Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Albert Helman

door Michiel van Kempen

1. Biografie

Lodewijk (Lou) Alphonsus Maria Lichtveld werd op 7 november 1903 te Paramaribo geboren als telg van een geslacht met zowel Duits, creools en Nederlands als indiaans bloed; zijn beide grootmoeders waren van indiaanse afkomst. Zijn vader was een vroom-katholieke comptabel ambtenaar, zijn moeder een voormalige onderwijzeres. Lou was de oudste in een gezin van negen kinderen.

Van zijn elfde tot en met zijn veertiende jaar vertoefde hij in Nederland, waar hij korte tijd meende priester te zullen worden. Maar verteerd door heimwee keerde hij terug naar zijn geboorteland. Hij maakte de Paulusschool (mulo) af en slaagde in 1920 voor de derderangsonderwijzersakte. Verbitterd om de koloniale mentaliteit in Suriname ging hij in 1921 opnieuw naar Nederland.

In Amsterdam studeerde hij muziek en Nederlandse taal- en letterkunde. Voor korte tijd had hij eerst een baan als onderwijzer aan een volksschool. Al spoedig werd hij organist van de Amsterdamse St-Bonifatiuskerk en ook muziekrecensent bij het katholieke dagblad De Maasbode. Naderhand kwam er een baan bij als verslaggever en kunstredacteur van De Telegraaf. Zijn muziekkritieken - en incidenteel ook ander werk - verschenen onder de namen Hypertonides, Louis Lightfield, Beckmesser, zijn composities ook onder de naam Hella Bentram. Voor de eerste geluidsfilm, Regen (1929) van Joris Ivens, schreef Lichtveld de muziek.

Onder de naam Lodewijk Lichtveld verscheen in 1923 zijn debuutbundel, De glorende dag. Later verscheen het meeste van zijn

literaire werk onder de naam Albert Helman, maar hij gebruikte ook de namen Rolf Keuler, Jo Jaspers, Floris Kapteyn, Hella Bentram-Matriotte en J.B. Tenoten. Met Leni Mengelberg, met wie hij in 1927 trouwde, schreef hij kookboekjes onder de naam Marion Bekker. Veel uitgaven van het Surinaamse Bureau Volkslectuur werden door Lichtveld geschreven, maar verschenen anoniem, zoals ook de redes die hij voor de Surinaamse president Pengel schreef niet zijn naam vermelden.

Van november 1925 tot en met 1931 maakte hij deel uit van de redactie van De Gemeenschap. De godfather van de groep rond dit tijdschrift, Pieter van der Meer de Walcheren, nam ook hem onder zijn hoede en deed hem - als tegenhanger van de naam van de dichter Jan Engelman - het pseudoniem Helman aan de hand (een naam die Van der Meer aan een louche doktersfiguur uit zijn bundel Vergelding had ontleend). In dezelfde jaren verschenen ook bijdragen in Opgang, De Vrije Bladen en Erts. Samen met Chris de Graaff trad Helman eind 1931 uit de redactie van De Gemeenschap, toen het Nederlandse episcopaat weigerde de preventieve censuur op het blad op te heffen. Al eerder, na kerst 1930, was hij opgestapt als muziekcriticus van De Maasbode.

Helmans eerste boeken verschenen bij de uitgeverij die Albert Kuyle had opgezet, De Gemeenschap, maar vanaf De stille plantage verscheen het meeste van zijn fictionele proza bij Nijgh & Van Ditmar. Omdat Helman vond dat deze uitgeverij zijn werk verkwanselde, verruilde hij deze in 1990 voor In de Knipscheer. Van 1932 tot 1938 woonde Lichtveld in het Spaanse San Cugat del Valle. Hij verdiende de kost als schrijver en als correspondent voor de NRC en De Groene Amsterdammer. In deze jaren schreef hij ook voor De Stem en Rynbende's Blijmoedig Maandblad (1928-1938) en vanaf 1930 was hij redacteur van Balans. Algemeen jaarboek der Nederlandse kunsten. Hij ontwikkelde zich tot een partijloos anarchosocialist en werkte samen met George Onveil aan de buitenlandse republikeinse propaganda tegen de Spaanse dictator Franco. Evenals Menno ter Braak enj. Slauerhoff weigerde hij in 1932 het lidmaatschap van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, maar in 1941 trad hij toch toe.

In Spanje scheidde hij van zijn eerste vrouw en in 1938 vertrok

hij met zijn tweede vrouw, de Duitse beeldhouwster Lili Cornils, voor een bijna tweejarig verblijf naar Mexico, vanwaar hij weer naar Nederland ging. Tijdens de bezettingsjaren was hij actief in het verzet. Onder de pseudoniemen Nico Slob, Friedrich Nietzsche en Joost van den Vondel schreef hij ook antinazistisch werk en hij droeg anoniem bij aan het Eerste Vervolg van het Geuzenliedboek (1943), Berijmd verzet en het blad De Vrije Kunstenaar (waarin hij schreef onder de naam Brandaris). Hij maakte deel uit van de Grote Raad der Illegaliteit. Voor zijn verzetsactiviteiten werd hij - tegen zijn zin - Officier in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Eind 1945 maakte hij deel uit van het Nederlandse Noodparlement.

Hij was medewerker, later redacteur van de Kroniek van Kunst en Kultuur (1940-1953), vanaf 1941 redacteur van de novellenreeks De tuinspiegel van de Amsterdamsche Boek- en Courantmij, trad in 1946 toe tot de medewerkerskring van het anticonfessionele maandblad voor literatuur en beeldende kunsten Apollo, schreef recensies voor Critisch Bulletin, stukken voor Nieuw Suriname (1947) en was voorzitter van de Federatie van Verenigingen van Surinamers buiten Suriname.

In 1949 keerde hij naar Suriname terug om er minister van Onderwijs en Volksgezondheid te worden: hij legde het fundament voor de Algemene Middelbare School. Na een conflict met de Staten van Suriname in 1951 trad hij terug. Een nieuwe periode van intense schrijfactiviteit brak aan, hetgeen resulteerde in romans, toneelstukken en vertalingen. Hij schreef reportages en gedichten in het Surinaamse dagblad Het Nieuws, artikelen in de Caribbean Historical Review en tal van andere bladen. Hij maakte deel uit van de redactie van Eldorado. Maandblad ter behartiging van de belangen van Suriname en de Nederlandse Antillen (1949-1950) en Vox Guyanae. Tweemaandelijks tijdschrift voor wetenschap en cultuur (1954-1959). Daarnaast was hij maatschappelijk zeer actief. Van 1954 tot 1961 was hij voorzitter van de Surinaamse Rekenkamer. Voorts was hij directeur van de Volksuniversiteit, bestuurslid van de Stichting voor Surinaamse volkskunst, voorzitter van de Spellingcommissie voor het Sranantongo. Hij richtte het Taalbureau en de Stichting tot Bevordering van Publicaties op Wetenschappelijk en Cultureel Gebied op.

In 1961 werd hij als Gevolmachtigd Minister verbonden aan de Nederlandse ambassade in Washington en opgenomen in de delegatie van het Koninkrijk bij de Verenigde Naties, specifiek om de Surinaamse belangen te behartigen. Vanaf dat jaar tot 1964 was hij ook lid van de Culturele Adviesraad voor het Koninkrijk. In 1965 trouwde hij voor de derde maal, met Thera Rebel, welk huwelijk een jaar standhield.

Na zijn pensionering vestigde hij zich op Tobago. De laatste periode van grote schrijfactiviteit resulteerde in tal van boeken en bijdragen aan verschillende tijdschriften - vooral aan Maatstaf. In 1986 verruilde hij het Caraïbische eiland voor afwisselend het Italiaanse Airole en Amsterdam-Buitenveldert. Daar overleed hij op 10 juli 1996.

In 1953 ontving Helman voor De laaiende stilte de Vijverbergprijs, in 1961 kende de Sociedad Bolivariana op Aruba hem het diploma van Eer en Distinctie toe voor zijn culturele werk (in het bijzonder met betrekking tot Simon Bolívar), in 1962 verleende de Universiteit van Amsterdam hem een eredoctoraat voor zijn linguïstische werk en in 1994 schonk het Surinaams Muziek Collectief hem een beeldje om zijn muzikale verdiensten voor het voetlicht te brengen. Pas in de laatste jaren van zijn leven werd hij met enkele exposities en specials van tijdschriften geëerd. Het Fonds voor de Letteren kende hem een jaar voor zijn overlijden een jaarlijks eregeld toe.

In 1976 maakte de Wereldomroep Televisie de film Onafhankelijkheid, een kostbaar goed over Helman. Onder regie van Jan Bosdriesz en op basis van een script van Gerard Soeteman werd Avonturen aan de Wilde Kust in 1982 door de NOS uitgezonden als vijfdelige documentaireserie.

Van Helmans drie kinderen verwierf Noni bekendheid als tekenares en schrijfster van jeugdboeken.

2. Kritische beschouwing

Het resultaat van Albert Helmans lange, arbeidzame leven is imposant. Hij heeft herhaaldelijk beweerd dat hij gepoogd heeft een renaissancist te zijn en die poging was niet ijdel: zijn boeken bewegen zich op het terrein van de antropologie, de geschiedschrijving, de kookkunst, de gezondheidskunde, de filmografie, de kosmologie, de literatuurwetenschap, de taalwetenschap, de politiek en het onderwijs. Hij schreef muziekcomposities en muziekkritieken, taalkundige studies, journalistieke krantenbijdragen, politieke redes en talloze nota's als minister en bestuurder. En dan is er zijn bellettristische nalatenschap die alle genres bestrijkt: toneel, poëzie en proza (romans, novellen, korte verhalen, jeugdboeken, essays, reisverslagen, autobiografische stukken en biografieën). Helman maakte vertalingen, verzamelde spreekwoorden en was redacteur van tijdschriften, encyclopedieën en anthologieën.

Thematiek

Om in die veelheid ordening aan te brengen, is zijn oeuvre wel eens opgedeeld naar de geografische situering: de ‘Surinaamse’, de ‘Nederlandse’ en de ‘Mexicaanse’ romans. Om praktische redenen is zo'n opdeling begrijpelijk, maar zij doet geen recht aan de eenheid die in alle verscheidenheid toch waarneembaar is. Want de literaire activiteit van Helman wordt uiteindelijk geschraagd door drie elementen. Allereerst de doorvorsing van alle hoeken en gaten van wereld en kosmos, de intellectuele nieuwsgierigheid naar de constituenten van natuur en bovennatuur. Vervolgens de strijd voor het grootste mentale goed: de fysieke en intellectuele vrijheid. Tenslotte de verlegging van grenzen en het doordringen in nieuwe geografische en creatieve domeinen. Deze drie nauw met elkaar samenhangende elementen zijn fundamenteel voor het vatten van Helmans rusteloze en veelzijdige activiteit: zij zijn bepalend geweest voor de thematiek van zijn werk en de telkens weer andere vormgeving daarvan. De verhalenbundels Hart zonder land (1929) en Het euvel Gods (1932) geven variaties te zien op het thema van de dolende mens die in de wereld tevergeefs naar nieuwe coördinaten zoekt. Volledig inzicht in aard en zin van het leven is onmogelijk. We kennen daarvoor onze eigen persoonlijkheid te slecht,

weten niet exact waar de werkelijkheid ophoudt en de verbeelding begint en hebben geen greep op onverklaarbare krachten. Praktisch al Helmans boeken leggen van deze scepsis getuigenis af. Zo is Het eind van de kaart (1980) een verslag van een uitputtende reis over de Marowijne- en Lawarivier diep het Surinaamse binnenland in, maar tegelijkertijd het relaas van het aftasten van de eigen existentiële mogelijkheden en zekerheden.

Stijl / Verwantschap

Toen Helman met de roman Zuid-zuid-west in 1926 zijn prozadebuut maakte, had hij al een boek op zijn naam staan: de dichtbundel De glorende dag (1923). Deze vroegste poëzie stond sterk onder invloed van Guido Gezelle en van de Tachtigers, veelgelezen auteurs in Suriname in de eerste helft van de twintigste eeuw. Helman verwierp de verzen van zijn debuutbundel later als epigonistische mooischrijverij. Voor het proza dat hij in deze jaren schreef, blijkt hij het werk van Arthur van Schendel en Vlamingen als Stijn Streuvels, Maurits Sabbe en August Vermeylen goed gelezen te hebben: de novelle Mijn aap schreit, verschenen in 1928, maar geschreven vóór de roman Zuid-zuidwest, doet sterk expressionistisch aan.

Thematiek

Dat laatste boek opent met een zin die de gemoedsgesteldheid vanwaaruit het ontstond goed aangeeft: ‘Misschien is het zoo nog het beste: eenzaam te zijn, want alleen de eenzame geeft acht op de stilte.’ Vanuit het isolement van de jonge West-Indiër in Nederland schreef Helman een verhaal vol weemoed en heimwee in milde, sfeerrijke en vaak ook romantische beschrijvingen van zijn vaderland. Daarmee is hij ook de eerste geweest die het exilisme tot Caraïbisch thema verhief in de Nederlandstalige literatuur. Zuid-zuid-west is de evocatie van een land zoals een sensitieve jongeman dat waarneemt: de stad en haar bewoners, Para-district en familie, het binnenland met zijn oerbos dat in Helmans visie vooral het domein is van overweldigende natuurkrachten. Tenslotte vertrekt de jonge ikfiguur naar Europa en volgt nog de beroemdste epiloog uit de Surinaamse letteren, met de striemende woorden aan het adres van de Hollanders:

Inderdaad, gij zijt een achtenswaardig volk, met vele schoone leuzen. En de werkelijkheid? Een ver land dat ik verschrompelen zie tot een dorre woestijn. En ik durf het u zeggen, zondagsbrave

kooplieden: dit is UW schuld. Want naamt ge bezit van dit land - ik wil niet spreken over recht of onrecht, God weet dit alleen - waarom heeft het uw liefde niet meer, nu gij niet langer spreken kunt over het Dividend?

Met zijn epiloog schaarde Helman zich in een oude traditie van geëmotioneerde, niet van pathos vrije, directe aanklachten, een traditie waarin Jacob Haafner met zijn Reize in eenen palanquin (1808) en natuurlijk Multatuli met zijn Max Havelaar (1860) hem waren voorgegaan. Het lijdt geen twijfel dat Helman de geciteerde regels geschreven heeft als de West-Indische variant op de slotpassage van de Max Havelaar. Overigens werd de epiloog uit Zuid-zuid-west Helman door de autoriteiten niet in dank afgenomen. Het boek bezorgde hem de naam anti-Nederlands en anti-Oranje te zijn. Een Leidse leerstoel in de creoolse talen werd hem door de neus geboord, omdat het ministerie van Koloniën iemand die zo scherp schreef op die post niet wenselijk achtte.

De novelle Mijn aap schreit (1928) presenteert een motief dat bleef terugkeren in Helmans oeuvre: de seksualiteit. Een jongeman koopt van een voorbijkomende jager een aapje: ‘de krul van zijn staart was gelijk een oog, een klein leep oog waarmee een schooierige filosoof naar de wereld gluurt; de staart, het zesde zintuig, geboren als een perverse orchidee, conisch als een gestyleerde anus!’ Het aapje begint de jongeman zo op zijn zenuwen te werken dat hij het op een kwade dag een portie zoete rijst met apennootjes voorzet, waardoorheen hij cyaan heeft gemengd. Frank Martinus liet in 1977 een psychoanalyse op dit verhaal los in Albert Helman, de eenzame jager. Hij gaat daarin na hoe de aap een spiegeling is van de ikverteller en stelt dat, wanneer de jongeman voor Helman zelf staat, het niet anders kan of de met zoveel tederheid beschreven aap staat voor het niet-hanige in hemzelf. Het doden van de aap wordt beschreven als ware het een sadomasochistisch ritueel. Van de staart, de ‘perverse orchidee’ en ‘gestyleerde anus’, wordt gezegd: ‘Zijn staart was als een priem’ (p. 62), zonder twijfel een fallisch symbool. Helman onderkende dit samengaan van erotiek en dood als een theatraal gebeuren, begeleid door de klanken van een fagot (p. 60):

Tegenover hem ben ik gaan zitten, en ik heb een trage muziek gespeeld van donkere, dikke tonen, die waren als vette modderbellen welke zwellend komen bersten aan de oppervlakte van een moeras. Roode tonen heb ik geblazen uit de houten buis; ze vielen stuk op zijn kop als overrijpe tomaten, en het roode sap droop langs zijn bek naar een holle echo.

De passage pleit voor de diepgang van Helmans novelle. Mijn aap schreit behoort tot het beste dat hij geschreven heeft.

Het grootste succes behaalde Helman echter met De stille plantage (1931), het verhaal van een familie van Franse hugenoten die vóór de herroeping van het Edict van Nantes naar Nederland vlucht, om van daar naar Suriname te reizen. Raoul de Morhang, zijn vrouw Josephine en haar twee zusters willen een plantage stichten waar rechtvaardigheid en liefde de leidende beginselen zijn. Diep in het bos zetten zij de suiker- en tabaksplantage Bel Exil op. Maar de onderneming mislukt. De wrede en zuipende plantageopzichter Willem Das kan zich niet vinden in de humane slavenbehandeling die De Morhang voorstaat. Wanneer Das een van hem zwangere slavin doodschopt, slaat de nobele neger Isidore de opzichter neer. Naburige planters doden daarop de neger. Agnes, verliefd op Isidore, is ontroostbaar en wordt tot een schim van de nuchtere, taaie werkster die zij ooit was. Josephine is al lang blij wanneer ze het verdoemde land kunnen ontvluchten; zij is zwanger en schenkt in Engeland het leven aan een zoon, Gaston, die aan het einde van het verhaal naar de plantage terugkeert, maar daar nog slechts een handvol verrotte balken aantreft. De machten der natuur zijn sterker dan de humanistische gezindheid van de goedbedoelenden, een strijd tussen natuur en cultuur die we in veel van Helmans boeken tegenkomen.

De stille plantage werd gepubliceerd kort na het door de bisschop gedecreteerde ontslag van de auteur als muziekcriticus bij het katholieke dagblad De Maasbode. De bisschop reageerde daarmee op de publicatie van Helmans korte roman Serenitas (1930). Dit verhaal over de godvruchtige simpele-van-geest Dorus zou, volgens Knuvelder ‘met voor die tijd ongewone vrijmoedigheid over sexuele problemen’ handelen. Misschien heeft Helmans bitterheid over Holland, dat niet minder benepen bleek te zijn dan het door hem als zo beklemmend ervaren Suriname, de

toon van De stille plantage gezet. Maar de roman is eerst en vooral een proza-uitwerking van de vlammende epiloog uit Zuid-zuid-west: het verhaal van een liefdeloze plantagekolonie, waar de menselijkheid het aflegt tegen de harde wetten van het financiële gewin.

In 1952 publiceerde Helman rond dezelfde verhaalstof De laaiende stilte. Het is zijn enige ooit bekroonde roman geworden en dat die eer niet het populairdere De stille plantage ten deel viel, is niet verwonderlijk. In de vorm van een dagboek van de zowel sensitieve als dweepzieke Agnes d'Esternay overtuigt het boek veel gemakkelijker dan de oudere roman die een rechttoe rechtaan moraal van de survival of the fittest uitdraagt. In de tekening van de karakters betuigt Helman zich een aanzienlijk rijper auteur dan in de bordkartonnen figuren van de edele neger Isidore en de gruwelijke plantageopzichter Willem Das uit De stille plantage.

Kunstopvatting / Verwantschap

In Wij en de litteratuur (1931) heeft Helman een poëtica geformuleerd die verwoordde wat er leefde bij de groep rond het tijdschrift De Gemeenschap, maar die voor een flink deel ook altijd zijn eigen poëtica is gebleven. De auteur moet zo schrijven dat de lezer zich voelt opgenomen in een wij-besef. Hij heeft daarbij drie steunpunten: religieus, sociaal en ethisch. Zijn eerste steunpunt is de verhouding tussen Ik en God, de creatie is een daad van adoratie voor de Schepper. Zijn tweede steunpunt is de verhouding tussen Ik en andere mensen: hieruit haalt de auteur ‘de weerstand om, onverstaan tengevolge van eigen en anderer tekortkomingen, tòch te spreken’. Het derde steunpunt is de relatie tot Ik en Mijzelf, het zuivere geweten dat maakt dat zijn schepping een eigen noodlot volgt, ‘dat het zelf in zich draagt. Het is geen zelfexpressie, het is een derivaat; het is als een kind, dat de lotgevallen van zijn moeder alleen deelt zoolang het nog niet geboren is, maar dat daarna steeds eigenwilliger zich van haar afwendt’. Dat dit van de schrijver moed vraagt, is iets wat Helman later herhaaldelijk heeft uiteengezet.

Helman stond met deze ideeën in wezen niet ver af van de personalistische opvattingen van het tijdschrift Forum (1931-1935) - al zijn God en noodlot daar ver te zoeken. In zijn kritieken be-

toonde hij zich ook een aanhanger van Ter Braaks ‘demasqué der schoonheid’. Het gaat Helman erom dat de schrijver zich met huid en haar overlevert aan zijn tekst Als de lezer ‘zichzelf en zijn eigen wereld’ daarin terugvindt, is de communicatie geslaagd, maar dan gebeurt er ook iets dat zich onttrekt aan de invloed van de schrijver: het werk wordt eigendom van de lezer. Als enige zinvolle literatuurgeschiedenis ziet Helman dan ook het relaas van de manier waarop lezers een werk lazen, opvattingen die hij heeft verkondigd in zijn ‘inleiding tot het lezen van romans’, Leef duizend levens (1941). Zo verkondigde hij al vroeg ideeën die eerst in de jaren zeventig met de opkomst van de receptie-esthetica gemeengoed werden.

Ontwikkeling

Van de drie steunpunten die hij een schrijver toedicht, heeft hij het eerste - de verhouding van Ik tot God - na zijn breuk met de katholieke kerk niet meer verkondigd. Sindsdien noemde hij zichzelf een anarchosocialist, een partijganger zonder partij, daarmee aangevend dat een schrijver zowel moet rebelleren en non-conformist zijn als zijn sociale verantwoordelijkheid moet aanvaarden. ‘Elk verhaal snijdt pas hout wanneer het op ethos berust’, zegt hij in Zaken, zending en bezinning (1968). Dat de schrijver zich op die wijze soms isoleert, heeft Helman zelf vaak genoeg ondervonden. Deze ervaring weerspiegelt zich ook in zijn romanfiguren, die pure eenzaten zijn, van de simpele schrijnwerker Dorus uit Serenitas tot de geluksjager Minne Postma uit Orkaan bij nacht (1934) en de hugenote Agnes d'Esternay in De laaiende stilte. In die gevallen gaat het ook in sterke mate om een maatschappelijk isolement, een afzondering van de gemeenschap. Het ‘Hart zonder land’ dat Helman al in 1929 tot zijn centrale thematiek maakte, heeft vele gedaantes aangenomen, maar is in zeventig jaar schrijfbedrijvigheid nooit wezenlijk anders geworden.

Verwantschap
Stijl

De eerste cesuur in Helmans werk betekende ook dat hij vanaf dat moment een Einzelganger werd en nooit meer tot een groep of richting te rekenen was. Hij verruilde al spoedig Nederland voor Spanje. Door het lezen van Blaise Cendrars en Franz Kafka - wiens Het proces (1947) hij van een inleiding voorzag - ging hij veel soberder schrijven; zinnen die overwoekerd worden door metaforen zoals in Zuid-zuid-west en soms nog in De

stille plantage, verdwijnen. Zijn omvangrijkste roman, Waarom niet (1933), staat centraal in zijn tweede periode. Het boek bestaat uit drie delen. Het eerste deel beschrijft hoe drie kinderen opgroeien op een verlaten eiland. Met hun kinderlijke psychologie ontwikkelen zij zelf een vorm van godsbegrip, een eigen grammatica en een natuurmoraal die zich maar moeilijk verdraagt met de opvattingen van Manuel, een man die vanuit ‘de beschaving’ hun wereld is komen binnendringen. Voorbeelden als Robinson Crusoë (1719) van Daniël Defoe en A High Wind in Jamaica (1929) van Richard Hughes doen weinig af aan de overtuigingskracht van dit deel. In het tweede deel keren de kinderen terug naar de ‘beschaafde’ wereld. Uitgebreid worden de huwelijksperikelen van Manuel in Spanje verteld; de drie kinderen Rien, Karel en Jantje wordt de westerse wereld snel vertrouwd en alle drie maken zij zich sterk voor de communistische heilstaat. De afkeer van het kleinburgerdom wordt in zeer veel dialogen naar buiten gebracht, wat ten koste gaat van de overtuigingskracht van de karakters en het handelingsgebeuren, dat met een bomaanslag abrupt eindigt. In het laatste deel van het boek positioneert Helman zich tegenover zijn romanfiguren en ook tegenover de lezers en critici in een lange dialoog tussen uitgever en schrijver die de genese van het boek vertelt, een metaliterair commentaar zoals hij dat ook in De G.G. van Tellus (1994) heeft gegeven.

Ontwikkeling
Thematiek

Zijn communistische sympathieën was geen lang leven beschoren, toen hij zag hoe Rusland zich achter het Franco-regime schaarde. Hij koos partij in de Spaanse Burgeroorlog en schreef reportages die hij bundelde in De sfinx van Spanje (1937). Zijn roman Aansluiting gemist (1936) speelt zich af in Barcelona, waar allerlei Duitse vluchtelingen zijn terechtgekomen. Achtereenvolgens worden voorgesteld de jood prof. Baruch die in een vioolkist huist, de beroepsrevolutionair Tibor en de boekverkoper Kiesewetter: mensen die zich in het Duitsland van het opkomende nazisme niet langer meer thuisvoelden. Zo is het boek vooral een relaas van emigratie en ontheemding, van mensen die zich dankzij hun moed erdoorheen slaan, of anderen die door hun angst en conventionaliteit de aansluiting missen en het niet redden. Deze migratiethematiek keert in Helmans laat-

ste novelle, Zomaar wat kinderen (1994), in een andere setting terug: de problemen van een Surinaams gezin dat in de Bouterse-tijd naar Nederland verhuist.

Helmans antifascistische opstelling bleek in de oorlogsjaren uit zijn verzetsverzen, zijn brochure over de joodse vluchtelingen Millioenen-leed (1940) en zijn boek over de Duitse geest Aldus sprak Zarathustra (1944), maar had hem ook al in 1935 De dolle dictator ingegeven. Deze roman is duidelijk een politieke satire op Adolf Hitler. De historische stof is ontleend aan het leven van Juan Manuel de Rosas, die in Argentinië snel opklom tot de generaalsrang en in de jaren 1835 tot 1852 een dictatoriaal bewind voerde dat, gesteund door de goede contacten van zijn dochter met gezanten en diplomaten, op den duur steeds meer mensenlevens kostte. De parallel met Hitlers levensloop is duidelijk: het volk steunt hem aanvankelijk onvoorwaardelijk, het komt tot een conflict met de Kerk, rassenhaat en holle leuzen vullen het mythomane Volksempfinden.

Relatie leven/werk

Helman heeft nooit zijn autobiografie willen schrijven, maar heeft wel verspreid veel autobiografische stukken gepubliceerd. Ook in de meeste fictionele boeken zijn elementen aan te wijzen die direct op Helmans biografie teruggaan. Dat de meeste van zijn romans in de ikvorm zijn geschreven, zal geen toeval zijn. In de literatuur weerspiegelt zich de schrijver, maar enig wantrouwen tegenover die spiegel is geboden. In Wederkerige portretten (1985), waarin hij geschilderde portretten van zichzelf becommentarieert, waarschuwt Helman: ‘wie kent het eigen uiterlijk anders dan door een spiegelbeeld, dat links en rechts omkeert, het fenotype op de plaats van het genotype stelt? De man voor zijn scheerspiegel, de vrouw voor die op haar toilettafel, zij zien zichzelf nooit anders, zij “herkennen” zichzelf alleen in deze inversie, als geïnverteerden...’ De vraag is dus in hoeverre het slechts schijn is dat hij bijvoorbeeld in de roman Orkaan bij nacht een episode van zijn eigen leven verbeeldt. De hoofdpersoon, Minne Postma, is een veertiger die zijn huwelijk heeft zien verlopen. Hij zoekt de eenzaamheid in een reis naar Afrika, ontmoet in Spanje eerst het meisje Esclarmonde en vervolgens in Afrika een verwante geest in de fabrikante Claire. Al is hun intense verhouding niet van lange duur, de liefde zal hen altijd

vergezellen. De verhaaldraad is nauwelijks van belang, de roman is primair een evocatie van, zoals Kelk het noemde, ‘natuurgeheimen, die slechts met het instinct zijn te ontraadselen’.

Thematiek

Dit boek geeft de uitwerking van opnieuw een belangrijk motief in Helmans oeuvre: de tegenstelling tussen instinctleven en verstand. De exploratie van het mystieke, niet-rationele deel van het bestaan heeft Helman altijd gefascineerd. Al in de verhalen van Het euvel Gods zoekt hij naar de irrationele gronden van het menselijk handelen. Begrippen als goed en kwaad, zin en onzin voorziet hij van een sterke relativering. In de vooroorlogse jaren maakte hij studie van de psychoanalyse. Het prozatweeluik 's Mensen heen- en terugvoeg (1937) legt daarvan getuigenis af. In het eerste deel, ‘Heenweg: De Brief’, krijgt een man van een minister de opdracht om een brief te overhandigen aan een onbekend persoon. De man weet niet wat er in de brief staat en moet maar afwachten tot de geadresseerde opduikt die erom zal vragen - een tergende opdracht. Helman heeft hierin de mens neergezet die, op zoek naar het wezen van het leven, verwacht opheldering te vinden bij de ander, zonder te beseffen dat juist in die verwachting het wezen ligt en dat opheldering en geheim identiek zijn. In het tweede deel, ‘Terugweg: Het Ei’, is de hoofdrol weggelegd voor het kleermakertje Cesar, dat trouwt met de zorgzame Genia, die steeds minder echtgenote en steeds meer moeder voor hem wordt; langzamerhand keert Cesar terug tot een toestand van embryonale geborgenheid, in het ei van de moederfiguur.

Stijl
Thematiek

In de suspense van een onderneming die belaagd wordt door nauwelijks waarneembare krachten, herinnert het boek aan Kafka - een verwantschap die Ter Braak ook al meende te bespeuren in de sobere verteltrant. Helman noemde het boek zelf een uitgewerkte metafoor, en dat geldt ook voor Het vergeten gezicht (1939). Ook deze roman geeft, evenals de andere drie in Mexico gesitueerde romans, De rancho der X mysteries (1941), Afdaling in de vulkaan (1949) en Zusters van liefde (1988), een uitwerking van het conflict tussen ratio en intuïtie. De protagonisten zijn erudiete vertegenwoordigers van de westerse verstedelijkte cultuur, die geconfronteerd worden met mensen in hun eenvoudige natuurstaat. Het vergeten gezicht verhaalt van de eenzame

matroos Rufino López. In de bordelenwijk van Veracruz ontmoet hij de prostituee Mathilde, die qua postuur veel van hem weg heeft. Rufino wordt uiteindelijk doodgeschoten door de souteneur don Agustin, waarop Mathilde zich in de kleren van de matroos steekt en in diens gedaante zee kiest In de rolverwisseling heeft Helman op symbolische wijze willen laten uitkomen waar hij meent dat de mens ‘bevrijding kan vinden en het vergeten gezicht te aanschouwen van ons goddelijk ik’ (p. 120). Evenals 's Mensen heen- en terugweg getuigt deze roman van een zoeken naar geborgenheid en zoals in veel van Helmans romans is de hoofdfiguur een zoekende die de condition humaine wil ontvluchten voor een nieuwe integratie van het Zelf. Vrijheid (Rufino) en gebondenheid (Mathilde) gaan uiteindelijk in elkaar op, al is dat toch een eenwording die zoveel mystiek vraagt dat de symboliek een weinig overtuigend handelingsverloop meekrijgt.

Thematiek / Techniek

Tegen het decor van revolutie en contrarevolutie thematiseert Afdaling in de vulkaan de idee van de menselijke moed die geen obstakel uit de weg gaat. De ikverteller Alberto stuit echter in zijn harde mannenbestaan telkens op het berustende ‘Quién sabe - wie weet’ van de eenvoudige Mexicanen. Evenals in De rancho der X mysteries vlecht de schrijver allerlei spookverhalen, occulte anekdotes over peones, medicijnmannen en katholieke rituelen en volksvertellingen door zijn relaas.

Zusters van liefde is het sluitstuk van het kwartet Mexico-romans. Degene die het boek zijn geografische achtergrond meegeeft, is zelf geen hoofdfiguur: het is een historicus die alles van antropologisch en historisch commentaar voorziet, en zelfs in die mate dat de inbedding van zijn commentaar in het verhaalgebeuren romantechnisch nauwelijks nog verantwoord kan heten. In het eerste deel, ‘Vuur’, zet Helman een juxtapositie van karakters neer: de arts Linio Carpio verafschuwt de katholieke devotie en probeert zich bij de moderne tijd te houden, terwijl zijn Amerikaanse minnares Laurette zich als archeologe op Mexico's verleden richt. Beiden geraken tot het besef dat hun perspectief te eng is; de arts gaat een oude inheemse oogziekte bestuderen en Laurette beseft dat het verleden alleen uit het heden kan worden begrepen. In het door vulkanische erupties

geteisterde Mexico (het ruimtelijke decor dat de grote innerlijke tegenstellingen van het land weerspiegelt) vindt de arts een nieuwe geliefde. Zo ook vindt in het tweede deel, ‘Wind’, de Spaanse kunstenaar Hector Belasco zijn ‘zuster van liefde’ Ena, krachtig, solidair en intellectueel en erotisch complementair. Hector en Ena willen met een groep in een afgelegen oord een nieuw bestaan opbouwen, maar zij vinden een rampzalig einde in een grot die door een stenenlawine wordt afgesloten.

Veel bekende elementen keren terug: de sterke vrouwenfiguren, het leven als een speurtocht naar onafhankelijkheid, de mens die zijn vrijheid probeert te bevechten op de machtige natuur; de kerk en de ‘Indio's’ met bijgeloof, rituelen en mythologie, de hoofdfiguren met hun ratio. Net als in De stille plantage wordt een groep die een ideale maatschappij probeert te vestigen, door de natuur gedwarsboomd. Maar de teneur is niettemin niet echt pessimistisch: de menselijke liefde reikt over de culturen heen en is het enige wapen tegen het oergeweld van de natuur.

Ontwikkeling

In de naoorlogse productie valt allereerst het grote aantal niet-fictionele uitgaven op waarin Helman zich heeft beziggehouden met politiek, historie en cultuur van Suriname. Daartoe horen onder meer zijn geschiedenis van het warenhuis Kersten, Zaken, zending en bezinning, het Cultureel mozaïek van Suriname (1977), het reisverslag Het eind van de kaart en zijn lange essay De foltering van Eldorado (1983). Het laatste boek is een ‘ecologische geschiedenis van de vijf Guyana's’ waarin Helman de geschiedenis schetst van inheemsen, veroveraars en postkolonialen in het landschap omsloten door Atlantische Oceaan, Amazone en Orinoco. Het boek kan als geschiedschrijving de toets der wetenschappelijke kritiek niet doorstaan, maar als grootse poging tot herschrijving vanuit niet-westerse optiek van een stuk Amerikaanse geschiedenis doet het boek niet onder voor Eduardo Galeano's Kroniek van het vuur. Silvia de Groot heeft opgemerkt dat in het boek dezelfde persoon spreekt als de ‘verbitterde romanticus en teleurgestelde idealist die hij in Zuid-Zuid-West al was’. Dit is zeker waar, maar het is ook deze persoonlijke gedrevenheid die De foltering van Eldorado tot een histoire engagée

maakt die als literair document haar waarde zal blijven behouden.

Stijl

In de jaren vijftig verschenen kort na elkaar vier romans die tot het beste van Helmans oeuvre behoren: De laaiende stilte, De medeminnaars (1953), Mijn aap lacht (1953) en Spokendans (1954). Ze zijn strakker gecomponeerd dan Helmans oudere werk. De stijl is ingegeven door een goed gevoel voor maat - al valt op hoe Helman opeens in nauwelijks verholen woede scherp kan uithalen en een breed scala aan scheldwoorden gebruikt (evenals trouwens in zijn poëzie). Een aantal boeken heeft onder de ongebreideldheid zeker geleden: Waarom niet, Zaken, zending en bezinning en De G.G. van Tellus zouden bij een strakkere redactie zeker aan kracht hebben gewonnen. In Leef duizend levens schrijft Helman: ‘De persoonlijkheid van den schrijver is in elk boek aanwezig’, maar zelfheeft hij dat wel eens wat al te stringent opgevat, zodat sommige boeken gebukt gaan onder een te grote drammerigheid en schoolmeesterachtige betweterij (‘stellig’ is Helmans meest karakteristieke woord). Stilistisch neemt Kleine kosmologie (1947) een afzonderlijke plaats in het oeuvre in: deze speelse verkenningen van het kosmische in het menselijk bestaan zijn geschreven in lyrische zinnen, die zo ritmisch-metrisch zijn opgebouwd, dat ze gemakkelijk tot verzen zijn om te zetten.

Techniek

In het proza van Helman keren twee structureringsprincipes terug vanuit geheel tegenovergestelde bron. De invloed van het orale laat zich aflezen in de verhaallijn die rechttoe rechtaan chronologisch is en waarin, zoals in orale vertellingen, flashbacks afwezig zijn. Anderzijds valt op dat de structurering veel te danken heeft gehad aan muzikale bouwprincipes, en met name aan de fuga's zoals Beethoven die in zijn kwartetten componeerde. In De medeminnaars verhaalt Helman over de intellectuele groei en erotische ontluiking van een jongen die op een oudere vrouw verliefd is. Het contrapunt speelt in de opbouw een belangrijke rol: alle personages en handelingen worden gekoppeld aan het gemoed van Joachim, zodat stem en tegenstem zich als een veelstemmige canon aan de lezer presenteren. De roman Mijn aap lacht is opgebouwd als een symfonie met een langzame inleiding, een levendig eerste deel in sonatevorm, het

tweede deel met dezelfde motieven in een andere toonsoort en een snelle finale. Het boek is een half-satirische, half-ernstige verbeelding van de menselijke queeste naar geluk, goeddeels geprojecteerd op een ruimtelijke setting die aan Suriname is ontleend. In dit boek - en dat geldt ook voor verschillende andere - laat Helman natuurschildering en allegorisch karakter prevaleren boven een uitgewerkte karakteruitbeelding, met als gevolg dat zijn personages soms weinig scherp zijn getekend. Spokendans is als allegorie van het schrijverschap misschien niet helemaal geslaagd, maar binnen het geheel van Helmans werk toch een interessant en nog steeds goed leesbaar boek. In de 's nachts verschijnende schrijver Stanni, met zijn wispelturige karakter, heeft Helman een portret van zijn vriend Slauerhoff willen geven.

Ontwikkeling

In de laatste jaren van zijn leven bundelde Helman veel ouder werk, zoals in de verhalenbundels Verdwenen wereld (1990) en Peis noch vree (1993) en de poëziebundel Adyosi/Afscheid (1994). Hij bewerkte oudere boeken zoals Mexico zingt (1992, oorspronkelijk 1937) en Kroniek van Eldorado (1995, oorspronkelijk 1983) en maakte een oud manuscript, De G.G. van Tellus, voor publicatie gereed. Hij heeft daarmee niet kunnen verhinderen dat nogal wat van dat werk te wijdlopig of gedateerd aandoet. Zijn beste werk speelt zich opnieuw in het Caraïbisch gebied af.

Thematiek

Hoofden van de Oayapok! (1984) geeft opnieuw, maar nu in de vorm van vijf redevoeringen, een verhaal over migratie. De roman is opgebouwd volgens de wetten van de Griekse tragedie: vijf delen, eenheid van plaats, tijd en handeling. Spreker is de indiaan Malisi, die is weggetrokken uit zijn vertrouwde Amazone- regenwoud om in het Westen een wetenschappelijke carrière op te bouwen. Hij keert terug naar zijn stam, maar weet daar uiteindelijk toch niet meer te aarden. Helman geeft hiermee de geschiedenis van de menselijke migratie en de veranderingen die zich in de menselijke geest voltrekken. Maar Hoofden van de Oayapok! is tegelijkertijd ook een zeer persoonlijk document dat evenzeer Helmans eigen levensverhaal verbeeldt. De auteur maakt de balans op van een lang en veelbewogen leven: wat is de optelsom van dit alles geweest? Waar tussen al die

bladzijden zit ik? Hoe ver ben ik afgedwaald van mijn twee volbloed indiaanse grootmoeders? Daarmee keert hij met dit boek terug naar het beginpunt, de heimwee-roman Zuid-zuid-west.

De prozastukken in Verdwenen wereld sluiten goed aan op Hoofden van de Oayapok!. Het gaat om zowel fictie als non-fictie, wat aan de bundel een enigszins hybride karakter geeft. De beste verhalen laten zien waarom S. Vestdijk Helman tot de belangrijkste beoefenaars van het korte proza in de Nederlandse taal rekende. In de eerste afdeling, ‘Autochtonen’, neemt de verteller de lezer mee op verschillende expedities naar het Surinaamse binnenland. Helman vervlecht door zijn eigen herinneringen inheemse vertellingen. Uit het contrast tussen deze paradijslegenden en de geschiedenis van de Spaanse kolonisatoren rijst de thematiek op die hij in Hoofden van de Oayapok! breder heeft uitgewerkt: de botsing van de westerse, zogenaamd moderne denk- en leefwereld, en de zogenaamd primitieve levenswijze van de binnenlandbewoners die hun oude, traditionele patroon van denken en observeren hebben aangehouden. Als een leidmotief blijft dit ook terugkeren in vooral de tweede afdeling, ‘Wegbereiders’, die wel in dezelfde geografische omgeving speelt - het binnenland; maar dan onder de niet-autochtonen: de pioniers die het land in kaart brengen, er wegen, bruggen en hoogspanningslijnen plannen en zo de voorhoede van de westerse beschaving vertegenwoordigen. De laatste twee afdelingen bundelen herinneringen en beschouwingen die Suriname en dan vooral de stad Paramaribo en directe omgeving in beeld brengen en met de onderwijzersvinger becommentariëren.

Helmans laatste grote roman, De G.G. van Tellus, heeft als vertrekpunt een handgemeen tussen een slager en zijn vrouw. Een schrijver die dit ziet, maakt dit gegeven tot uitgangspunt van een roman, waarbij vanuit verschillende invalshoeken de vraag aan de orde komt wat ruzies en internationale conflicten betekenen. Het ontstaan van het verhaal en de indruk die het maakt op een slaperig Hollands provinciestadje vormen de kern van de roman. De mysterieuze G.G. van Tellus - God, Gouverneur-Generaal of Helmans alter ego? - houdt op grond van rapportages van zijn detectives alles in de gaten. Aan het eind roept hij alle betrokkenen bijeen op Rottummerplaat om hun de les te

lezen. Nogmaals spreekt de contesterende, voltairiaanse geest van Helman: ‘Al die agressiviteit die uitloopt op de grootste wreedheden ontstaat uit de dwaze indelingen die de mensen in hun eigen massa maken’ (p. 320). Ook dit is een allegorisch boek, vol van gedachten en bespiegelingen die alle waarden van de mens, natuur en bovennatuur, bevragen. Wijdlopigheid, moralisme en een verouderd tijdsbeeld doen helaas afbreuk aan de bij vlagen virtuoos vertelde roman. Het abstractieniveau ervan is te hoog dan dat het Hoofden van de Oayapok!, dat andere literaire testament, zou kunnen doen vergeten.

De poëzie van Helman kan grofweg in twee groepen worden onderverdeeld. In zijn Verzamelde gedichten (1979) bundelde hij gedichten rond tijdloze thema's als liefde en vergankelijkheid, ouderdom, eenzaamheid en leegte. De dichter schuwt geen enkele versvorm of taalexperiment, wat niet wegneemt dat de meeste gedichten geschreven zijn in een strenge strofenbouw en metriek. Afgezien van een enkel vers in parlando-stijl en hier en daar een eerder kritische dan lyrische uithaal, zijn de gedichten veelal cerebraal-intellectualistisch en doen ze geregeld een beroep op de classicistische beeldwereld. In de afdeling ‘Anakroniek’ bezingt de dichter een gestorven geliefde die afwezig is, maar paradoxaal genoeg als ‘jij in mij’ ook een anachronistisch na-bestaan leidt. In Adyosi/Afscheid zijn Helmans gedichten in het Sranan, zijn Nederlandse gedichten die betrekking hebben op Suriname en zijn verspreide poëzievertalingen gebundeld. Hier laat zich een heel andere dichter zien, die veel eenvoudiger en toegankelijker schrijft (hij hanteert geregeld de liedvorm), die scherp en geestig is en het scabreuze niet schuwt.

Kritiek

De waardering van het oeuvre van Helman heeft geweldige schommelingen gekend en de vraag is natuurlijk of zijn enorme veelzijdigheid daaraan debet is geweest. Zijn eerste prozaboeken, Zuid-zuid-west, Mijn aap schreit en De stille plantage, vonden alom bewondering, waarna een periode aanbrak van verguizing, die door H. Marsman scherp onder woorden werd gebracht, toen hij De onverzoenlijken, De dolle dictator en Orkaan bij nacht kwalificeerde als ‘allerverfoeilijkst maakwerk’ en ‘bedroe-

vend inferieur’. Met 's Mensen heen- en terugweg was Helman weer in aantocht, meende zowel Ter Braak als Vestdijk, maar daarna zou de waardering blijven wisselen tot het viertal romans dat in de jaren vijftig uitkwam: De laaiende stilte, De medeminnaars, Mijn aap lacht en Spokendans, die alle vier gunstig werden onthaald (al sprak Willem Frederik Hermans bij het eerste boek over ‘boekerige romantiek’). Daarna echter is er nauwelijks nog lijn te ontdekken in de ontvangst van het werk. Van zijn laatste boeken werd nogal eens geconcludeerd dat ze te wijdlopig en gedateerd aandeden, maar er waren ook andere geluiden: Jos de Roo vond De G.G. van Tellus het beste dat Helman geschreven heeft. Unaniem geprezen werd voorts de korte roman Hoofden van de Oayapok!, die aan een opmerkelijke comeback begon toen Felix Burleson er in 1995 een toneelbewerking van op de planken bracht.

Publieke belangstelling

Helman heeft als geen andere West-Indische auteur het grote lezerspubliek weten te bereiken: verschillende van zijn romans haalden tien drukken. Opvallend is dat zijn oudere werk steady sellers heelt opgeleverd, als Zuid-zuid-west (twaalf drukken) en De stille plantage (22 drukken), terwijl literair veel rijpere boeken als 's Mensen heen- en terugweg, Het eind van de kaart en Hoofden van de Oayapok! nooit werden herdrukt. De waardering van de zijde van Helmans Surinaamse landgenoten is pas laat op gang gekomen: de scherpe pen en het weerbarstige karakter van Helman stonden een waardering in de kleine gemeenschap blijkbaar zeer lang in de weg.

3. Primaire bibliografie

Enkele vóór 1962 verschenen partituren, tijdschriftartikelen en vertalingen van Helmans werk zijn te vinden in: [J.H. Adhin], Lou Lichtveld/Albert Helman, een representatieve bibliografie. Paramaribo 1962, Bureau Volkslectuur. Die bibliografie bevat ook een zeer klein aantal verspreid verschenen publicaties. Een aantal andere tijdschriftartikelen is te vinden in: Irene Rolfes, Bibliografie. In: Mutyama (Lou Lichtveld - Albert Helman - negentig jaar), jrg. 4, nr. 5, 1993, pp. 96-104.

4. Secundaire bibliografie

71 Kritisch lit lex.
november 1998