Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Esther Jansma

door Hanneke Klinkert

1. Biografie

Esther Jansma werd op 24 december 1958 geboren te Amsterdam. De eerste jaren van haar leven groeide ze op met haar tweelingzus en nog twee jongere zusjes in een kunstenaarsgezin; haar beide ouders waren beeldhouwer. Toen zij zes jaar was, scheidden haar ouders; kort daarna kwam haar vader om door een ongeval. Na het vwo studeerde Jansma van 1978 tot 1985 aan de Universiteit van Amsterdam, eerst filosofie tot na haar kandidaatsexamen en later archeologie.

Vanaf 1984 verschenen gedichten van Jansma in de literaire tijdschriften Maatstaf, De Tweede Ronde en Bzzlletin. In 1988 debuteerde zij als dichteres met Stem onder mijn bed. Met deze bundel en haar volgende, Bloem, steen, werd zij genomineerd voor de C. Buddingh'-prijs 1990.

In 1993 nam Jansma het initiatief tot oprichting van het Nederlands Centrum voor Dendrochronologie, waarvan zij wetenschappelijk hoofd is. In 1996 promoveerde zij cum laude op een proefschrift getiteld RemembeRINGs, waarvoor zij de W.A. van Esprijs voor Archeologie verwierf. In 2007 werd zij benoemd tot bijzonder hoogleraar Dendrochronologie en paleo-ecologie van het Kwartair aan de Universiteit Utrecht.

Haar eerste prozawerk, Picknick op de wenteltrap, werd genomineerd voor de Debutantenprijs 1998. Haar dichtbundel Hier is de tijd werd in 1999 genomineerd voor de Gouden Uil en bekroond met de VSB Poëzieprijs. In hetzelfde jaar ontving Jansma voor haar hele werk de Halewijn-prijs van de stad Roermond. Voor Dakruiters werd haar in 2001 de Hugues C. Pernathprijs toegekend. Alles is nieuw werd in 2006 genomineerd voor de VSB

Poëzieprijs en in datzelfde jaar bekroond met de Jan Campertprijs. In het juryrapport van de A. Roland Holst-penning die zij in 2006 voor haar hele oeuvre kreeg toegekend, werd zij ‘archeologe van beroep en dichteres uit roeping’ genoemd.

Van de vier kinderen uit haar eerste huwelijk zijn er twee zeer vroeg overleden. Esther Jansma woont sinds 2001 met man en kinderen in Utrecht.

2. Kritische beschouwing

Thematiek / Visie op de wereld

Tijd beheerst het werk van Esther Jansma. In een interview zegt zij hierover: ‘Mensen denken dat ik verstand heb van tijd, maar ik schrijf erover omdat ik er niks van snap.’ (Opzij 1999) In haar werk gaat het dan ook niet om het geven van antwoorden, maar om het stellen van vragen.

Haar prozawerk Picknick op de wenteltrap (1997) is geheel gecomponeerd rond filosofische vraagstukken, die in 107 hoofdstukjes aan de orde komen. Vele vragen worden gesteld door een drietal jeugdige personages: het hoofd, Oud en de Romanticus, op te vatten als drie stemmen in een hoofd. Oud staat voor het stille, aangepaste meisje en is ontleend aan Het drama van het begaafde kind van de kinderpsychologe Alice Miller, de Romanticus verzint plannetjes en distantieert zich, het hoofd is de denker. Het hoofd stelt vragen over tijd: ‘Hoe lang duurt eeuwig?’, ‘Hoe lang duurt even?’ en ‘Hoe kan iets voor altijd veranderen?’ Hoe snel alles continu verandert, wordt aangetoond aan de hand van het observeren van regen die over het vensterglas druipt: ‘Nu, nu, zeg je, maar de druppels gaan te snel, hun nu is al voorbij als je het uitspreekt.’ De vader geeft antwoord op deze vragen: ‘Eeuwig duurt voor altijd’, ‘Even duurt van nu tot straks’, maar die antwoorden roepen weer evenzovele nieuwe vragen op. Een belangrijk gespreksonderwerp is leven en dood. ‘Wanneer gaat iemand eens echt onderzoek doen naar verdwijnen?!’ vraagt de Romanticus.

Het werk van Jansma is op te vatten als het verslag van zo'n onderzoek. Jansma onderzoekt de mogelijkheden van taal om verdwenen tijdlagen bloot te leggen, zoals zij dat ook in haar werk als archeologe doet. Een probleem van taal is echter dat het niets echt tastbaar maakt, ook al wordt die suggestie wel gewekt. Zo begint het gedicht ‘Het woord voor leeuw’ in Waaigat (1993) met: ‘Met mijn tochtende mond vol tijd,/waaigat, roep ik het dier en hij komt’. Evident is dat de leeuw niet echt komt, omdat het woord leeuw nu eenmaal niet hetzelfde is als het dier van die naam. Anderzijds wordt door die talige benadering het onmogelijke mogelijk. De leeuw kan voor iets anders staan en de tijd kan gemanipuleerd worden. ‘Een

gedicht kan de tijd stilzetten, snel laten verlopen, meerdere momenten ervan vastleggen. Maar misschien nog belangrijker is dat in een gedicht een emotionele houding tegenover tijd aangenomen kan worden,’ betoogt Jansma in het essay ‘Een haast radeloos o, o’ (1999). Die emotionele houding komt tot uiting in diverse paradoxen, die meestal terug te voeren zijn op het spanningsveld tussen leven en dood. Enerzijds is glashelder dat de tijd onherroepelijk voorbijgaat en de dood bestaat, anderzijds wordt, juist door het benoemen van het afwezige, het voorbije aanwezig gemaakt in het hier en nu. Hoe dat proces zich voltrekt, staat te lezen in ‘Afwezigheid’, het op een na laatste gedicht van Hier is de tijd (1998), tevens opgenomen als eerste gedicht van de daarop volgende bundel Dakruiters (2000) in de afdeling ‘Hebben’:

In dit gedicht, waarin zij refereert aan de zin ‘A rosé is a rosé is a rosé is a rosé’ van Gertrude Stein, gebruikt Jansma het clichébeeld van een roos om aan te tonen dat het woord ‘roos’ niet alleen naar zichzelf verwijst, maar de potentie heeft een gevoel te genereren, in dit geval een gevoel van gemis, omdat het verwijst naar iets anders in de werkelijkheid. Missen is zo tegelijkertijd hebben. De twee op elkaar volgende gedichten ‘Realisme’ en ‘Nominalisme’ in de afdeling ‘Hebben’ laten zien dat er twee kanten zijn aan dit aanwezig maken van verlies. Volgens het realisme, de filosofische stroming die niet de individuele dingen maar de universalia als werkelijk beschouwt, is dood dood: ‘Maar het hoeft niet gezegd te worden/ om te zijn wat het is: afwezigheid// de vele manieren waarop ik haar mis/

maar zij bestaat niet// zij is het niet.’ Volgens het nominalisme daarentegen, dat de individuele dingen als werkelijk beschouwt, wordt het afwezige door het noemen in taal aanwezig: ‘Het is er niet tot ik het bedenk/ met een naam. Ik noem het roos.’

Relatie leven/werk

Het woord ‘roos’, dat Jansma opvallend vaak gebruikt, heeft behalve een letterlijke en een filosofische, mogelijk ook een autobiografische betekenis. Het kan verwijzen naar Floortje, haar bij de geboorte overleden dochter aan wie zij haar tweede dichtbundel, Bloem, steen (1990), opgedragen heeft. Ook in andere bundels komen autobiografische elementen voor. In haar vroege werk is bijvoorbeeld sprake van haar vader die omkwam bij een ongeluk toen zij zes jaar oud was, haar moeder en tweelingzus, de scheiding van haar ouders en haar zoontje Abel, die overleed tijdens een operatie toen hij acht maanden was, in later werk de twee kinderen die daarna geboren zijn. In beschouwingen over haar werk heeft dit familiaal-autobiografische materiaal soms bovenmatig veel aandacht gekregen; alsof haar werk vanuit dit materiaal geïnterpreteerd zou kunnen worden. Terecht heeft Jansma in interviews herhaaldelijk verklaard een dergelijke interpretatie af te wijzen; de autobiografie noemt zij de klei, het materiaal. Bovendien vindt zij dat niet alleen het familiale tot de autobiografie behoort, maar ook bijvoorbeeld alles wat zij gelezen heeft en waardoor haar werk beïnvloed is.

Visie op de wereld / Kunstopvatting

Door de literaire kritiek is haar vroege werk ingedeeld bij de anekdotische poëzie, die in lager aanzien zou staan dan de hermetische. In een interview noemt zij dit een dubieuze opvatting over wat werkelijkheid eigenlijk is. ‘We zijn nergens anders dan in de werkelijkheid en we begrijpen er nog steeds niets van.’ (Opzij, 1999) Het niet begrijpen is de drijfveer van haar schrijverschap. De bron waaruit een gedicht ontstaat, moet echt zijn, omdat dan de betrokkenheid het grootst is. Hermetische poëzie mist die verbondenheid met het echte. ‘Door het schrijven verandert het onbekende in honderd miljoen onbekenden, waarvan er plotseling een of twee benoembaar zijn. De opluchting is immens,’ aldus Jansma. ‘Schrijven maakt de in principe onverschillige wereld persoonlijker, zinvoller, treuriger, grappiger.’ Haar voorkeur gaat uit naar de Amerikaanse indeling in lyrical en narrative poetry, naar verteltrant. Brems rekent haar in zijn

Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1945-2005 (2006) tot de dichters die op het eind van de vorige eeuw toegankelijke, lichte, op herkenning en emoties gerichte poëzie zijn gaan schrijven als reactie op de autonome poëzie. Kenmerkend voor het werk van Jansma acht hij de aandacht voor de vorm die wortelt in de traditie en die getuigt van vakmanschap.

Stijl / Techniek

Het materiaal voor haar poëzie ontleent Jansma weliswaar aan de werkelijkheid, maar de poëzie zelf is een artefact, een constructie in taal. Vormgeving is voor haar daarom van essentieel belang. De strofebouw is van meet af aan gevarieerd en in die verscheidenheid functioneel. Vanaf haar debuutbundel, Stem onder mijn bed (1988), valt vaak de laatste versregel van een strofe uit de toon door kortheid, wat vervolgens een schokeffect teweegbrengt:

Opvallend korte versregels typeren Bloem, steen. Deze verkleining in vorm spiegelt de inhoud:

Ook de enjambementen spelen een belangrijke rol in het teweegbrengen van onthutsende zinswendingen: versregels die over de strofen heen lopen, kenmerken ‘Behouden Huys’, het lange openingsgedicht van Hier is de tijd. Het is een poëticaal gedicht, programmatisch voor het overleven in taal ten tijde van

grote kou. De vorm maakt het gedicht tot een lange litanie waarin gespeeld wordt met het contrast tussen groot en klein, zoals het grote van water en tijd, tegenover het kleine van tranen, krantenberichten, dode kinderen. In kwatrijnen wordt een huis beschreven dat verwijst naar het behouden huis van Heemskerk en Barends op Nova Zembla uit 1596, maar dat allengs transformeert in een mens, een gedicht, een ‘buik van slaap’. De gedichten uit ‘Hebben’, de eerste afdeling van Dakruiters, zijn grotendeels opgebouwd uit disticha die over de strofen heen een zin vormen waarin een filosofische redenering beschreven wordt, eindigend met een frappante conclusie in een eenregelige slotstrofe:

Vanaf Waaigat komen er in Jansma's werk sonnetten voor, zonder het klassieke eindrijm weliswaar, maar wel vaak met een opvallende wending na de achtste regel waarin het paradoxale van de aanwezige afwezigheid, de volle leegte aan het licht komt. Strofenbouw, ritme en rijm zijn op een subtiele manier met elkaar verstrengeld in het lange epische gedicht Duizend (1999), geschreven ter gelegenheid van de millennium-wisseling, Daarin beschrijft Jansma vanaf het jaar 1000 per eeuw een treffend voorval. De 69 kwatrijnen waaruit dit gedicht bestaat, maken enerzijds een gesloten indruk, doordat telkens de vierde regel op de eerste rijmt en de derde op de tweede. Anderzijds blijken de kwatrijnen, en daarmee ook de beschreven voorvallen, juist nauw met elkaar verbonden, doordat een kwatrijn nooit eindigt met een punt, maar altijd via een enjambement verbonden is met het volgende kwatrijn. Het effect van dit procedé is dat de lezer het gedicht in één adem uit wil lezen. Na 55 kwatrijnen stokt het gedicht. De steeds ongeveer gelijke versregels worden plotseling korter en korter als iemand gevierendeeld dreigt te worden:

Binnen de vaste vorm van kwatrijnen met omarmend eindrijm wordt de grootst mogelijke chaos tentoongespreid. Het contrast tussen vorm en inhoud is groot, mede door de macabere humor die door het hele gedicht klinkt. Humor betekent even respijt van alle ellende. Intussen is de lezer namelijk wel geconfronteerd met de conclusie dat wreedheid van alle tijden is en dat er in 1000 jaar niets veranderd is.

Verwantschap / Traditie

Het idee om een stuk geschiedenis in losse fragmenten weer te geven dankt Jansma aan de Uruguayaanse schrijver Eduardo Galeano. Zijn collagetechniek inspireerde haar tot het doorbreken van grenzen tussen de genres. Hoewel ze meer poëzie heeft gepubliceerd dan proza, geeft Jansma aan dat de invloed van prozaschrijvers op haar werk groter is dan die van dichters. Zo dankt zij de lichtheid die vanaf Waaigat in haar werk aanwezig is, aan het werk van de Italiaanse schrijver Italo Calvino, die lichtheid niet ziet als een teken van oppervlakkigheid, maar als een teken van de essentie van het leven. In een lezing over invloeden op haar werk, ‘J is voor Janus, V is voor vis’ (2000), zegt Jansma: ‘Lichtheid in de zin van Calvino is gelijk aan transformatie. Schrijven is transformatie. Steeds vind ik mijzelf opnieuw uit.’

Haar houding tegenover poëzie werd minder eerbiedig door haar kennismaking met de gedichten van Mark Strand waarvan zij er samen met Wiljan van den Akker een aantal vertaalde. De bundel Bloem, steen is in kritieken wel in verband gebracht met de poëzie van Gerrit Achterberg. Net als Achterberg zou Jansma tegen beter weten in de doden tot leven willen schrijven. Nu portretteert Jansma in deze gedichten inderdaad geliefde doden

en die laat zij in het gedicht ook wel tot leven komen, maar het blijft glashelder dat voor haar de doden dood zijn. Meer affiniteit vertoont haar werk met dat van Kopland, vooral waar het gaat om het stellen van vragen. Hoewel de realiteit van vergankelijkheid bij beiden onontkoombaar is, staat het werk van Jansma eerder in de traditie van het modernisme dan in die van het realisme. De wisselende gezichtspunten in Picknick op de wenteltrap, de surrealistische beelden in Waaigat, alsook intertekstualiteit, stijlwisselingen en genrevermenging wijzen daarop. Wel is in beider werk het enjambement een belangrijk stijlmiddel en fungeren bij Jansma, net als bij Kopland, plaatsen als metafoor.

Ontwikkeling / Thematiek

Omdat tijd zich altijd voltrekt binnen een bepaalde ruimte, spelen plaatsen in het werk van Jansma een bijzondere rol. ‘Plekjes om aan de tijdelijkheid te ontsnappen,’ noemt zij ze in een interview met Remco Ekkers (2001). Die plekjes veranderen in de loop van haar werk. In Stem onder mijn bed gaat het om een plek in bed, in een huis of boot. In Dakruiters wordt, zoals de titel al doet vermoeden, de blik op de wereld wijder. Dakruiters zijn torentjes (soms ook luchtkokers), schrijlings op de nok van een dak, van waaruit uitstekend gefocaliseerd kan worden. Het personage Sjaantje, als alter ego van Jansma de hoofdpersoon in twee cycli in Dakruiters, staat voor de uitwaaierende blik. Met aandacht kijkt deze Sjaantje naar de alledaagse werkelijkheid:

Een huis is in het werk van Jansma, net als een schip, een beeld uit de kindertijd. Als plaats van veiligheid kan het tevens een metafoor zijn voor haar literaire werk. In een interview met Annemiek Neefjes (2006) vertelt zij over haar akelige jeugd, hoezeer die, veel meer dan haar kinderen, haar werk bepaalt en hoezeer schrijven haar een gevoel van veiligheid geeft. Elk gedicht geeft haar een stukje terug van de wereld die zij verloor. En de jury van de A. Roland Holst-penning noemde haar werk,

waarin zij de doden weer in het levende heden van het gedicht brengt, ‘Een kwetsbaar huisje van taal’.

In Dakruiters kiest Jansma nadrukkelijk voor een positie tussen hemel en aarde:

Dat plaats en tijd onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn, komt eigenlijk al naar voren in een passage in Picknick op de wenteltrap waarin gezegd wordt: ‘Als je naar de sterren in het heelal kijkt, zie je het verleden, zegt hij. Als je ver genoeg in het heelal kijkt, zie je je eigen achterhoofd. Maar je kijkt door laag na laag verleden heen; je ziet je achterhoofd voordat het er was, je ziet niets.’

Aan de ene kant beschrijft Jansma dus haar positie als dichter zo dat het verleden als stof onder haar ligt, aan de andere kant kijkt zij vanaf de aarde de ruimte in, waar datzelfde verleden nog bestaat tot in eeuwigheid. Deze positie raakt aan de kern van haar dichterschap, of zoals geformuleerd in Behouden Huys: ‘[...] - een plek weet ik nog, dat is/ onder je grond en ruimte boven je/ en daar dan zijn en weten waarom’. Die plek is bij uitstek het literaire werk zelf. Met recht besluit zij daarom Hier is de tijd met een dichtregel die zij ontleend heeft aan een gedicht van Herman de Coninck (die de regel weer overgenomen zou hebben van Benno Barnard): ‘Waar is de tijd? Hier is de tijd.’

Ontwikkeling / Stijl

Ook de stem in haar werk heeft in de loop der jaren een verandering ondergaan. Haar dichterschap viel aanvankelijk bijna samen met haar ik, maar na Bloem, steen is haar werk veelstemmiger en daardoor afstandelijker geworden. Vanaf Waaigat worden meer personages opgevoerd die aspecten van gedachten van Jansma onder woorden brengen. In dit opzicht is haar werk verwant aan toneelteksten. Jansma ontpopt zich als een poppenspeler die aan touwtjes trekt om een bepaald effect te

bewerkstelligen. Poppen die zij zo bedient, zijn bijvoorbeeld Sjaantje in Dakruiters en de kinderen in Picknick op de wenteltrap. Het zijn personages die de teksten lichtvoetiger maken.

Deze lichtheid wordt nog vergroot door haar veranderende visie op tijd. In Hier is de tijd wordt tijd voor het eerst beschreven als iets dat je kunt bewaren in het heden:

Het gedicht waaruit dit fragment komt heet ‘Archeologie’ en verwijst daardoor naar het gelijknamige laatste gedicht van Stem onder mijn bed, dat een soort dichterlijk credo bevat:

In Hier is de tijd is de opvatting over tijd dus aanzienlijk verruimd. Nog verder gaat Jansma in Dakruiters, waarin de tijd ‘een straffe// lineaalstrakke verplaatsing van het nu’ wordt genoemd. In Alles is nieuw wordt die opvatting verder uitgewerkt: ‘Alles is voor altijd gebeurd en blijft bewaard.’ Daarmee is het grote verdwijnen een halt toegeroepen in en door taal:

Kritiek

Het werk van Jansma is in het algemeen zeer waarderend besproken. Er is wel sprake van een ontwikkeling in de beoordeling; deze hangt nauw samen met een beter begrip van haar thematiek. Na het verschijnen van Bloem, steen, waarin haar kort daarvoor overleden eerste kind een belangrijke rol speelt, schrijven critici moeite te hebben met de emotionele lading van de bundel. Zij verwijten Jansma gebrek aan poëtische afstand tot haar onderwerp. Pas als Waaigat verschijnt, komt er begrip voor de thematiek; men merkt op dat de gedichten behalve over rouw ook over verdriet en woede gaan ten aanzien van de scherp gevoelde onmacht ook maar iets in taal tot leven te wekken.

Van het begin af aan heeft men waardering voor haar stilistische beheersing. Haar werk wordt geprezen met superlatieven als ‘indringend’, ‘superieur poëticaal’, ‘poëtisch’ en ‘prachtig’. Men benadrukt de rijkdom aan contrasten binnen haar werk: stralende uitgelatenheid tegenover bittere ernst, het spel van de taal en de onherroepelijkheid van de dood. Het juryrapport van de

A. Roland Holstpenning prijst het cerebrale en tegelijk uiterst zintuiglijke. Dat er zich in haar gedichten iets vreselijks voltrekt, maar dat er tegelijkertijd met grote intensiteit wordt overleefd, maakt grote indruk.

Publieke belangstelling

De interesse van het publiek werd vooral gewekt door Bloem, steen. Hoewel de eerste druk na ruim een jaar al uitverkocht was, wilde De Arbeiderspers geen tweede druk. Toen Jansma de rechten op het werk terugkreeg, heeft ze bij een andere uitgever een herdruk laten uitkomen met een naschrift waarin ze te kennen geeft wat het belang van deze bundel is en bij nader inzien van haar hele werk: het stellen van vragen over het feit dat het verstrijken van de tijd ons alles ontneemt, en het verwoorden daarvan.

Van later werk verschenen wel vele herdrukken: van Hier is de tijd zelfs vijf binnen iets meer dan een jaar. De eerste druk van Alles is nieuw, verschenen in een oplage van 2000 exemplaren, was binnen twee weken uitverkocht. Uiteindelijk blijkt Jansma, los van de lovende recensies, een eigen lezerspubliek te hebben opgebouwd.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

111 Kritisch lit lex.
november 2008