Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Frans van Isacker

door Jooris van Hulle

1. Biografie

Frans Rudolf Jan Maria van Isacker werd geboren te Mechelen op 4 februari 1920. Zijn vader, de politicus Philip van Isacker (1884-1951), bekleedde in de periode tussen 1931 en 1938 verschillende ministeriële functies, nadat hij zich voordien reeds actief had ingezet voor de Vlaamse Beweging. Ook zijn oudere broer Karel, geboren in 1913, die net als vader Philip historicus is van opleiding en later in de jezuïetenorde binnentrad, schreef enkele opmerkelijke werken over Vlaanderen (onder meer de diptiek Mijn land in de kering).

Na zijn middelbare studies aan het Sint-Jozefcollege te Aalst, waar hij de Grieks-Latijnse humaniora volgde, behaalde Frans van Isacker verschillende universitaire titels: aan de K.U. Leuven die van kandidaat in de wijsbegeerte en letteren (1942) en doctor in de rechten (1945), voor de centrale examencommissie die van licentiaat in het notariaat (1952). Aan de Universiteit van Amsterdam promoveerde hij tot doctor in de rechtsgeleerdheid met een proefschrift over De morele rechten van de auteur (1961).

Zijn actieve carrière als advocaat begon Van Isacker met een stage bij kassatiestafhouder Paul Struye te Brussel. Nadien was hij achtereenvolgens advocaat aan de balie te Mechelen, Brussel, Antwerpen en opnieuw Mechelen. Als docent (1963-1978), later als hoogleraar (1978-1981) en vanaf 1981 als gewoon hoogleraar doceerde hij aan de Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Rijksuniversiteit te Gent. Op 1 oktober 1985 ging hij met emeritaat.

Frans van Isacker, die in 1947 huwde met Ida Smeets, kreeg drie kinderen: Els (1948), Philip (1949) en Piet (1953). In 1971 werd het gezin uiteengerukt door de tragische dood van zijn vrouw, die het slachtoffer werd van een lustmoordenaar. Van Isacker, die sinds 1962 in huize ‘Berkenrode’ woont te Muizen (bij Mechelen), leefde nadien een tijd samen met de schrijfster Elisabeth Marain, die haar man had verloren.

Als deskundige in het auteursrecht publiceerde Van Isacker een groot aantal artikelen in diverse tijdschriften. Meer maatschappelijk gerichte problemen kwamen aan bod in de bijdragen die hij schreef voor De Maand, waarvan hij van 1958 tot 1971 vast medewerker was. Zijn literair debuut dateert van 1948. De roman De wereld verandert had hij wel reeds geschreven in 1944, toen hij nog student was en in de verwarring na de bevrijding tot driemaal toe een oproepingsbevel had gekregen voor het leger. De wachttijd tot dit definitief geregeld was, bracht hij al schrijvend door.

2. Kritische beschouwing

Ontwikkeling

In de literaire carrière van Frans van Isacker zijn duidelijk twee periodes te onderscheiden: de eerste strekt zich uit over de periode van 1948 tot 1972, toen hij, de vijftig gepasseerd, een voorlopige balans opmaakte van zijn denkbeelden in Vijftig aan de wand. Daarna publiceerde Van Isacker nog enkel met grote tussenpozen: in 1978 schreef hij een Open brief aan de zwijgende meerderheid onder de titel De keizer naakt en pas in 1988 verscheen een nieuwe roman, Averechts verloop. In het oeuvre, waarin eenzelfde thematiek obsessioneel terugkeert, valt wel een diversiteit aan genres op: Van Isacker schreef romankronieken, een kort verhaal, monologen en naar vorm en structuur meer uitgesproken klassieke romans. Een buitenbeentje vormt Sawa, Sawa. Impressies van een reis door Kenia, een boek dat hij redigeerde in samenwerking met Elisabeth Marain.

Thematiek

De zoektocht naar het geluk is het alles dominerende thema in de werken van Frans van Isacker. De nadruk valt hierbij in hoofdzaak op het persoonlijke leven: in de beperkte kring van het gezin zoeken de hoofdfiguren in de verschillende romans een houvast om zich, vaak tegen de achtergrond van een bedreigende maatschappij of in hun verzet tegen ziekte en dood, daadwerkelijk in te zetten voor het nagestreefde geluk.

In de romankronieken De wereld verandert en Maar er is een uitweg wordt, tegen de achtergrond van reële oorlogsfeiten, de geschiedenis verteld van twee Vlaamse families. Van Isacker houdt in beide romans, die direct bij elkaar aansluiten, een pleidooi voor verdraagzaamheid en begrip voor mensen, die in de chaotische omstandigheden van de oorlog misschien een verkeerde keuze hebben gemaakt en daarvan het slachtoffer werden. Eenzelfde maatschappelijke gerichtheid spreekt ook uit het toneelstuk Populorum progressio, waarin de auteur positie kiest tegenover de politieke, religieuze en sociale problemen van zijn tijd. De open brief De keizer naakt is een scherpe analyse van het politieke klimaat van het einde van de jaren zeventig. Van Isacker trekt erin van leer tegen de verloedering van de politieke zeden. De binding aan het ouderlijke huis, een

motief dat reeds in de debuutromans naar voren trad, wordt in de monologen Posthume wandeling en Binnen in de open ruimte hoofdmotief. De auteur noteert er, mijmerend en stil, herinneringen aan respectievelijk zijn vader en moeder. De vaderfiguur staat eveneens centraal in Averechts verloop, een roman die als ondertitel meekreeg: Kroniek van een meedogenloze eeuw. Waar in Posthume wandeling vooral de affectieve band met zijn gestorven vader werd benadrukt, belicht Van Isacker in Averechts verloop de carrière van zijn vader, die tegen zijn persoonlijke ambities in (het ‘averechts verloop’!) met een ministerportefeuille werd opgezadeld.

Rond het thema van het huwelijksgeluk schreef Frans van Isacker twee opmerkelijke romans. In De reis naar Ispahan, gebaseerd op ‘De tuinman en de dood’, het beroemde vers van P.N. van Eyck, wordt in het eerste deel een intimistisch beeld opgehangen van het geluk dat twee jonge mensen ervaren in hun relatie. Hoe broos het menselijke geluk is, wordt bewezen in het tweede deel, waarin verhaald wordt hoe de man, die zelf aan een erge kwaal lijdt, ook nog zijn vrouw en kinderen verliest bij een ongeval. Een werkelijk ‘gelukkig’ boek is De bruidegom van mijn ziel, waarin een vrouw aan het woord komt om, via een reeks herinneringsbeelden, het geluk uit te spreken dat zij in haar relatie met haar gezin heeft mogen ervaren.

De zelfanalyse, onderhuids aanwezig motief in zowat alle werken van Frans van Isacker, staat centraal in de roman Kortstondige onthoofding, het verhaal van een man die geconfronteerd wordt met de geboorte van zijn eerste kind, en in Vijftig aan de wand, een geschrift dat zich tussen roman en essay beweegt en waarin de auteur, zoals reeds aangestipt, een balans opmaakt van zijn (geestelijke) evolutie tot zijn vijftigste.

Visie op de wereld

Een in de traditie wortelend ethisch waardenbesef ligt aan de grondslag van de romans van Van Isacker. In Vijftig aan de wand heeft hij het meest direct zijn mening verkondigd over actuele problemen als euthanasie, abortus, de situatie van de vrouw in de maatschappij en in het gezin, milieuvervuiling, religiositeit... Tolerantie en rechtvaardigheidsgevoel kenmerken zijn oordeel. Over het geloof verklaarde hij: ‘Wanneer ik mijn traditioneel katholiek geloof ga onderzoeken, zijn er

heel wat twijfels. Voor mij is er meer hoop dan geloof. Voor mij is het geloof eerder een troost dan een zekerheid. (...) Ik ben het er mee eens dat men moet evolueren binnen in de Kerk, maar wat men met de liturgie heeft gedaan, kan ik niet goedkeuren. Traditie mag men wel laten evolueren, maar men mag er niet mee breken.’

Stijl

Een groot stilist kan men Frans van Isacker bezwaarlijk noemen. In zijn werken staat immers de boodschap voorop. Het direct-communicatieve van zijn teksten, gerelateerd aan het openhartige getuigenis dat hij in zijn literaire geschriften brengt, verklaart het gebruik van een eenvoudige, zij het verzorgde stijl. Van Isacker huldigt de idee dat literatuur in de eerste plaats communicatie is. Via persoonlijke belevenissen en inzichten wil hij bijdragen tot een betere verstandhouding onder de mensen.

Techniek

Vormtechnisch blijft het werk van Van Isacker dan ook heel klassiek. Hij is steeds blijven geloven in het verhaal. In een interview verklaarde hij: ‘Natuurlijk evolueert het verhaal wel. Zo zijn er in de literatuur tendenzen en modeverschijnselen. Maar je kan het verhaal niet uit de literatuur wegdenken. Het verhaal is toch de simpelste manier om iets aan iemand mee te delen.’

Relatie leven/werk

Themata en motieven in het oeuvre van Van Isacker bewijzen hoe sterk autobiografisch gericht zijn schrijven is. Niet enkel reëel beleefde feiten en gebeurtenissen worden in de teksten verwerkt, ook de eigen denkbeelden, die de auteur ontwikkelde binnen zijn beroepsleven, worden meer dan eens, zij het zijdelings, als motief aangewend. In Averechts verloop treedt de auteur persoonlijk op onder de fictieve naam Ludovic Ledoux. Deze naam heeft Van Isacker, samen met die van de vrouwelijke hoofdfiguur Thérèse Masena, overgenomen uit het werk van Elisabeth Marain, die hem na de dood van zijn eerste vrouw ‘op de valreep van de eeuw een tweede leven bezorgde’.

Verwantschap

In de tekening van het gezinsleven en van respectievelijk de vader- en moederfiguur kan gewezen worden op een zekere verwantschap met het werk van Marnix Gijsen en Willem Elsschot. Toch wijst M. van Nieuwenborgh erop dat zo'n vergelijking niet helemaal geslaagd is, ‘omdat bij F. van Isacker een

melancholie is te vinden die nobeler is. Het cynisme, alhoewel in aanleg aanwezig, breekt niet door, haalt het niet op een zekere gelatenheid die men misschien eerder een hang naar rust zou kunnen noemen’. Overigens zijn de vader- en moederteksten in de eerste plaats opgevat als een hommage aan de beide ouders. Het zogenaamde genealogische schrijven, dat in het midden van de jaren zeventig zijn intrede zal doen in onze letteren, is daarentegen meer gericht op het socio-historisch onderzoek van het eigen ik Met Averechts verloop sluit Van Isacker aan bij de kronieken die een eeuwoverzicht willen bieden. Binnen de Nederlandstalige literatuur kan hier verwezen worden naar Maagdenbruiloft van Jan Cartens en naar Scherven (1987) van Axel Bouts.

Publieke belangstelling
Kritiek

Vooral De reis naar Ispahan en De bruidegom van mijn ziel kenden een opmerkelijk succes. Beide boeken zijn thans reeds aan een zevende druk toe. Een verklaring daarvoor kan gezocht in de intimistische manier waarop Van Isacker in deze werken het huwelijk beschreef als geestelijke en lichamelijke eenheid tussen man en vrouw. Ook de kritiek reageerde overwegend positief op de meeste publikaties. Zo schreef B. Kemp naar aanleiding van De bruidegom van mijn ziel: ‘Er is moed voor nodig om in onze geblaseerde en cynische tijd zo de lof te durven zingen van een echtelijk geluk dat een nauwelijks verholen autobiografisch karakter draagt.’ M. Janssens van zijn kant vond de roman ‘te gepolitoerd’, een ‘etaleren van burgerlijk welbehagen’. En voor J. Boey was Bruidegom van mijn ziel ‘te veel geidealiseerd, soms op het randje van het idillysch gesimplificeerde af en niet van een zekere geëxalteerdheid vrij te pleiten’. In bijna alle kritieken wordt verder gewezen op het intimistisch karakter, de ‘tere muzikale sfeer’ (H.L.) in de romans van Van Isacker. M. de Sterck, die het oeuvre van Van Isacker een aparte plaats toekent in ons taalgebied en het alle kwaliteiten van ‘bedachtzame, intimistische kamermuziek’ toedicht, wijst er wel op dat het vroege werk gekenmerkt wordt door een zekere breedvoerigheid, een overvloed aan descriptieve details, een traag handelingsverloop en een wat theatrale, plechtstatige verwoording.

3. Primaire bibliografie

In deze bibliografie worden enkel de literaire werken en de rechtskundige monografieën van Frans van Isacker vermeld. Voor een selectief overzicht van de artikelen raadplege men de monografie Frans van Isacker door Jos Borré, gepubliceerd in 1973.

4. Secundaire bibliografie

39 Kritisch lit lex.
november 1990