waarschijnlijk op waarheid. De oudere poëzie van Jonckheere is sterk beïnvloed door Karel van de Woestijne. De invloed is merkbaar tot in Spiegel der zee, dus tot in de bundels waarin Jonckheere al is overgegaan op een soms parlandoachtige stijl. De combinatie van parlando en Van de Woestijne levert een vreemde mengeling op. Nog merkwaardiger is de vermenging van Van de Woestijne met beelden afkomstig uit de vooral Vlaamse expressionistische poëzie in de eerste bundels. Er zijn duidelijk sporen van onder anderen Marnix Gijsen en van de bundel Jasmijnen van André Demedts. Verder vinden we soms Slauerhoff en Marsman.

Spiegel der zee sluit aan bij een naoorlogse trend van lange episch getinte poëzie (Bertus Aafjes, Jan Vercammen). In het parlando en in de ironie die Jonckheere steeds sterker gaat beoefenen, vinden we reminiscenties aan Richard Minne, Gaston Burssens en Jan van Nijlen. In Van zee tot schelp wordt tot op zekere hoogte aansluiting gezocht bij de experimentelen.

Publieke belangstelling

De bloemlezing die Herman de Coninck in 1992 uit Jonckheeres poëzie samenstelde, kreeg nauwelijks aandacht. Ook op de zeven delen memoires die hij in de periode 1968-1987 publiceerde, kwam nauwelijks respons. Met zijn laatste bundel, Recht op da capo (1988), wilde hij, vergeefs, tonen nog steeds als dichter aanwezig te zijn. En Karel Jonckheere stierf met het bittere gevoelen dat hij de staatsprijs voor zijn hele oeuvre had moeten krijgen. Tot circa midden jaren zeventig was die situatie heel anders en werd hij zowel door de kritiek - niet alleen de vrijzinnige maar ook de katholieke - als door het grote publiek vrij sterk gewaardeerd.

Aan het einde van de jaren dertig werd hij een veelgelezen auteur. Dat geldt niet alleen voor zijn vlot consumeerbare reisverslagen maar ook voor zijn poëzie. De verklaring ligt voor de hand: een mengeling van aanspreekbare en herkenbare anekdotiek, parlando-stijl, een forse dosis sentiment, levenswijsheden, aforismen en geestigheden. Een gedurende tientallen jaren uiterst sterke positie als literair ambtenaar bracht natuurlijk ook met zich mee dat hij probleemloos toegang had tot de publicatie- en verspreidingskanalen. Verder was hij iemand die er alles voor deed om ‘erbij te horen’. Voor het succes dat hij een aantal jaren in Nederland had, was in de eerste plaats zijn deelname aan ‘Hou je aan je woord’ verantwoordelijk.

Het tanen van de belangstelling voor Jonckheere heeft te maken met het al te autobiografische en repetitieve van zijn laatste bundels en memoires. Maar ook zijn pensionering, waardoor hij uit het centrum van het literaire gebeuren verdween, was debet aan de afnemende belangstelling.

Kritiek

De meeste bundels van Jonckheere kregen een vrij goede kritiek, zij het dat er altijd van enige reserve sprake was. Marnix Gijsen uitte die in 1938 als eerste, toen hij naar aanleiding van Het witte zeil (1935) sprak van ‘een zekere welsprekendheid die ook haar gevaarlijke zijde heeft.’ En meer dan vijftig jaar later wijst Herman de Coninck in de inleiding op zijn bloemlezing nog steeds op ‘babbelziekte’ en ‘opvulsel’. Vergelijkbare karakteriseringen vormen in de tussenliggende periode een leidmotief in de recensies. Het kernwoord is ‘retoriek’.

De betekenis die de critici aan dit woord gaven, bepaalde in grote mate de waardering. Volgens critici als P.G. Buckinx, Piet Thomas of Hugo Brems gaat het om schoonheidsvlekken, om zwakke passages in overigens wel geslaagde bundels. Soms onderscheiden die critici gedichten die al te retorisch zijn en gemist kunnen worden van een kern van zijn oeuvre, bestaande uit geslaagde, klassieke en authentieke gedichten. De meeste gedichten in vrije versvorm, veel van de balladen en fabels, en de overheersend betogende of ‘pratende’ gedichten worden dan als secundair en minder authentiek beschouwd. Het onderscheid is overigens heel kunstmatig omdat er slechts sprake is van graduele verschillen en omdat een behoorlijk groot gedeelte van Jonckheeres poëzie zonder meer opzijgeschoven wordt. Andere critici, zoals D.A.M. Binnendijk en Albert Westerlinck, zijn van mening dat de wijdlopigheid, het betogende en een teveel aan parlando de fundamentele zwakte uitmaken van Jonckheeres hele poëtische praktijk. Het gaat hierbij om critici die een geconcentreerde versvorm, muzikaliteit, ritme en beeldende kracht het hoogst in hun vaandel voeren en die sowieso moeite hebben met parlando-poëzie of gedachtenlyriek. Naar aanleiding van Spiegel der zee schrijft Binnendijk dat het geen poëzie ‘in de hoogste zin van het woord is’ en dat zijn gedichten ‘nooit gekenmerkt [werden] door die innerlijke spanning, welke al dan niet zich in verbijsterende, oorspronkelijke of bekoorlijke beelden verwezenlijkend, de beslissende voorwaarde is voor het rhythmisch taalphenomeen, dat wij poëzie noemen’. Westerlinck stelt dat de orator de lyricus in de weg staat, en dat poëzie voor Jonckheere geen doel is op zich, maar een remedie voor leed, ‘meer een afreactie dan het resultaat van een op het gedicht geconcentreerde autonome scheppingsdrift.’

De onderscheiden posities van de critici hangen uiteraard nauw samen met hun eigen impliciete of geëxpliciteerde poezie-opvatting. Maar het is even duidelijk dat ook wie vanuit Jonckheeres poëtica oordeelt dikwijls stuit op inhoudelijke oppervlakkigheid en stilistische geforceerdheid en op een overdaad van middelen die vanuit die poëtica legitiem zijn ingezet. Slechts weinig gedichten worden als helemaal ‘af beschouwd.

Bij hun verschijnen werden Conchita, Spiegel der zee, De hondenwacht, Van zee tot schelp, Ogentroost, Roemeense suite en In de wandeling lichaam geheten tot de beste bundels van Jonckheere gerekend. Enige decennia later moet dit worden genuanceerd. Het valt nu op hoe Conchita nog aansluit bij de vorige bundels; er is nog steeds een merkbare invloed van Van de Woestijne, het betoog is af en toe duister, er zijn nog vele clichés uit de Vlaamse poëzie uit de jaren dertig, er is de sentimentaliteit. Als afstand wordt genomen van de anekdotische aanleiding - die de toenmalige critici door de politieke omstandigheden nogal beïnvloedde - overstijgt Conchita nauwelijks het niveau van het vorige werk. En dat werd door de critici gekarakteriseerd als lijdend aan vage stemmingen en algemeenheden. Ook Spiegel der zee komt nu minder overtuigend over. De breuken tussen het anekdotische en het abstracte vallen op, de versificatie is dikwijls zwak en het woordgebruik zit ondanks de neiging tot parlando nog vast aan de gemeenplaatsen van de Vlaamse lyriek uit de eerste naoorlogse jaren.

De beste bundel is De hondenwacht. Alle gedichten zijn relatief kort, er is een grote concentratie, het woordgebruik klinkt hedendaagser, het parlando leidt niet tot vormloosheid en vulsel, de toon is harder en het sentimentele ontbreekt nagenoeg. Dikwijls start het gedicht vanuit zeer concrete situaties of vanuit cerebrale noties en er wordt meer gebruik gemaakt van het beeld. In Van zee tot schelp, Ogentroost, Roemeense suite en In de wandeling lichaam geheten valt nu op dat de modernistische invloeden oppervlakkig zijn gebleven en dat Jonckheere zijn neigingen tot eindeloze uitweidingen en het toepassen van steeds dezelfde trucjes en technieken te weinig kan weerstaan. De kwaliteit van de gedichten is dan ook heel wisselend.

Ontwikkeling

In de ontwikkeling van Jonckheeres poëzie brengt men meestal cesuren aan bij Conchita, Spiegel der zee, en Van zee tot schelp. Conchita wordt dan bestempeld als eerste bundel waarin niet langer sprake is van de vaagheid van de voorgaande bundels. Spiegel der zee wordt gewaardeerd als het eerste hoogtepunt van een volwaardig dichter. Van zee tot schelp wordt de eerste ‘modernistische’ bundel genoemd op grond van de experimentele verworvenheden die erin zouden zijn verwerkt. De

belangrijkste cesuur in Jonckheeres ontwikkeling vormt evenwel De hondenwacht, nog steeds ‘klassieke’ gebonden belijdenislyriek, maar ook poëzie waarin hij voor het eerst in grote mate afstand neemt van de verouderde naoorlogse poëtische taal.

3. Primaire bibliografie

Deze bibliografie bevat al het zelfstandig verschenen werk waarvan Karel Jonckheere auteur was. Uit het zelfstandig verschenen werk waarvan hij redacteur, inleider, samensteller of vertaler was, is een keuze gemaakt. Voor zijn andere publicaties zij verwezen naar Rob. Roemans & Hilda van Assche, Bibliografie van Karel Jonckheere (Hasselt 1968) en naar de Bibliografie van de Nederlandse Taal- en Literatuurwetenschap.

4. Secundaire bibliografie

64 Kritisch lit. lex.
februari 1997