Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Leo Herberghs

door Rob Molin

1. Biografie

Leonardus Josephus Maria Herberghs werd op 21 juli 1924 te Heerlen geboren in een kinderrijk gezin, waarvan de vader beambte was bij de inspectie van de Staatsmijnen. Het gymnasium van het St. Bernardinuscollege in die stad doorliep hij tot en met de vierde klas, waarna hij M.O. Nederlands studeerde en voor enkele gemeenten oorlogsschade registreerde.

In de herfst van 1944 werd hij wegens longtuberculose opgenomen in sanatorium Hornerheide. In de zeven jaar dat hij ziek was, las hij veel en leerde hij onder de patiënten enkele literatoren in spe kennen, zoals Hans Berghuis. Na zijn ontslag keerde hij terug naar het Bernardinuscollege, behaalde er in 1952 het diploma gymnasium alfa en kwam in de dagbladjournalistiek terecht.

Hij was redacteur van de Zuid-Limburger in Kerkrade, corrector bij het Limburgs Dagblad en vervolgens, vanaf 1955, verslaggever en rubriekschrijver bij deze krant. In 1957 trouwde hij met Franciska Janssen.

Onmiddellijk nadat in 1972 het Limburgs Dagblad opging in het Telegraaf-concern, nam hij om principiële redenen ontslag en trad hij in dienst bij De Limburger, waar hij aanvankelijk hoofdredacteur was van het onder deze krant ressorterende advertentieblad De Uitkijk. In deze media publiceerde hij talloze literatuurrecensies, landschaps- en stadsbeschrijvingen en columns.

Sinds zijn pensionering in 1986 legt Herberghs zich toe op het dichterschap en publiceert hij nog geregeld karakteristieken-in-proza van stad en land, bijvoorbeeld in De Natuurgids.

Herberghs maakte van 1955 tot 1975 deel uit van de redactie van Nieuwe Stemmen, waarvoor hij ook een poëziekroniek verzorgde. Hij is bestuurslid van de Zuidelijke Afdeling van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Voorts redigeert hij met Wiel Kusters, Peter J.A. Nissen en Harry G.M. Prick het sinds 1989 verschijnende Of? Ook werkte hij mee aan Roeping, Raam, Kentering, Dietsche Warande & Belfort, De Gids, De Revisor en vele andere tijdschriften.

2. Kritische beschouwing

Thematiek / Ontwikkeling

Van meet af aan beheersen dood en vergankelijkheid, ondergangsstemmingen en apocalyptische gevoelens de poëzie van Leo Herberghs. Binnen deze thematiek is nauwelijks een ontwikkeling zichtbaar. Maar in Herberghs' techniek doen zich gedurende zijn ongeveer vijftigjarig dichterschap wel duidelijke verschuivingen voor.

Techniek / Stijl / Ontwikkeling

Kenmerken het debuut Refugium (1947) en ook nog Met aarden vingers (1955) zich door een barokke vorm, vanaf Wonen op aarde (1962) worden de gedichten alsmaar kaler en verschijnt er steeds meer wit op de pagina. In Heilig weer (1978) en Gerucht (1981) voert Herberghs een vérgaande versobering door en onderstreept hij met een bijna letterlijk zwijgen het verdwijnen en uitgewist worden. In Avond (1989) en enkele volgende bundels keert iets van het barokke uit de begintijd terug.

Op grond van de genoemde formele kenmerken kunnen er globaal drie periodes in zijn ontwikkeling worden onderscheiden, waarvan de jaartallen 1962 (Wonen op aarde) en 1989 (Avond) de overgangen markeren.

Een voorkeur voor klankovereenkomsten springt in elk van deze periodes in het oog; ook een afstandelijke, enigszins weerbarstige stijl, gevolg van het gebruik van overwegend korte versregels en korte zinnen, is een opvallend kenmerk, zowel in de poëzie als in de landschapsbeschrijvingen en columns als Het paadjesboek (1976) en Wie zwemt is keg (1990).

Archaïsche, dichterlijke taal vinden we zowel in de vroege als in de latere gedichten. In de middenperiode echter onderscheidt de stijl zich vooral door toekenning van menselijke en dierlijke eigenschappen aan de natuur. Poëtische personificaties zijn verder volop aanwezig in de landschapsbeschrijvingen. Zo zijn wilgen langs een sloot dronkaards en broedt de zon in het nest van de hemel haar warmte uit.

Thematiek / Ontwikkeling

Anders dan dood en vergankelijkheid zijn thema's als het metafysische en de stilte minder consistent. In vroege bundels als Refugium en Met aarden vingers reikt Herberghs naar het hogere, respectievelijk naar een paradijsachtige wereld achter de zee en naar hemelse hoogten. Dit sterke verlangen vloeit voort

uit zijn bewustzijn van dood en bederf en tevens uit het ervaren van de verwildering op aarde. Herfstige winden en regens veroorzaken deze situatie, waarin de dichter soms een aards geluksgevoel beleeft.

Omdat de gestorvenen en de goden onbereikbaar zijn gebleken, keert Herberghs zich in Wonen op aarde aarzelend tot de waarneembare werkelijkheid. De belangstelling daarvoor neemt in Lessen in landschap (1968) verder toe. Tevens valt er in deze bundel een forser accent op de stilte en de natuur, met name paard, bomen, bos en gras. De dichter wordt beheerst door de drang in de natuurlijke, najaarsachtige omgeving op te gaan.

Pas helemaal los van het hemelse en verhevene raakt Herberghs in Huisboek voor de landman (1972). Zijn poëtische wereld gaat daarna, in De heerlijkheid en de windlust (1976), Heilig weer en Gerucht, steeds meer lijken op een kaal en schraal landschap, een autonome werkelijkheid die wordt bepaald door leegte, dood, verdwijnen en stilte:

Kunstopvatting

Omdat het levensraadsel in poëzie ervaarbaar moet zijn, wijst Herberghs louter gevoelsuitstoring af. Volgens hem dankt een goed gedicht zijn kracht aan mededelingen over de essentie van het bestaan, informatie die door geen ander medium kan worden overgebracht.

Techniek / Ontwikkeling

Herberghs heeft in zijn literatuurkritieken geregeld zijn voorkeur uitgesproken voor sobere poëzie. Liefst registreert zij het nauwelijks waarneembare geluid vóór de grote stilte van de dood. Dit lijkt een oratio pro domo voor Wonen op aarde tot en

met Gerucht, de bundels uit de middenperiode.

Opvallend in deze periode is het samenvallen van binnen- en buitenwereld. Ook de landschaps- en stadsbeschrijvingen zijn als het ware geschreven in de kleur van Herberghs' gemoed, dit wil zeggen dat intieme waarnemingen de ontroering vertolken.

Herberghs' poëtische werkelijkheid blijft vanaf Avond autonoom, al staat de beeldspraak er voornamelijk, evenals in de vroege gedichten, in dienst van vergelijking en verduidelijking. Het gehele werk kenmerkt zich door een regelmatige strofenbouw en prosodie, vooral Maastrichtse sonnetten (1954/1993) en de vierdelige cyclus Avond, Ochtend, Middag, Nacht, die Herberghs tussen 1989 en 1993 publiceerde. Elke bundel binnen die reeks bevat 84 kwatrijnen van elk twee regels van elf lettergrepen, één regel van tien en één van negen. Bovendien is ieder deel op slechts drie assonerende eindrijmklanken gebouwd.

Ontwikkeling / Thematiek

In Avond, waarmee de derde periode aanvangt, benadert Herberghs het levensraadsel directer dan in de voorafgaande poëzie. Het lyrische personage komt er geleidelijk tot het inzicht dat slechts de dood onvergankelijk is. Zo wordt zij beschouwd als ‘de levende’ die kinderen baart, ‘niet voor de wieg maar voor graven’. Ook probeert Herberghs zich voor te stellen wat er na het leven wacht:

In de volgende delen van de cyclus staan het menselijk leven en de daarin besloten dood eveneens centraal. Functioneert in Ochtend (1990) de oceaan als beeld voor het stormachtig bestaan dat de dood in zich draagt, in Middag (1992) figureert het onherbergzame hooggebergte als metafoor. Herberghs beperkt zich er tot voorzichtige formuleringen als ‘leven en dood zijn om het even’ (Ochtend) en ‘daarginds achter de bergen, zal ik slapen’ (Middag). Zulke pogingen met poëtische

taal voorbij de grenzen van alledaagse waarnemingen te geraken, zijn even prominent aanwezig in Nacht (1993). Hoewel in dit sluitstuk van de cyclus de fantasie een hoge vlucht neemt, evenals trouwens in Straat- en windgedichten (1992), blijft de dichter het antwoord op de vraag naar het wezen van de dood schuldig. Hoogstens onderstreept hij het ondoorgrondelijke daarvan.

Dit raadselachtige bepaalt trouwens ook Herberghs' beschrijvingen van landschappen, gehuchten, dorpen en steden, bijvoorbeeld in Gehuchtenboek (1977) en Sittard (1993).

Publieke belangstelling

Ondanks herdrukken van Maastrichtse sonnetten en Avond geniet Leo Herberghs geen grote bekendheid in de Nederlandse letterkunde.

Tevergeefs is getracht hem af te helpen van het hardnekkige en weinig begerenswaardige imago ‘tot de meest veronachtzaamden onder de dichters van na de oorlog’ te behoren. Zo zijn er naast de bloemlezingen Weggelegde gedichten (1984) en Meester der koude vlakten (1994) de regelmatig verschijnende recensies en essays van Wiel Kusters. Deze ziet als mogelijke oorzaak voor de geringe belangstelling het feit dat de talentvolle Herberghs slechts bij regionale of in elk geval minder bekende uitgevers publiceert. Aan lokale respons op zijn felle, op de maatschappij gerichte columns heeft het Herberghs overigens niet ontbroken. In de jaren zeventig en tachtig reageerden lezers van De Limburger via ingezonden brieven, zowel met instemming als met verontwaardiging.

Traditie / Verwantschap

De geringe landelijke populariteit houdt wellicht tevens verband met Herberghs' ontwikkeling buiten stromingen en modes om. De invloeden van bijvoorbeeld romantiek, symbolisme en expressionisme heeft hij heel persoonlijk verwerkt. Gaandeweg treedt er een vermenging op van het traditionele en moderne in woordgebruik, prosodie en thematiek. Niet alleen dan, ook in de andere fasen van zijn dichterschap sluit Herberghs nauwelijks aan bij de experimentelen, Barbarber of ‘de school van Kouwenaar’. Zijn poëzie heeft een christelijke en vooral klassiek-mythologische inslag.

In de eerste periode (Refugium tot Wonen op aarde) is invloed merkbaar van A. Roland Holst: het verlangen naar het land der

overleden gelukzaligen, de wens op te gaan in de natuur en de voorkeur voor een zekere klassieke regelmaat. De latere Herberghs is verwant met de beknopte A.C.W. Staring en met een romantisch-melancholiek dichter als Hans Lodeizen, vanwege de voorkeur voor avond, herfst en maan en de afwijzing van zomer en zon. Het hele oeuvre bevat reminiscenties aan Rilke en vooral aan Hölderlin, aan wiens poëzie Herberghs geregeld motto's heeft ontleend voor zijn bundels.

Visie op de wereld

Steeds blijkt de onwil om te kiezen voor het aardse of voor het hoger-metafysische. Wind, licht en lucht, steevast opduikende natuurelementen, zijn voor Herberghs veel waardevoller dan stoffelijk bezit. Hij keert zich tegen de winstnastrevende maatschappij, zo blijkt bijvoorbeeld uit de bundel Stukken maken (1984), een keuze uit zijn felle en controversiële columns. Ook in een deel van zijn poëzie heeft hij zich impliciet uitgesproken tegen de gemechaniseerde, op het nuttigheidsprincipe gebaseerde maatschappij. Eerder dan met de mens is hij solidair met zulke geringe wezens als kippen en koeien, die hij omgeeft met een mythische sfeer.

Hij heeft er overigens vertrouwen in dat men plezier vindt in zinvolle arbeid, het waarmaken van een levensideaal en het genieten van kunst, literatuur en natuur. Veranderingen in de samenleving juicht Herberghs toe wanneer ze kunnen leiden tot het vrijmaken van de mens.

Relatie leven/werk

Ondanks zijn persoonlijke opvattingen heeft Herberghs nauwelijks mededelingen over zichzelf gedaan, zelfs niet in zijn proza. Wel komen in Refugium reminiscenties voor aan het sanatorium en daarmee verbonden dood en ondergang, maar dan sterk verhuld, in regels als: ‘Nu zal mijn oog niet rusten dan op muren / Mijn hand ligt smal en wankelloos en wit.’

In de poëzie uit de middenperiode, waarin Herberghs zich van zichzelf ontdaan lijkt te hebben, ontbreken uiteraard mededelingen over zijn persoon. Herinneringen aan zijn jeugd zijn er wel in de latere poëzie, al is hij ook dan met zinsneden als ‘weer loop ik, knaap, door de vergeten dorpsstraat’ (Avond), niet royaal.

Kritiek

Afgezien van besprekingen van Kusters en de aandacht in stapelrecensies van bijvoorbeeld Adriaan Morriën en Kees

Fens bleven de gedichtenbundels buiten de provinciale bladen onbesproken.

Reeds in de kritiek op Refugium en Met aarden vingers wees men op de beperktheid in het gebruik van woorden en beelden. Harry Prick reageerde negatief op het streven in Lessen in landschap om een climax te bereiken door herhaling van een kernregel, en Fens trof in dezelfde bundel te veel op elkaar gelijkende gedichten aan. Maar naast deze aanmerkingen signaleerden deze critici ook kwaliteit. Lovend tot zeer lovend lieten Wiel Kusters en de critici in de Limburgse pers (Paul Haimon, Willem K. Coumans) zich over de poëzie uit; zij wezen op de sterke techniek, de aanwezigheid van een authentiek talent en de functionele versobering.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

63 Kritisch lit. lex.
november 1996