Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

A.F.Th. van der Heijden

door Sander Bax

1. Biografie

Adrianus Franciscus Theodorus van der Heijden, geboren op 15 oktober 1951 in het Brabantse Geldrop, groeide op in een arbeidersmilieu. Zijn vader werkte bij Brabantia en Philips als lakspuiter, zijn moeder was thuis bij de kinderen. Het gezin bestond verder uit zus Marianne en broer Frans. Van der Heijden bezocht de Frater Andreasschool in Geldrop en de hbs van het Sint-Joriscollege in Eindhoven, waar hij in 1969 eindexamen deed. Vanaf 1970 volgde hij aan de Katholieke Universiteit Nijmegen de studies psychologie en filosofie. In de filosofie behaalde hij zijn kandidaats. In 1976 begon hij aan de Universiteit van Amsterdam aan een studie Esthetica. Hij brak de studie af om schrijver te worden.

In 1978 debuteerde Van der Heijden onder het pseudoniem Patrizio Canaponi in het literaire tijdschrift De Revisor. Later hanteerde hij ook de schrijversnaam A.F.Th. Incidenteel werkte hij mee aan Raster, De Gids, Dietsche Warande & Belfort en Optima, het tijdschrift waarvan hij in 2001 eenmalig gastredacteur was. Een groot deel van zijn werk is in het Duits vertaald; van enkele werken bestaan vertalingen in het Russisch, Bulgaars, Zweeds, Spaans en Fins.

Het werk van Van der Heijden is veelvuldig bekroond. In 1979 ontving hij voor de verhalenbundel Een gondel in de Herengracht de Anton Wachterprijs, in 1986 voor de roman De gevarendriehoek zowel de F. Bordewijkprijs als de Multatuliprijs. Onder het plaveisel het moeras werd in 1997 bekroond met de Generale Bank Literatuurprijs, Het schervengericht in 2007 met de AKO Literatuurprijs en in 2009 met De Inktaap. Voor Tonio ontving

hij in 2012 zowel de Libris Literatuurprijs als de NS Publieksprijs. Zijn hele oeuvre werd in 2003 bekroond met de Schrijversprijs der Brabantse Letteren, in 2011 met de Constantijn Huygensprijs en in 2013 met de P.C. Hooftprijs. Voor een zin uit Mim kreeg hij in 2008 de Tzumprijs. Advocaat van de hanen is in 1996 verfilmd, Het leven uit een dag in 2009. Het leven uit een dag is in 2014 ook voor toneel bewerkt.

Van der Heijden woont met zijn echtgenote Mirjam Rotenstreich in Amsterdam, waar in 2010 hun enige zoon, Tonio, om het leven kwam bij een auto-ongeluk.

2. Kritische beschouwing

Ontwikkeling

Als Patrizio Canaponi in 1978 in De Revisor het verhaal ‘Bruno Tirlantino of De bruiloft van prinses Ann’ publiceert, wordt dat op de cover van dit toonaangevende literaire tijdschrift aangeduid als ‘een prozadebuut van formaat’. Een vermelding met een onvermoed grote voorspellende waarde, want het werk dat deze auteur, na twee boeken onder pseudoniem, vanaf 1983 onder eigen naam (soms afgekort tot A.F.Th.) heeft gepubliceerd, is alleen al in fysiek opzicht van een opmerkelijk formaat: van de cycli De tandeloze tijd (vanaf 1983) en Homo duplex (vanaf 2003) zijn tot nu toe respectievelijk zeven en vijf forse delen verschenen, waarvan een enkele zelfs in twee boeken moest worden uitgebracht. Ook de thematiek, die sterk mythisch getint is, kan worden aangeduid als ‘van formaat’.

Thematiek / Traditie

Het debuut is een verhaal over wat de dichter en academicus Bruno Tirlantino overkomt tijdens de bruiloft van genoemde prinses Ann. De dichter en zijn entourage worden beschreven als een laatnegentiende-eeuwse, decadentistische groep, verslaafd aan seks, drugs en allerlei dionysische rituelen. We zien alles door de ogen van een Nederlandse ik-figuur, wiens vriendin Emily in de ban is geraakt van Tirlantino. Een centraal gegeven in dit verhaal is het artistieke verzet van de dichter tegen sterfelijkheid en ouderdom, dat ook bekend is uit het werk van Oscar Wilde en J.-K. Huysmans.

Verwantschap

Hoewel het verhaal in eerste instantie verwant lijkt aan het neodecadentisme dat in de jaren zeventig werk van auteurs als Joyce & Co (Geerten Meijsing) en Jan Siebelink kenmerkt, opereert Canaponi onmiddellijk in de context van wat men in die tijd voorzichtig Revisor-proza. begon te noemen: het zogenaamde ‘academistische proza’ waarin vooral aandacht was voor de vorm van het literaire werk. Revisor-auteurs als Frans Kellendonk en Doeschka Meijsing keerden zich tegen het in die tijd dominante realisme en benadrukten dat het in de literatuur om het gebruik van de verbeelding draaide. Frans de Rover benoemde het werk van Patrizio Canaponi dan ook als ‘literatuur van de verbeelding, vol spiegeleffecten en freudiaanse motieven’.

Ontwikkeling

Van der Heijden heeft altijd benadrukt dat zijn publicaties onder de naam Patrizio Canaponi, gezien moeten worden als een specifieke fase in zijn oeuvre. Canaponi is de barokke stilist uit zijn beginjaren, terwijl hij zijn eigen naam gebruikt voor het realistischer proza van de jaren tachtig, te beginnen met De slag om de Blauwbrug (1983) en Vallende ouders (1983), respectievelijk de proloog en het eerste deel van De tandeloze tijd. In deze cyclus, waarvan Albert Egberts de spil vormt, houdt zijn stijl het midden tussen barok en realisme, tussen surrealisme en zakelijkheid.

Thematiek / Techniek

Canaponi's debuutbundel Een gondel in de Herengracht (1978) is een multi-perspectivisch, zelfs ‘kaleidoscopisch’ (De Rover) boek waarin opmerkelijke gebeurtenissen op eigenzinnige wijze worden verteld. Uiteindelijk wil Canaponi in dit boek vooral het proces van vertellen of verbeelden zelf laten zien. In ieder verhaal tilt de verteller op het oog banale gebeurtenissen op naar een betekenisvol, mythisch niveau. Hij doet dat door een droomachtig, surrealistisch taalgebruik; tegelijk resoneren er in deze bundel - net als daarna in de novelle De draaideur (1979) - tal van mythologische en freudiaanse thema's (Oedipuscomplex, castratiecomplex), die door de verbeelding hun specifieke betekenis krijgen. Illustratief hiervoor is hoe in het verhaal ‘De Gazellejongen, de trappiramide & de rattenkoning’ het masturberen van de jongen Attilio wordt beschreven als een heilig, bijna mystiek moment. Het zaad dat Attilio op zijn zolderkamer plengt, op het moment dat een processie zijn huis passeert, komt terecht op een nest jonge ratten:

De ratten vluchtten in paniek uit elkaar, in stervorm: weg, weg van de plaats van de landing. Maar in hun paniek raakten hun staarten op gordiaanse wijze verstrengeld, en het was op deze onontwarbare knoop dat Attilio zijn weke parel (hij voelde het losschieten nog in zijn vlees) zag neerkomen. De parel spatte tot vormeloosheid uiteen, omsloot en doordrong de knoop als een bindende substantie, en stolde. Als zegellak. Hij verzegelde hem. De parel de knoop. En daarmee was dan de rattenkoning gekroond, die, vergeefs rukkend en trekkend, als een perpetuum

mobile tot in lengte van dagen de onontkoombare herhaling zou blijven van Attilio's kleine, zoete zonde.

Menige gebeurtenis wordt zo gepresenteerd dat zij een beeld blijkt voor de grote ontwikkelingen in het leven van de hoofdpersoon of in de wereld om hem heen.

Ontwikkeling / Thematiek

Hoewel De draaideur geschreven is in een minder maniëristische stijl, is ook deze roman door en door gecomponeerd. Centraal in het boek staat de ontmoeting tussen hoofdpersoon Francis van der Heijden, die vergelijkende literatuurwetenschap doceert, en de mythische figuur Sponge. Na hun ontmoeting, in de toiletten van het Amsterdamse Américain, vertelt Sponge Francis dat hij hem een aantal keren is tegengekomen tijdens zijn reis van Amsterdam naar Rome en terug. Sponge lijkt daarmee de personificatie van de literatuur: de verbeelding die de werkelijkheid zin geeft. Allerlei herinneringen van Van der Heijden aan zijn reis brengt Canaponi in een associatief, freudiaans verband. Net als in de verhalen uit de debuutbundel staat het thema van de seksuele zoektocht centraal. In het eerste deel van de novelle gaat de hoofdpersoon in Amsterdam relaties aan met Arnold, die zelfmoord pleegt door stroomdraden aan zijn penis te verbinden, Ivo, een jongen met een beenprothese, en Willy, een androgyn, verslaafd meisje. Francis heeft last van ‘scabiës’, waar hij hardhandig door zijn moeder van genezen wordt, en hij verwondt zijn geslacht als hij seks heeft met Ivo. Na deze schendingen trekt hij naar Parijs en Avignon en later - via een lange tunnel - naar Italië. In Rome speelt hij zelf voor androgyne gigolo en gaat hij op zoek naar de kraamkliniek waar hij geboren is. Het verhaal wordt achteraf verteld door Francis, die op het moment van vertellen zojuist vader is geworden. De bevalling is zwaar geweest, ook doordat hij zelf een ‘mannenkraambed’ heeft gehad. De Rover merkt op dat hiervan de suggestie uitgaat dat het hele verhaal gelezen kan worden als één lange koortsdroom: niet voor niets vertelt Francis aan het einde van de roman dat hij niet wakker is geworden van de wekkers die hij heeft laten aflopen. Duidelijk is wel dat alles in dienst staat van inzichten die Francis opdeed tijdens zijn (seksuele) zoektocht.

Nu is hij vader en denkt hij:

Vandaag is voor het eerst sinds jaren, en schrijnender dan toen, het besef tot me doordrongen dat ik eindig ben, en snel opraak. Steeds sneller. Het eeuwige leven heeft maar kort geduurd en ligt al achter me, het eindige voor me. Alleen in een mensenleven is één derde langer dan de twee derden die er op volgen samen.

Het is deze visie op de tijd - en dan vooral het intensere beleven van tijd in bepaalde fasen van het leven - die later een belangrijk thema zal vormen in De tandeloze tijd, waar Van der Heijden het concept van het ‘leven in de breedte’ uitwerkt. Deze beleving van tijd staat ook centraal in Het leven uit een dag (1988): in het eerste deel van deze roman zien we hoe twee mensen zich gedragen die weten dat ze nog maar een dag te leven hebben, in het tweede deel zien we wat het gevolg is van de eeuwigheid: lethargie.

Kunstopvatting

Waar in het werk van Canaponi droom en werkelijkheid steeds tegenover elkaar staan, is het de literatuur die via de droom (de verbeelding, het vertellen) probeert greep te krijgen op de werkelijkheid. Dat is echter niet eenvoudig, want binnen dromen wordt ook weer gedroomd, dromen kunnen zichzelf dromen, de werkelijkheid weten ze te vervluchtigen tot een decor, enzovoort. Het denken van Canaponi (en later Van der Heijden) over literatuur is dan ook behoorlijk complex. Als Revisor-auteur is hem vaak een autonomistische literatuuropvatting toegeschreven: het zou hem gaan om de kracht van de verbeelding, waarmee hij de chaotische werkelijkheid zin kon geven. Maar hier blijkt dat de verbeelding voor hem niet alleen iets positiefs is; er schuilt ook gevaar in. Natuurlijk gebruikt hij de verbeelding om de werkelijkheid te ordenen en te verfraaien. Vaak wordt in dat verband een uitspraak van Albert Egberts, hoofdpersoon van de De tandeloze tijd, aangehaald: ‘Ik ga ervan uit dat je alles wat je aan armzaligs en rottigs op je weg tegenkomt, en waar je niet omheen kunt, achteraf moet kunnen omsmeden, omsmelten tot iets moois, dat tegelijkertijd - verhevigd - de herinnering aan de gruwel in zich bergt.’ Maar die verfraaiing creëert ook afstand

tot de werkelijkheid. Het is niet zonder belang dat Van der Heijden deze uitspraak in de mond legt van een personage dat zijn gave tot fabuleren gebruikt om tegenover zijn geliefde zijn impotentie te maskeren.

Van deze werkwijze levert Van der Heijden een mooie illustratie in De sandwich (1986) In deze novelle reconstrueert hoofdpersonage Adriën de zelfmoorden van twee jeugdvrienden (Frank en Karine) Aan het slot van het boek komt hij uit bij één jeugdherinnering: Frank ligt op de grond, Karine ligt op hem en ze vragen Adriën om de sandwich af te maken. Het feit dat hij dat destijds niet deed, geeft Adriën achteraf het gevoel dat hij ontsnapt is aan het onheil.

Ontwikkeling

Met De slag om de Blauwbrug komt nadrukkelijk de recente actualiteit bij Van der Heijden in beeld: de krakersrellen bij de kroning van Beatrix op 30 april 1980. Tegen het decor van deze rellen zien we de heroïneverslaafde Albert Egberts ontheemd door de stad dwalen. De historische gebeurtenis lijkt volledig langs hem heen te gaan, bezig als hij is om met zijn schaar in te breken in auto's op zoek naar verkoopbare radio's. Pas als hij zichzelf tijdens de slag om de Blauwbrug ineens met een steen in de hand ziet staan, terwijl er een politiehelikopter op hem af komt, beseft hij dat dit een cruciaal moment is in zijn leven; zelfs nu is hij niet in staat tot het stellen van een daad. Hij laat de steen vallen en onttrekt zich aan het tumult.

Thematiek

Dit is een kernsituatie voor de hele cyclus De tandeloze tijd: het lukt Albert niet om op een conventionele manier mee te gaan in het leven. Door zijn reflectieve aard, zijn angst en terughoudendheid kan hij zich maar moeilijk overgeven. In de loop van de cyclus zal dat duidelijk worden in zijn omgang met vrouwen, die lang gekleurd zal zijn door impotentie of onverschillige overdaad. Hetzelfde geldt voor zijn verslavingsgevoeligheid: omdat het conventionele leven hem niet voldoende kan prikkelen, vlucht hij als student in drank (een erfenis van zijn alcoholische vader), en later in Amsterdam ook in cocaïne en heroïne.

Onmachtig tegenover de werkelijkheid probeert hij die naar zijn hand te zetten door te schrijven en te vertellen. Om zijn impotentie te verbloemen verzint Albert voor zijn grote liefde

Milli Händel een verhaal dat tot de conclusie leidt dat zij vermoedelijk zijn halfzusje is, waardoor hun relatie incestueus wordt. Zo is Albert constant bezig zijn eigen Brabantse jeugd om te vormen tot een veel groter, mythisch en betekenisvol verhaal. In Vallende ouders en De gevarendriehoek doet Van der Heijden dat door middel van een verhaal waarover wel is opgemerkt dat het de structuur van een schaar heeft (de schaar is een belangrijk motief in de roman, als symbool van Alberts onmacht). Vallende ouders begint in 1976, als Albert filosofie studeert in Nijmegen en daar samenwoont met zijn vriend Thjum Schwantje. Samen met Felix (‘Flix’) Boezaardt vormen zij een hecht driemanschap.

Tijdens een dronken nacht besluit Albert zijn studie in Amsterdam te vervolgen en dat wordt vervolgens het doel van de eerste twee delen van de cyclus: Albert wordt uit zijn Nijmeegse huis verdreven, logeert een tijd bij zijn ouders in Geldrop en verhuist dan naar Amsterdam, waar het ‘echte’ leven wacht. Intussen legt hij aan Thjum het filosofische principe uit aan de hand waarvan hij zijn leven vorm wil geven: het leven in de breedte. Hij wil zich verzetten tegen het veel te snelle verstrijken van de tijd en doet dat door één minuut in zijn verbeelding te vullen met steeds meer nieuwe gedachten. Tegenover de opeenvolging van momenten plaatst hij het synchronisme, het naast elkaar plaatsen van beelden, gedachten en herinneringen. Thjum reageert verontwaardigd: deze poging om de tijd te overwinnen leidt tot een ‘absolute stilstand’, die niets anders is dan de lethargie in Alberts leven.

Techniek

Dit principe van het ‘leven in de breedte’ kenmerkt de narratieve structuur van de roman. Albert doet weinig anders dan wat drinken met zijn vrienden, logeren bij zijn ouders, maar tegelijkertijd gaan zijn gedachten en herinneringen alle kanten uit en waaiert het hoofdverhaal uit in allerlei bijverhalen. Zo slaagt verteller Albert Egberts er in Vallende ouders en De gevarendriehoek wonderwel in om zijn eigen lethargie achter een brij van woorden te verbergen.

Thematiek / Techniek

Het perspectief van een ik-vertelling door de oudere Albert Egberts verschuift aan het begin van De gevarendriehoek naar een personaal kinderperspectief. Het kind Albert groeit op in de gevarendriehoek, een tuin tussen twee verkeerswegen en het

kanaal, die vroeger groot leek, maar nu niet meer is dan ‘een taartpunt aarde’ en een ‘spaander niemandsland’. Vanuit dat perspectief volgen we zijn eerste levensjaren: het spelen met Flix, de bezoekjes van oom Egbert en de tirades van vader. In een betekenisvolle scène klimt de man met een ladder naar de eerste verdieping om via de kamer van zijn zoon het afgesloten huis binnen te komen. De dronkaard heeft de ladder echter tegen het raam gezet, waardoor Albert zijn vader alleen binnen kan laten door hem van zich af te werpen. Het is een situatie waardoor ze tegelijk tot in eeuwigheid met elkaar verbonden blijven.

Ontwikkeling

In het volgende deel uit de reeks, Advocaat van de hanen (1990), wordt een hele trits nieuwe personages opgevoerd; bovendien speelt het verhaal zich af tussen 11 en 29 april 1985, vijf jaar na de scènes in de proloog. Dit is kenmerkend voor Van der Heijdens werkwijze: hij is een systeemschrijver, die alles tot onderdeel wil maken van zijn groots opgezette romancyclus; tegelijk is hij een schrijver die constant in ontwikkeling is.

In Advocaat van de hanen is Albert Egberts inmiddels in de gevangenis afgekickt van de heroïneverslaving. Hij zat vast omdat hij de fascist Arend Jan Baartscheer, die al figureerde in De slag om de Blauwbrug, had omgebracht. Nu leidt hij een rustiger leven en is hij een bekend toneelschrijver geworden. Aan het einde van de roman blijkt hij een relatie te hebben met Zwanet Vrauwdeunt, de geliefde van Ernst Quispel, de eigenlijke hoofdpersoon van Advocaat van de hanen.

Deze advocaat is een keurige heer die eens in de zoveel tijd een periode van ‘euforie’ kent, een periode van een paar weken waarin hij zich helemaal onderdompelt in een alcoholistenbestaan. Tijdens zo'n periode is hij getuige van het feit dat agenten de dood van de in de cel gestorven ‘hanekam’ Kiliaan Noppen hebben proberen te verdonkeremanen, omdat men vreest dat de jongen gestorven is na een klap van een agent. Niet lang daarna wordt Quispel gevraagd om de advocaat van de jongen te worden. Als gedurende het proces duidelijk wordt dat hij getuige was, komt dit hem op een schorsing te staan. Uiteindelijk zal blijken dat niet een politieagent, maar een dementerende omstander de klap heeft uitgedaald, iets wat pas duidelijk wordt

na een getuigenverklaring van toneelschrijver Albert Egberts. Quispel is een spiegelfiguur van Egberts. Zoals Egberts zich verliest in drugsgebruik en seksualiteit, zo dompelt Quispel zich onder in drank. Ook hij is op zoek naar steeds extremere vormen van bevrediging. Aan het slot van de roman kruisen hun paden. Na een aantal moeizame jaren wordt Quispel opnieuw, als voor het eerst, verliefd op zijn vrouw Zwanet, net in de tijd dat zij een affaire met Albert begint.

Ontwikkeling
Techniek

Met de nieuwe personages in Advocaat van de hanen krijgt de romancyclus een breder spectrum. Ook komen er andere thema's centraal te staan, zoals de rechtspraak (advocaat Quispel en de zaak rondom Kiliaan Noppen) en de verslaving (Quispels dipsomanie, Alberts heroïneverslaving). Deze thema's worden verder uitgewerkt in het in 1996 verschenen dubbele derde deel van de cyclus, Het hof van barmhartigheid en Onder het plaveisel het moeras, samen bijna 1500 bladzijden. Dit deel bestrijkt de jaren tussen 1976 en 1980. Ook hierin staat een rechtszaak centraal. Albert raakt gefascineerd door de zaak Hennie A., een vrouw die ervan verdacht wordt haar moeder te hebben vermoord. In Het hof van barmhartigheid worden we via Albert en via Hennie A. over allerlei gegevens rondom de zaak ingelicht. Daarnaast is er een cruciale rol voor het koor: de stemmen van roddelende kroeggangers die allerlei mythes over deze vrouw vertellen.

Thematiek

Albert woont intussen in Amsterdam en heeft constant geldgebrek; daarom gaat hij voor ene Gesu Pospora als koerier naar Rome en Milaan, waarbij hij kinderen heen en weer smokkelt. Het eerste boek culmineert in een ‘sneeuwnacht in september’: een euforische kroegentocht tijdens welke Albert voor het eerst cocaïne gebruikt; het is het begin van zijn verslaving. Tijdens deze nacht komt hij Albert-Jan Baartscheer tegen, die hij aanwijst als zondebok. Aan het einde van Onder het plaveisel het moeras stelt Albert eindelijk een daad: hij besluit Baartscheer te vermoorden, naar later zal blijken om op die manier in de gevangenis te komen en daar van zijn verslaving af te kicken.

Relatie leven/werk / Kunstopvatting

In A(lbert), F(lix) en Th(jum) wordt de kern van Van der Heijdens schrijverschap zichtbaar. Tegenover de fabulerende Albert plaatst hij de beeldend kunstenaar Flix, die het liefst zo realistisch mogelijk werkt. Anders dan Albert moet Flix niets hebben

van getheoretiseer, het gaat hem erom de werkelijkheid zo dicht mogelijk te vangen met zijn kunst. Flix' belangrijkste artistieke project is het maken van gipsfiguren die een zo realistisch mogelijk beeld geven van de stervende mens. Thjum is zijn model, dat zich laat ingipsen om later weer uitgesneden te worden. In Italië gaat zo'n experiment een keer fout. Thjum wordt te laat losgemaakt en Flix komt in de gevangenis terecht. Zijn pogingen tot het maken van levensechte kunst leiden tot dood en gevangenschap - tot niets dus eigenlijk.

Tegenover Flix plaatst Van der Heijden het personage Patrick Gossaert, een vernederlandsing van Patrizio Canaponi. In deel drie van de cyclus komt deze schrijver, die zegt wel stijl te hebben maar geen verhaal, in contact met Albert, die wel een verhaal heeft maar geen pen. Ze spreken af dat Patrick het ruwe materiaal van Alberts leven neemt en dit stileert. Patrick besluit dat de tekst die hij schrijft op basis van Alberts verhaal, een meervoudige vertelling moet zijn. Ook merkt hij op dat hij de verhalen van Albert door een ‘gouden zeef’ haalt waar een ‘kant en klare novelle’ uitkomt.

Kunstopvatting / Thematiek / Kritiek

Realisme (Flix) en verbeelding (Patrick) zijn, zoals Carel Peeters (1998) heeft opgemerkt, in de romancyclus voortdurend met elkaar in strijd. Telkens confronteert Van der Heijden ons met mensen wier leven geruïneerd wordt, die in de goot terechtkomen of die volkomen blasé zijn geworden. In het derde deel van de cyclus zien we Albert als heroïnejunk in Amsterdam ronddwalen. Zo nu en dan reist hij naar Italië om met de handel in adoptiekinderen zijn verslaving te bekostigen. Dan weer reist hij naar zijn oude woonplaats Nijmegen om zich te verlustigen in perverse orgieën.

Ook via andere personages dan Albert komt de zelfkant van de samenleving aan de orde. Daarmee heeft De tandeloze tijd een rauwe, realistische ondertoon. Ton Anbeek ziet de cyclus als een onderstreping van ‘de vitaliteit van de realistische traditie’. In die zin zou De tandeloze tijd gezien kunnen worden als een antwoord op Anbeeks eigen roep om meer ‘straatrumoer’ in de Nederlandse literatuur. Die realistische elementen worden door Van der Heijden overigens altijd op een symbolistische manier beschreven en overladen met betekenissen, wat Jaap

Goedegebuure ertoe brengt diens romanuniversum eerder ‘mythisch’ te noemen dan ‘realistisch’. Het gaat in dit proza eerder om de subjectieve belevingswereld van het personage dan om de feitelijke realiteit.

Peeters plaatst juist de tegenstelling tussen het ‘moeras’ van de werkelijkheid en de verbeelding die ‘het plaveisel’ is, centraal in de cyclus. Ondanks alle lelijkheid in de werkelijkheid behouden de personages toch een zekere waardigheid. Het is Albert Egberts die als een ware mythomaan alle gebeurtenissen in een groter verband wil plaatsen. De cyclus staat vol met zijn redeneringen: objecten en gebeurtenissen maken een reeks herinneringen in hem los, hij gaat op zoek naar ‘zondebokken’ voor wat hem allemaal overkomt in het leven en naar psychologische en filosofische verklaringen voor zijn levensloop. Psychologische verklaringen leiden ertoe dat de romancyclus veelvuldig gelardeerd is met freudiaanse symboliek. Filosofische verklaringen houden veelal verband met tijd (die tegelijkertijd vernietigend is omdat ze de dood in zich draagt) en eeuwigheid (uiteindelijk staat de tijd ‘tandeloos’ tegenover het kunstwerk)

Thematiek / Traditie

De hersenspinsels van Albert bieden een weermiddel tegen de wereld van perversie en banaliteit. Peeters wijst erop dat Albert allerhande vormen (cirkels, vierkanten, driehoeken, kruisen) en principes (symmetrie, synchronie) aanhaalt om de werkelijkheid tot een gestructureerd geheel te maken. Hij stelt dan ook vast dat Albert in essentie een modernistisch personage is (zoekend naar orde in een als chaotisch ervaren werkelijkheid) Tegelijkertijd merkt hij op dat de onvoltooidheid van de cyclus er de essentie van uitmaakt: het eindeloos uitwaaieren van nog meer metaforen, nog meer ordeningen, ziet Peeters als een bezwering van tijd en dood.

Thematiek

Daarmee is Albert een ‘dualistisch personage’ (Peeters). Enerzijds heeft hij het verlangen om een ‘bres te slaan in de realiteit’. Hij gaat met zijn leven experimenteren om de werkelijkheid te ‘ontkorsten’ en zo door de al te vertrouwde werkelijkheid heen te kijken. Daar gaat een verlangen van uit om ‘echt’ te leven. Tegelijkertijd wordt Albert voortdurend geremd door angst voor de werkelijkheid en is zijn ideaal eerder om ‘niet(s)’ te zijn, om veilig, onaangetast te blijven. Albert pendelt tussen

zijn verlangen om een prinsje te blijven (kinderlijk, maagd, engelachtig, onvrij maar veilig) en de drang om in de wereld door te dringen (man, perverseling, junk en crimineel, vrij maar in gevaar). Daarmee is hij, eveneens volgens Peeters, ‘de antiheld van de vrijheid en de held van de onvrijheid’. Niet voor niets redt hij zichzelf door een periode van gevangenschap na de moord op Baartscheer en huurt hij na zijn vrijlating een ‘werkcel’ om zijn toneelstukken te gaan schrijven.

Kritiek

De ontvangst van De tandeloze tijd was aanvankelijk opvallend gematigd. De meeste recensies van De slag om de Blauwbrug en Vallende ouders waren positief over de ambities van de auteur, over zijn stijl en over de manier waarop de romancyclus in de maatschappelijke werkelijkheid wortelde. Men roemde veelal de passages over de jeugdjaren van Albert Egberts, maar vond het werk in het algemeen te wijdlopig. Menig recensent merkte op dat Vallende ouders gerust 200 pagina's korter had kunnen zijn. Uitgesproken positief was Jaap Goedegebuure, die sprak over ‘een literaire gebeurtenis van de eerste orde’; uitgesproken negatief waren Hans Warren (‘De behendige Canaponi blijkt helaas in een onhandige Van der Heijden veranderd te zijn’) en Jacques Kruithof (‘Stilistisch zijn beide delen tamelijk mat’) Wanneer in 1985 De gevarendriehoek uitvoerig besproken wordt, is veel van de reserve verdwenen. Tegenover positieve besprekingen als die van Karel Osstyn (De Standaard), Wam de Moor (De Tijd), Anthony Mertens (De Groene Amsterdammer), Rob Schouten (Trouw) en Goedegebuure (Haagse Post) staat Warren in zijn afwijzing alleen. De toegenomen waardering blijkt daarnaast ook uit de toewijzing van zowel de F. Bordewijkprijs als de Multatuliprijs aan dit deel van de cyclus.

Kunstopvatting / Traditie

Poëticale standpunten die Van der Heijden in deze jaren geregeld inneemt in interviews, krijgen een meer definitieve formulering in het essay Kruis en kraai (2008). Daarin verzet hij zich bijvoorbeeld tegen de voorliefde in Nederland voor de zuinigheid van de taal die men (al dan niet terecht) ontwaart in het werk van Elsschot en Nescio. Zijn eigen voorkeur gaat uit naar de rijkdom van een betekenisvolle compositie: ‘Door een zelfgekozen vorm voor de ongeordende werkelijkheid te schuiven legt hij die werkelijkheid, althans binnen de twee platten van

een boek, zijn eigen wil, visie en orde op. Het componeren van een roman, dat is des schrijvers Wille zur Macht.’ Niet voor niets noemt hij de meesterwerken van Proust, Céline en Joyce zijn ‘gedroomde meesterwerken’. Het probleem is echter, schrijft hij, dat er na het werk van Joyce, en dan met name na diens experimentele Finnegans wake, geen vormvernieuwing meer mogelijk is, zodat er voor de laattwintigste-eeuwse schrijver niets anders op zit dan de weg terug te volgen ‘naar eerder bedachte vormen van vertelkunst’ om ‘vanuit de herwonnen traditie’ naar ‘nieuwe, barre, onvermoede vertes’ te streven en zijn eigen kruis en kraai te vinden. Wat Van der Heijden uit dit modernisme meeneemt is wat hij noemt de ‘polyfone roman’ met ‘een heel contrapuntisch koor van heel verschillende breinen’. Hij streeft naar het onmogelijke boek, en plaatst zich zo in de traditie van het symbolisme:

Ik wilde de grens tussen mogelijk en onmogelijk dwars door die roman laten lopen, als het een roman zou worden, en niet veeleer een nog niet eerder gedefinieerd literair genre. Ik wilde, om de uiterste menselijke mogelijkheden van de literatuur te laten zien, een monumentale mislukking nalaten.

Om een dergelijk onmogelijk project toch te laten slagen, moet de schrijver misschien een roman schrijven met een soort metaboek eromheen:

Alleen zo, door winkelhaken in het tentdoek, door knoestgaten in de houten schutting kunnen we misschien glimpen opvangen van die ongekende romanwereld. [...] Als het Eindboek zich dan door een mensenhand niet laat schrijven, laat het zich misschien, en dan nog alleen fragmentsgewijs, via een (soort) metaboek beschrijven, omschrijven, omcirkelen.

Verwantschap / Traditie

Van der Heijden ent zijn literatuuropvatting in dit essay expliciet op de symbolistische ideeën van Stéphane Mallarmé over het perfecte en onmogelijk te realiseren boek. Hij plaatst zich daarmee tevens in de traditie van Harry Mulisch, met wie hij de belangstelling deelt voor ‘friction’, teksten waarin de (histori-

sche) werkelijkheid botst op de fictie, zoals in Mulisch' Siegfried en in Van der Heijdens eigen Het schervengericht (2007), dat dan net is verschenen. Verder bespreekt hij uitvoerig het pleidooi van Willem Frederik Hermans voor de klassieke roman als experiment:

Een klassieke structuur voor het Menselijkerwijs Onmogelijk Te Schrijven Boek - en die structuur dan helemaal naar het randje voeren, naar het einde van de literair begaanbare wereld, naar een kruis waarop ‘met onnavolgbaar effectbejag’ een kraai heeft postgevat.

Kritiek

Fundamentele bezwaren tegen het mythomane karakter van het werk van Van der Heijden zijn verwoord door Hans Goedkoop, die meent dat Albert Egberts zich een persoonlijke mythe eigen maakt ‘die op niets anders berust dan de spinsels en sprongen van zijn eigen geest’. Hij noemt die mythe een ‘spookorde’, een solipsistische fictie. Niet alleen Egberts is een mythomaan, maar ook Van der Heijden zelf, meent Goedkoop. Hij leidt dit af uit zijn observatie dat de auteur ook in bijvoorbeeld De sandwich en Asbestemming (1994) constant op zoek is naar betekenisvolle patronen. Het ‘mythomanische’ is ook het ordeningsprincipe van de romancyclus zelf. Door verschrikkingen weg te toveren achter woorden (en alles ‘de glans van goud’ te geven) ontneemt Van der Heijden de lezer het zicht op de tragedie in het leven van zijn hoofdpersoon. De drang tot het aanbrengen van (voor de lezer niet altijd geloofwaardige) samenhangen maakt de romancyclus tot een in zichzelf besloten geheel. De onvoltooidheid ervan draagt daaraan bij: zij geeft de lezer niet de kans een overzicht te krijgen van het geheel en daarop te reflecteren en te reageren. Het modernistische aspect, waarover Carel Peeters zo enthousiast wordt dat hij in de zomermaanden van 1996 een tiendelige recensie schrijft, stuit bij Goedkoop juist op onontkoombare bezwaren: de lezer wordt buitenspel gezet.

Ontwikkeling / Techniek

Na in 1996 de laatste delen van De tandeloze tijd te hebben gepubliceerd, begon Van der Heijden aan een nieuwe cyclus, Homo duplex. De verteller van de nieuwe cyclus is de Griekse god Apollo die zegt zijn naam verkwanseld te hebben. Deze

Apollo volgt niet alleen de personages, maar helpt ook het noodlot zo nu en dan een handje. Hij heeft trekken van verwantschap met zowel de engelen in De ontdekking van de hemel van Harry Mulisch als met de over het Amsterdamse Rokin wandelende God in Dichtertje van Nescio.

Het mythische gehalte van Homo duplex is veel hoger dan dat van De tandeloze tijd. Er is sprake van personages die leven in een herkenbare realiteit (we komen terecht in het milieu van voetbalhooligans uit Rotterdam en Amsterdam), maar die realiteit wordt in Homo duplex door de auteur direct beschreven als een mythologische wereld, die gemodelleerd is naar de strijd in de Trojaanse oorlog en voorts gelardeerd wordt met verwijzingen naar allerlei klassieke verhalen. Bovendien is er nauwelijks sprake van autobiografisch materiaal, maar betreft het verzonnen personages, die niettemin, zoals Carel Peeters opmerkte, ‘obsessies, fascinaties en thema's personifiëren’.

De basis voor de cyclus vormt het verhaal van Oedipus. Hoofdpersoon Tibbolt Satink heeft de ambitie zich te veranderen in Movo, een persoon die veel harder en rauwer is dan hijzelf. Deze Movo is voorbestemd om leider te worden van een ‘wereldstaking’, een staking tegen de omstandigheden van de mens op aarde. Was de oorspronkelijke Tibbolt een jonge gymnasiast met intellectuele ambities, de hardere Movo is een gigolo en leider van De Pit, de supportersclub van voetbalclub Adam. Een van de dramatische bewegingen in de cyclus is dat hij de overstap maakt van De Pit, waaraan zijn vader verbonden was, naar De Kern, de vereniging die hoort bij club Rdam.

Van der Heijden gebruikt het ruwe materiaal van de supportersproblematiek om zijn ‘homo duplex’ te schetsen: de gespleten mens Satink/Movo. Deze is tegelijk vrij en niet vrij. Het is tegen deze gebondenheid van de mens aan zijn lot, dat Satink als Movo protest wil aantekenen. Maar juist door zich los te maken van zijn pleegouders en zich te voegen in het Rdamse milieu, wordt hij geconfronteerd met zijn eigenlijke noodlot. In Rdam ontmoet hij Zora, de vrouw die later zijn moeder zal blijken te zijn. In De Movo Tapes lezen we hoe Apollo (inmiddels QX-Q-8 geheten) alles in het werk stelt om de jonge voetballer Tonnis Mombarg, later hoofd van De Kern, in contact te

brengen met Zora - aan het slot is hem dat gelukt: Zora is zwanger geraakt tijdens de opnamen voor een pornofilm. In Mim, of de doorstoken globe (2007) wordt verteld hoe Movo de partner van zijn moeder wordt en bij haar een drieling verwekt. Met Zora kijkt hij in 1999 naar de pornofilm waarin zijn eigen verwekking te zien valt. Nadat zij Movo op deze manier de waarheid over zijn afkomst heeft onthuld, hangt deze eigentijdse Iokaste zich op. Als Movo haar vindt, brandt hij als Oedipus zijn ogen uit, op eigentijdse wijze: door zijn hoofd in de frituurpan te steken.

Analoog aan het verhaal uit 1973 rondom Tonnis en Zora, is in De Movo Tapes het verhaal uit 1996 waarin Tibbolt Satink - nog voor de noodlottige gebeurtenissen plaatsvinden die hem boven het hoofd hangen - in een dictafoon verslag doet van zijn handelingen. Om in Movo te veranderen wil hij een grote clash tussen de twee supportersgroepen organiseren bij Knooppunt Hellegatsplein. De ingesproken cassettebandjes komen bij een uitgeverij terecht die het als ‘Van Noen tot Neon’ wil uitgeven, iets wat niet gebeurt. Later zal Movo alsnog een belangrijk literair meesterwerk achterlaten, Gedichten gods, een tekst waar Apollo de hand op wil zien te leggen. Deze verhaalgegevens zijn in de eerste delen van de cyclus nog niet ver uitgewerkt, maar Van der Heijden heeft in interviews laten weten dat deze Gedichten gods het ‘onmogelijke boek’ zouden moeten zijn dat hij met deze cyclus heeft willen schrijven.

Ontwikkeling

Het verhaal van het volgende deel van de cyclus, de novelle Drijfzand koloniseren (2006), speelt veel later: het gaat over ‘de erven Movo’ - de broers Rimmer en Wilmer en dochter Jolente. Rimmer vermoordt Wilmer in een ruzie om de erfenis, oom Hero verbiedt Jolente om het lichaam van haar broer te begraven. Van der Heijden volgt hier de plot van Sofokles' Oedipus in Kolonos en Antigone. Tegen de wil van haar oom ontvreemdt Jolente het lichaam van de als een afvallige beschouwde Wilmer om het te begraven. Daarop laat Hero Jolente vermoorden, waarop ook zijn eigen zoon Raymond zelfmoord pleegt.

Intussen dwaalt Rimmer door Amsterdam op zoek naar de pleegouders van zijn vader, de familie Satink. Daar vindt hij in een daklozencentrum zijn vader Movo, die zich Thierry laat

noemen (naar een van zijn vroegere vrienden die een Tiresiasrol vervulde en in 2023 in Londen zou zijn gestorven). Rimmer neemt Movo mee naar het graf van Thierry en schiet hem daar dood. Vervolgens spoort hij Tibbolts pleegmoeder, de bejaarde Ulrike Satink-Tornij op om haar, van wie hij denkt dat ze zijn moeder is, zijn ‘liefde’ aan te bieden. Ten slotte steekt hij zich voor de televisiecamera in brand om wraak te nemen op vader en moeder en om de lijn van de vloek te stoppen.

In Mim, of de doorstoken globe wordt weer een stap in de tijd teruggezet. De nadruk ligt op 25 april 1999, de dag dat Rdam landskampioen wordt en de stad ontsierd wordt door allerlei rellen. Apollo gebruikt die dag om Movo te confronteren met de waarheid omtrent zijn situatie: moordenaar van zijn vader, zoon van zijn echtgenote. Kort daarvoor wordt de drieling geboren (die Zora Mim noemt) Op de dag zelf overlijdt Movo's pleegvader. Hij zoekt troost bij Zora, maar ze neemt afstand van hem. Samen bekijken ze de pornofilm ‘Edelweiss’, waarvan al eerder, in De Movo Tapes, de opname uitvoerig beschreven was en waarop de verwekking te zien is van ‘Reinier’, in feite dus van Movo zelf.

Thematiek

Uit deze novelle blijkt het belang van bewegende beelden voor Homo duplex. Movo kijkt naar een pornofilm om zijn eigen verwekking te zien, hij zit in een stadion om naar een wedstrijd te kijken, Zora laat hem een televisiedocumentaire zien om meer over zichzelf aan de weet te komen. Verder is er Apollo die in 1997 een verkeerstoren van Rijkswaterstaat bedient, zelfs de naam QX-Q-8 overneemt en via camera's alles volgt wat er op het Hellegatsplein gebeurt. Rimmer pleegt zelfmoord voor de televisiecamera's omdat ook het leven van zijn vader zich altijd voor het oog van de camera heeft afgespeeld.

Al eerder in 2007 was de vuistdikke roman Het schervengericht verschenen. De plotlijnen hierin lijken nauwelijks verband te houden met die van Homo duplex: twee kleine mannen ontmoeten elkaar in de gevangenis. De een, Remo Woodhouse, is gemodelleerd naar filmregisseur Roman Polanski, de ander, Scott Maddock, lijkt sterk op Charles Manson, de hoofddader van de moord op Polanski's geliefde Sharon Tate en enkele anderen. Woodhouse en Maddock draaien een paar weken lang

om elkaar heen en raken met elkaar in gesprek, tot Maddock uiteindelijk het hele verhaal vertelt over de Tate murders, met als meest indrukwekkende scène die waarin we vanuit het perspectief van het ongeboren zoontje van Sharon Tate een verslag krijgen van de overval en de moorden. Apollo verschijnt in deze roman als Spiros Agraphiotis, die in de Choreo gevangenis als bewaker werkt. Hij is bevriend met de grootvader van Tibbolt Satink, de boekhandelaar Olle Tornij. Als hij daar eens op bezoek is, kijken ze naar een documentaire over Charles Manson, de man die het liefst de ‘hele wereldbevolking over de kling zou jagen’, en beklaagt hij zich erover dat deze man zo veel toegang tot de media heeft.

Kritiek

Verschillende critici (Goedegebuure, Jeroen Vullings, Arnold Heumakers) hebben erop gewezen dat De Movo Tapes te veel losse eindjes bevatte om als zelfstandig werk te kunnen imponeren. Ook merkte men op dat Van der Heijden nog meer dan in De tandeloze tijd de stijl liet prevaleren boven de plot. Tegelijk waren er direct ook uitgesproken positieve reacties (Kees 't Hart, Arjan Peters), die spraken van een literair ambitieniveau zoals dat in de Nederlandse literatuur zelden was vertoond. Max Pam was uitgesproken negatief: hij sprak van een faliekante mislukking. Ook latere delen van de cyclus heeft hij steeds negatief besproken.

Bij Drijfzand koloniseren vindt hij anderen aan zijn zijde: menigeen vindt het verhaal te gekunsteld. Heumakers merkte bijvoorbeeld op dat de op Sofokles geënte dialoogstructuur (die de plaats inneemt van Van der Heijdens beschrijvingskunst) het verhaal geen goed doet. Meer waardering is er voor Mim, of de doorstoken globe, met name van Arie Storm (die het boek typeert als ‘Champions League’) en Arjen Fortuin. Ook Het schervengericht wordt in het algemeen zeer positief besproken. Storm vindt het verhaal ‘hartverscheurend ontroerend’, Vullings vindt het ‘perfect op gewicht’ en Marja Pruis spreekt van een ‘bovenmenselijke prestatie’. Goedegebuure vindt echter dat Van der Heijden ‘steeds minder maat weet te houden’.

Relatie leven/werk

In zijn werk heeft Van der Heijden de spanning tussen fictie en (autobiografische) werkelijkheid altijd hoog laten oplopen. Een aantal keren heeft dat tot verontwaardigde reacties geleid, van

personen die zichzelf of verwanten op kwetsende wijze zagen geportretteerd. Het zijn problemen die Van der Heijden welbewust over zich heeft afgeroepen. Zoals gezegd, heeft hij in De tandeloze tijd zijn hele familiegeschiedenis verwerkt, inclusief ongemakkelijke feiten over een oom die misschien bij de SS zou hebben gezeten. In Weerborstels (1992) schreef hij bijvoorbeeld over zijn neef die omkwam bij een motor/auto-ongeluk en in De helleveeg, later toegevoegd aan de cyclus, staat een van zijn tantes centraal. In Uitdorsten (2003), het korte requiem naar aanleiding van de dood van zijn moeder, rekent de auteur het zijn familieleden aan dat ze verhaal zijn gaan halen bij zijn moeder en niet bij hem. De familie verwijt zijn moeder dat zij de familiegeheimen heeft doorgespeeld aan haar zoon, de schrijver. Die werpt echter tegen dat hij niets anders heeft onthouden dan verhalen en roddels van tantes op familiebijeenkomsten.

Zo blijkt het thema ‘roddelen’, dat geregeld voorkomt in zijn werk, samen te hangen met ervaringen uit Van der Heijdens leven. In Het hof van barmhartigheid heet het op een gegeven moment de ‘lof der roddelzucht’; het gaat daar om de passages waarin stamgasten roddelen over de schuld van Hennie A. De suggestie is dat zij - ondanks haar feitelijke onschuld - door de stem des volks als moordenares en dus als zondebok is aangewezen. De combinatie van roddelzucht en het zondebokmechanisme speelt ook een belangrijke rol in Asbestemming. Omdat de schrijver in dit boek vooral wraak lijkt te willen nemen op de vader (hij probeert gevoelens van rouw te ondergaan, maar dat lukt nauwelijks), is er, zoals Wilbert Smulders (1997) heeft opgemerkt, in de roman sprake van een ver doorgevoerde vorm van roddelen over de man, geheel volgens de regels die daarover in Het hof van barmhartigheid zijn opgesteld. Smulders ziet dit requiem als een gevecht van Van der Heijden met een vader van wie hij niet heeft gehouden. De auteur doet alles wat hij kan om de man achteraf af te breken, maar slaagt daar toch niet helemaal in. In meer algemene zin is de techniek van het roddelen kenmerkend voor Van der Heijdens literatuuropvatting: de afwezige die afgebroken, herschapen en vernietigd moet worden, is het personage van de roman. De auteur is de grote roddelaar. Dit roddelen krijgt technisch vorm in de polyfone

vertellingen van de laatste delen van De tandeloos tijd, een polyfonie die door het personage Patrick Gossaert expliciet wordt uitgelegd in Onder het plaveisel het moeras.

Vaak is vastgesteld dat bij Van der Heijden feit en fictie een ingewikkelde verbintenis met elkaar aangaan. In Uitdorsten en Asbestemming (maar ook in het titelverhaal van Gentse lente, 2008) is de auteur onverbloemd autobiografisch: alle personen in de boeken zijn in werkelijkheid bestaande mensen; toch doet de auteur pogingen om in die autobiografische werkelijkheid betekenisvolle patronen te zoeken. Waar in zijn fictionele werk inderdaad altijd alles met alles verbonden lijkt, conform het principe van de modernistische (autonomistische) roman, daar hebben de requiems vaak een fragmentarisch en anekdotisch karakter. Zo plaatst hij tegen het einde van Asbestemming een ogenschijnlijk losjes verbonden reeks anekdotes over zijn vader onder de titel ‘Heijdeniana’. In deze teksten blijkt de werkelijkheid meermaals te complex om zich door literatuur te laten vangen.

Als in het voorjaar van 2010 zoon Tonio van der Heijden om het leven komt bij een verkeersongeluk, zet vader A.F.Th. van der Heijden zich aan het schrijven van wat hij later een ‘requiemroman’ zal noemen. In het eerste deel van Tonio (2011) - ‘Zwarte Pinksterdag’ - beschrijft Van der Heijden hoe hij en zijn vrouw Mirjam het nieuws van het ongeluk te horen krijgen, hoe ze in allerijl naar het ziekenhuis gaan, daar de laatste uren van hun zoon meemaken. Van der Heijden wisselt de passages hierover af met herinneringen aan vroeger. Daardoor krijgt de lezer een portret van het kind Tonio, door de ogen van de vader. Vanzelfsprekend, maar tot frustratie van de vader, komen we weinig te weten over het leven dat zich buiten het ouderlijk huis afspeelde, in de jaren dat de jongen studeerde.

In het tweede deel van Tonio (‘Gouden regen’) probeert Van der Heijden te reconstrueren wat de oorzaken waren van het ongeluk. In dit deel zijn de romantechnieken die van de eerdere Van der Heijden: het reconstrueren van een juridische kwestie, de aandacht voor camera's (in dit geval camerabeelden van het ongeluk) en het zoeken naar een schuldige of zondebok. Tegelijk blijkt dit autobiografische verhaal niet goed in dat

schema te passen: volwassen personages als zijn vader of zijn autobiografische ik zijn gemakkelijk in een positie van schuldige te manoeuvreren; dat geldt niet voor Tonio. Uiteindelijk maakt Van der Heijden zichzelf in deze roman tot zondebok: ‘Ik heb je voortgebracht, maar niet kunnen behouden. Ik ben geen flikker meer waard.’

Met de genreaanduiding ‘requiemroman’ lijkt Van der Heijden het boek te willen positioneren tussen zijn autobiografische werk en zijn fictionele werk. Hoewel het noodgedwongen het meest lijkt op Asbestemming en Uitdorsten, heeft vooral het eerste deel de structuur daarvan, terwijl het tweede deel via de vorm van de (juridische) reconstructie meer weg heeft van Advocaat van de hanen of Het hof van barmhartigheid. Die uitvoerige reconstructie geeft de roman inderdaad een soort plot. Tegelijk maakt de auteur voortdurend duidelijk dat hij terugdeinst voor een te veel aan betekenis en verbanden:

Ik heb van dit requiem geen hecht doortimmerd bouwwerk willen maken, vol dwarsverbanden en vooraankondigingen en terugverwijzingen. Zo min mogelijk beproefde literaire procédés, in godsnaam. Maar waar woorden en metaforen en symmetrieën zelfstandig samenspannen, heeft de schrijver het nakijken.

Kritiek

De reacties op het boek waren in het algemeen zeer positief, al gaven verschillende recensenten aan dat ze moeite hadden met het beoordelen van zo'n persoonlijk boek. Als een boek voortkomt uit zo'n persoonlijk trauma, is het dan geoorloofd op stilistische fouten en een zwakke compositie en een teveel aan clichés te wijzen? Arjan Peters, groot liefhebber van Van der Heijdens werk, heeft het over proza ‘dat bijwijlen wankelt en zwalkt, parallel aan de gemoedsschommelingen van de schrijver. Geen lezer zal helemaal ontkomen aan de vrees door pathetiek te worden gegijzeld: mag je deze weerloze schrijver zeggen dat het, wat jou betreft, wel iets minder had gekund?’ Peters stelt echter ook vast dat in het slotgedeelte ‘de schrijver zich op[richt]’. Arjen Fortuin op zijn beurt noemt Tonio een boek ‘dat zich onttrekt aan literaire kritiek’ en Ruth Joos merkt zonder

meer op dat ze het boek niet heeft kunnen uitlezen omdat het thema te dichtbij komt.

Kritiek / Publieke belangstelling

Met Tonio brak Van der Heijden door bij een groter publiek dan ooit tevoren. Het eerdere werk was weliswaar door de kritiek altijd positief ontvangen en veelvuldig bekroond met commerciële en niet-commerciële prijzen. Ook was de auteur inmiddels een publieke figuur geworden, onder meer door verschillende spraakmakende televisieoptredens. Nu deze beroemdheid te maken kreeg met persoonlijk leed en dat ook tot literatuur verwerkte, bleek dat een goede mix voor het grote publiek. Veelzeggend is dat hij voor Tonio de NS Publieksprijs kreeg. Die publieke waardering viel overigens samen met de kritische erkenning.

Ontwikkeling

Met de roman De helleveeg (2013) grijpt Van der Heijden weer terug naar de verhaalstof uit De tandeloze tijd. Het verhaal gaat niet over de hoofdpersonages uit de reeks en is daarom niet meer dan een zijspoor van het hoofdverhaal. In de chronologie van de cyclus staat De helleveeg helemaal achteraan. Albert Egberts vertelt in de roman over zijn tante Tiny, de helleveeg, de vrouw die ook de veel banalere bijnaam Tientje Poets kreeg. Albert heeft op het moment van vertellen een relatie met Zwanet Vrauwdeunt en ze voeden samen twee kinderen op: Cynthia, dochter van Ernst Quispel, de advocaat uit Advocaat van de Hanen, en Thjum, zoon van Zwanet en Albert, vernoemd naar Alberts vroegere vriend. Heel veel komen we niet te weten over de personages die uit de cyclus bekend zijn. Albert, Ernst en Zwanet komen hier alleen aan de orde voor zover ze een rol spelen in het verhaal van zijn tante.

Dat verhaal gaat vooral over de slechte verstandhouding tussen Tiny en haar ouders en over het moeizame huwelijksleven van Tiny. In deze tante van Albert Egberts schetst Van der Heijden een memorabel personage, zoals er in De tandeloze tijd meer zijn. Maar de roman heeft daarnaast een detectiveachtige plot: Tiny blijkt als vijftienjarig meisje verkracht te zijn door een goede vriend van haar vader, een man die jaren eerder al eens had geprobeerd om haar zus Hannie aan te randen. Als blijkt dat het meisje daardoor zwanger is geraakt, besluit zus Hannie dat er maar een abortus gepleegd moet worden zonder dat de ouders daarvan op de hoogte worden gesteld.

De helleveeg is een losstaand verhaal, dat nog het meest weg heeft van Weerborstels, waarin het noodlottige einde van Alberts neef centraal staat. Ook staat De helleveeg dichter bij de autobiografische teksten dan bij het latere fictionele werk. In het dubbele derde deel van de cyclus en in de eerste delen van de nieuwe reeks Homo duplex (De Movo Tapes en Het schervengericht) was Van der Heijden een steeds complexer en maniëristischer stijl gaan hanteren. Net als in Tonio hanteert hij in De helleveeg een veel soberder stijl. Hij doseert de metaforen en beelden veel meer en maakt ze hier ondergeschikt aan het detectiveachtige verhaal dat hij probeert te vertellen. Dat roept de vraag op of er zich een versobering van het schrijverschap van Van der Heijden aftekent.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

135 Kritisch lit. lex.
februari 2015