Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Gery Helderenberg

door Rudolf van de Perre

1. Biografie

Gery Helderenberg, pseudoniem van Hubert Buyle, werd geboren op 18 januari 1891 te Nieuwkerken-Waas als zoon van de plattelandsdokter Alfons Buyle en van Leonie Buytaert, die reeds in 1898 overleed. Het gezin telde nog twee meisjes, waarvan de jongste op jeugdige leeftijd gestorven is. Het milieu van zijn kinder- en jeugdjaren heeft zijn leven en werk in niet geringe mate beïnvloed. Helderenberg volgde intern de Grieks-Latijnse humaniora aan het Sint-Jozefscollege te Aalst (1902-1908). Zijn priesteropleiding kreeg hij aan het Klein-Seminarie te Sint-Niklaas (1908-1910) en het Groot-Seminarie te Gent (1910-1914). Door de oorlogsomstandigheden ontving hij zijn priesterwijding in 1915 te Boulogne-aan-Zee, waar hij legeraalmoezenier was. Na de Eerste Wereldoorlog werd hij achtereenvolgens kapelaan te Zarlardinge (1919), Herdersem (1922) en Lede (1925). In 1937 werd hij benoemd tot aalmoezenier van het hospitaal der Zwarte Zusters te Geraardsbergen en in 1939 tot Algemeen Directeur in het moederhuis van dezelfde congregatie te Aalst. Hij was er tevens aalmoezenier van de Onze-Lieve-Vrouwkliniek en van 1941 af ook lesgever aan het daaraan verbonden Sint-Augustinusinstituut voor Verpleegkunde. In 1965 ging hij met emeritaat en werd hij benoemd tot rector van Huize Ronkenburg, rustoord en klooster van de Zwarte Zusters te Lede bij Aalst, gelegen binnen het domein van een vroeger kasteel. Hij overleed er op 9 december 1979.

Helderenberg publiceerde een groot aantal dichtbundels en schreef meer dan veertig spreekkoren en koorspelen ten be-

hoeve van de studerende en arbeidende jeugd. Voor zijn poëzie werd hij driemaal bekroond door de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, in 1932 met de A. Beernaertprijs voor Smeltkroes, in 1962 met de vijfjaarlijkse G. Gezelleprijs voor de bundels verschenen in het betreffende tij dvak, en in 1972 andermaal met de Guido Gezelleprijs voor Pentaphonium. In 1956 ontving hij de Prijs voor Letterkunde van de provincie Oost-Vlaanderen voor Triomf van de dood en in 1961 de prijs van de Scriptores Catholici voor Liefde en dood. In 1975 werd hem voor zijn gehele oeuvre de Driejaarlijkse Staatsprijs ter bekroning van een schrijversloopbaan toegekend.

2. Kritische beschouwing

Relatie leven/werk

Onder de verspreide gedichten, opgenomen in Verzamelde gedichten, bevindt zich ‘Zomeravond op Ronkenburg’, dat op typische wijze de aristocratische leef- en geesteswereld van de priester-dichter Helderenberg omschrijft. Hij laat zich hierin meedrijven op zijn verbeelding naar een voorbij verleden. Toen verliep een avond op Ronkenburg met gasten en muziek nog volgens de ongeschreven voorschriften van een precieus ritueel. Nu maakt de techniek dat alles overbodig. Er zijn geen gasten meer, de oude instrumenten zijn verhuisd naar het antiquariaat en de muziek klinkt op uit de koelte van een grammofoonplaat.

Publieke belangstelling

Het verraadt iets van zijn heimwee naar vroegere waarden en ook van het isolement dat hij steeds heeft gekozen. De talrijke dichtbundels (ruim dertig in totaal), die hij in de loop der jaren had gepubliceerd, verschenen van 1951 af meestal in beperkte, bibliofiele uitgaven, die niet in de handel waren. Na twee selectieve en uiteraard beperkte bloemlezingen (Liefde en dood, Ante terminum) lieten de in 1978 verschenen Verzamelde gedichten voor het eerst een duidelijker beeld zien van de omvang en de kwaliteit van Helderenbergs dichterschap, hoewel ook deze uitgave nog niet eens de helft van het gehele dichtwerk omvat. Toen Helderenberg in 1975 de Driejaarlijkse Staatsprijs ter bekroning van een schrijversloopbaan ontving, was hij voor velen nog een onbekende. Zijn poëzie beweegt zich bovendien geheel buiten het klimaat van onze tijd, ze past ook niet in de moderne geestesstromingen, die aan de ontreddering en gespletenheid van de westerse mens gestalte geven. Zijn betekenis ligt dus elders en wel in de eigen (taal)wereld die hij heeft gecreëerd en die verbonden is met een uitgesproken religieuze thematiek.

Ontwikkeling

De tien bundels die Helderenberg vóór 1951 liet verschijnen, moeten in feite beschouwd worden als de (lange) aanloop tot de kern van zijn dichterschap, dat zich pas na zijn zestigste levensjaar definitief ontplooide.

Zijn vroegste werk, Poëmata, typische belijdenispoëzie, vertoonde nog onmiskenbaar impressionistische invloed, vooral van Karel van de Woestijne. Na een onderbreking van meer dan tien jaar volgen de bundels snel op elkaar. Lente-hemel, Smeltkroes en Het aanbeeld zijn nog in de ban van de explosieve beeldentaal van het humanitair expressionisme, wat bij Helderenberg een barokke beeldenovervloed veroorzaakte.

Relatie leven/werk

Met Doodendans en Het gasthuis keert hij terug naar het klassieke vers. De gedichten zijn nu anekdotisch van aard en worden, wat de thematiek betreft, mede bepaald door de veranderde levensomstandigheden. Helderenberg is dan tewerkgesteld als ziekenhuisdirecteur en -aalmoezenier. De weemoedige sfeer van het ziekenhuis en de bestendige confrontatie met mensen uit de diverse sociale geledingen, die vechten tegen de vertwijfeling en de dood, brengen hem als vanzelf naar de vraagstelling omtrent leven en dood. Als priester zoekt hij een antwoord in een spiritualistische zingeving.

Verwantschap / Traditie

Een titel als Doodendans roept reminiscenties op aan de laat-middeleeuwse verwante literatuur (Elckerlyc, Anthonis de Roovere) en aan Holbein en Dürer. Ook Helderenberg voert de dood zelf ten tonele, die zijn weerloze slachtoffers moeiteloos in zijn greep heeft, maar hij geeft hen ook de troost mee dat hij hen bevrijdt van de aardse ellende en voor hen een nieuw, transcendent bestaan opent.

Ontwikkeling

In de volgende bundels (Polyptiek, Tobias, De goddelijke harpenaar) concentreert Helderenberg zich meer op zijn eigenlijke priestertaak. De beleving van het priesterschap wordt uitgebeeld binnen het kader van de liturgische leefwereld en getoetst aan de objectieve geloofsleer. In de hymnische bundel De goddelijke harpenaar, die zelfs kenmerken vertoont van de mystieke minnepoëzie, komen ook de typische spanningen aan bod van de mystiek-begenadigde ziel tussen jubelende opvlucht en menselijke zwakheid en beperktheid. Wel gaat ook deze bundel nog gebukt onder een barokke beeldenweelde en een soms storend maniërisme.

Thematiek

Omdat ik U bemin, verschenen in het zestigste levensjaar van de dichter, betekent een keerpunt. De bundel bevat de synthese van wat voorafging en kondigt tegelijk de thema's aan die in de volgende bundels uitgediept worden. De individuele problematiek van zonde en genade wordt verruimd tot die van de mensheid, het mysterie van erfzonde en verlossing. Hierin staat het lijdensverhaal centraal. De ‘passio Christi’ is trouwens een van de thema's die Helderenberg bij herhaling zal opnemen, evenals het Marialeven, dat hij psychologisch ontleedt en waarvan hij de betekenis nagaat in verband met de verlossing. Onrechtstreeks gebeurt dit ook in Triomf van de dood, twintig jaar na Doodendans. De dood wordt hier afwisselend in de ikvorm en in verschillende personages opgevoerd, van tamboer tot veldheer, van rover tot dienaar Gods. Overal is hij als een bedreiging aanwezig. Hij belichaamt de ‘vanitas vanitatum’, de ijdelheid van het menselijke streven. Zoals in Anthonis de Rooveres Vander mollenfeeste ontkomt niemand aan zijn oproeping: de prelaat evenmin als de nederige kapelaan of de non die de stervenden bij staat, de internist en de chirurg evenmin als het meisje met de pokputten of de eenvoudige tamboer in de processie.

Visie op de wereld

Toch wordt de dood niet gezien als negatieve kracht, als ‘vernieler’, maar als ‘iemand’ die het leven afrondt en voltooit. Door de realistische en vaak tragische voorstelling en uitbeelding van die aardse werkelijkheid heen klinkt opnieuw Helderenbergs spiritualistische visie, die aan de dood zijn metafysische betekenis geeft. Door de aardse aspiraties te plaatsen in het perspectief van hun beperktheid en vergankelijkheid (‘alle glorie verdampt tot rook’), wordt de blik verlegd naar andere waarden. Juist door het sterven wordt ‘alle duisterheid opgeklaard’. De drie letters op de oude grafzerken, D.O.M. (Dominus Omnium Magister), geven

Meer nog, in de visie van de dichter is de dood voorwaarde tot de verrijzenis, tot een eeuwig herstel van een bewuste verbondenheid met God.

Thematiek

In Legende der heiligen vertolkt Helderenberg op lyrische wij ze een reeks heiligenlevens. Het zijn bij uitstek de heiligen - vooral de martelaren - die de les van de aardse betrekkelijkheid begrepen hebben. Expliciet komt het passiethema nog aan bod in Horologium perpetuum, ‘XXIV glasramen voor een verrijzeniskerk’, evenveel ‘meditaties’ bij de verschillende stadia van Jezus' lijden, dood en opstanding. De grootheid van de eenzame Jezusfiguur staat in schril contrast met de zwakheid van de door het aardse opgeslorpte mens, waarvan de dichter zichzelf als exponent ziet.

Traditie

De ik-betrokkenheid is in deze poëzie trouwens groter dan wordt vermoed. Helderenberg beleeft dit alles immers vanuit zijn priesterlijke functie, de priester als andere Christus, die zich vaak bevindt tussen uren van eenzaamheid en angst en de vreugde mee te werken aan het verlossingswerk. De priester die ook voortdurend geconfronteerd wordt met de rijkdom van de liturgische symbolen (gewaden, altaarkleden, voorwerpen), die hij nu een archetypische waarde verleent. Anderzijds - en dit is ook een terugkerend motief - wijst hij op de evangelische armoede en eenvoud van Jezus tegenover de pracht en praal waarmee prelaten omgeven zijn. Die kritiek komt reeds voor in Omdat ik U bemin. In Triomf van de dood roept ze reminiscenties op aan onder meer Der kerken claghe van Jacob van Maerlant of aan bepaalde refreinen van Anna Bijns. In De zegeningen, een bundel waaruit een grote zorg spreekt om het lot van de medemens, pleit hij naar aanleiding van Vaticanum II, in het gelijknamige gedicht, voor een terugkeer naar de zuiver evangelische waarden en de les van de bergrede. Ook in latere bundels (Doxologia pro Christo meo, Antiquariaat) is deze bekommernis aanwezig, maar uit hij ook zijn verdriet om het verlies van liturgische waarden.

Techniek

Helderenbergs dichterschap spitst zich toe op de interne beleving van zijn priesterschap, op de religieuze ervaring die er rechtstreeks mee verbonden is. Vooral in de verwerking van dit thema toont Helderenberg zich de poeta faber. In de drie

afdelingen van Emblemata biblica gebruikt hij planten, dieren en muziekinstrumenten uit de bijbel om ze in hun symbolische betekenis toe te passen op actuele situaties of op de spanning die ze teweegbrengen in het eigen beleven. In het eerste deel van de tweestrofige gedichten stelt hij meestal de bijbelbeelden in hun concrete betekenis voor; zij vervangen de zinnebeeldige prenten van de vroegere emblemata. In het tweede deel komt de symbolische toepassing, die vaak een onverwachte wending aan het geheel geeft. Een voorbeeld is ‘De vis’;

Het brevier volgt uiterlijk het stramien van het Latijnse gebedenboek, dat in zijn vierledigheid gebaseerd is op de indeling van de seizoenen. In strofen van korte achtregelige verzen bouwt Helderenberg aan een mozaïek, waarin profane en sacrale elementen elkaar kruisen. Tegen de achtergrond van natuurimpressies uit winter, lente, zomer en herfst ontstaat een amalgaam van beelden met bijbelse, kerk- en algemeen-cultuurhistorische referenties, die de eigen ‘Werdegang’ op dichterlijke wijze inkleden. In een tegelijk barokke en moderne verwoording geven ze uiting aan de menselijke ontoereikendheid en het daarmee gepaard gaande ‘onverklaarbaar verdriet’.

Verwant met Het brevier is het lange gedicht Doxologia pro Christo meo, dat uit meer dan zevenhonderd blanke verzen bestaat en dezelfde thematiek uitdiept in ‘een verrassend en fascinerend lyrisch retabel’ (Thomas). Zelfs al schijnt het dichterschap van Helderenberg op een bepaald ogenblik een andere richting uit te gaan met het drieluik Neerhof op Ronkenburg, De vijvers en Bomen op Ronkenburg, dan is de (nieuwe) eigen omgeving andermaal slechts een alibi om zijn innerlijk leven te vertolken. Hij transcendeert de natuurervaring tot religieuze ervaring, door de veelvuldige bijbelse verwijzingen en plaatst het persoonlijk avontuur in het perspectief van de heilsgeschiedenis.

Ontwikkeling

In zijn tachtigste levensjaar verschijnt Pentaphonium, de eerste van zes lijvige bundels, die zijn grondthematiek nog verder verruimen en verdiepen. Nieuw is dat hij ook reeds vooruitblikt op de situatie van de ‘Priester 2000’, die in een veranderde maatschappelijke context, als ‘mens in zijn verloren eenzaamheid’ het licht en de vreugde van de openbaring moet blijven verkondigen door het verdriet en de ‘duisterheden van het leven’ heen.

Nog eenmaal krijgt de thematiek van leven, dood en opstanding gestalte in Nacht der symbolen/Contrapuntische variaties, waarin muzikale - de dichter was ook een onderlegd muziekkenner en -beoefenaar - en andere motieven verbonden worden met liturgische symbolen. Dit uur tussen u en mij wijst op een haast Gezelliaanse toenadering tussen God en individu. Het levenseinde gaat gepaard met een afstand doen van de aardse werkelijkheden en een zich overgeven aan een bovenzinnelijke wereld.

Als in een synthese vat hij, enkele maanden vóór zijn dood, nog eens zijn hele bestaan samen in Itinerarium, een autobiografisch gedicht van vijfhonderd blanke verzen. Uiterlijk evoceert hij de onderscheiden levensfasen, van geboorte tot graf, innerlijk gaat het over het vroege besef van de geestelijke roeping met de angst en de twijfel, die zich op de weg naar de bewustwording en de zekerheid van de priesterlijke opgave aandienen. Een blik op zijn lectuur (de mystieken), zijn omgang met muziek en het daarmee verbonden esthetisch genot, zijn be-

hoefte aan vriendschap completeren het geheel. Itinerarium is het geestelijk testament van een dichter die tot het laatste ogenblik creatief bezig bleef.

Visie op de wereld

Helderenberg heeft in zijn poëzie een afgerond religieus wereldbeeld tot stand gebracht. Al het geschapene is innerlijk verbonden met en afhankelijk van zijn Schepper. De dingen van de aarde zijn tekenen die verwijzen naar boven. Voor hem hebben ze een sacraal karakter, dat hun metafysische dimensie opent. Toch roepen de ‘wonderen van de schepping’ in hem een ambivalente reactie wakker. Enerzijds zetten ze aan tot Franciscaanse jubel, tot dankbaarheid en lofprijzing, van de andere kant tot weemoed en verdriet bij de ervaring van de vergankelijkheid, het menselijk tekort en het spel van goed en kwaad in de wereld. Die visie wordt uiteindelijk opgevangen door zijn zo vaak beklemtoond geloof in het mysterie van de verlossing door Christus' dood en verrijzenis. Dat geloof is echter geen verscheurd geloof, maar het bezit iets van de contrareformatorische zekerheden, die in de glorie van de barok een passend onderkomen vonden.

Kunstopvatting

De poëzie van Helderenberg is geen lyrische neerslag van zijn ervaringen. Zij is in haar beeldvorming rechtstreeks verbonden met de objectieve betekeniswaarde van de verschijnselen, die hem onthuld wordt door zijn uitgebreide eruditie, gevoed door omgang met en kennis van de bij bel, lectuur van theologische geschriften (van exegeten en kerkvaders), wetenschappelijke en encyclopedische werken. De talrijke bundels - vooral vanaf Omdat ik U bemin - laten een mozaïek zien van referenties en betekenissen, die betrekking hebben op de wereld van delfstoffen, planten en dieren (de natuur), maar evenzeer op de menselijke bedrijvigheid, zowel op het ambachtelijke als op het artistieke vlak (muziek, beeldende kunsten, vooral kerkelijke kunst). Dat alles wordt overkoepeld door de veelvuldige verwijzingen naar de liturgie (vieringen, mis- en altaargewaden, voorwerpen, vaatwerk, brevier).

Stijl

Die barokke beeldenweelde wordt vertaald in een even barokke vormgeving, die doet denken aan de door Helderenberg graag gehoorde en zelf uitgevoerde muziek van J.S. Bach en G.Ph. Telemann. Anderzijds bezit ze een klassieke en gedisci-

plineerde vormgaafheid. Helderenberg maakt in de regel gebruik van strofe, metrum en rijm. De meeste strofen vormen een eenheid binnen het gedicht. Het herhaaldelijk schrijven in reeksen of cycli wij st op een uitdiepen van de thema's, zoals dat ook in de muziek (sonate, symfonie) het geval is. Juist door de muzikale beïnvloeding blijft zijn vers voldoende beweeglijk en is de ritmische spanning behouden.

Kritiek / Publieke belangstelling

Door haar aard en karakter zal de poëzie van Helderenberg nooit een ruim lezerspubliek bereiken. Wel bevat ze een goudmijn voor exegeten. Ondanks de officiële erkenning, uitgedrukt in een aantal bekroningen, is zijn poëzie nog niet vaak het voorwerp van literaire analyse geweest. Behalve een paar langere kritische beschouwingen (Thomas, Van de Perre) verscheen er tot dusver slechts één uitgebreide, exegetische studie (Vangenechten).

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

45 Kritisch lit lex.
mei 1992