Kritisch lexicon van de moderne Nederlandstalige literatuur

Alfred Hegenscheidt

door Raymond Vervliet

1. Biografie

Alfred Frédéric Hegenscheidt werd geboren op 6 april 1866 te Sint-Jans-Molenbeek (deelgemeente van Brussel). Zijn Duitse ouders hadden zich in Brussel gevestigd in de hoop op meer welstand. Dat lukte aanvankelijk door de oprichting van een familiebedrijfje. Alfred genoot lager onderwijs aan een protestants privéschooltje van een Nederlandse dominee. Als begaafde leerling zette hij zijn studie voort aan het Atheneum en de Stedelijke Normaalschool Karel Buls in Brussel. Hij behaalde in 1885 het diploma van onderwijzer. Op 8 maart 1888 verkreeg hij de Belgische nationaliteit.

Na verscheidene onderwijsopdrachten in verschillende scholen werd hij in 1893 als regent benoemd aan de middelbare school A van de stad Brussel. Ondertussen volgde hij van nabij het artistieke leven in Brussel. Hij studeerde verder muziek (viool) en muziekgeschiedenis, verdiepte zich in de werken van de grote Duitse filosofen en greep ook naar de ophefmakende revolutionaire geschriften van de idealitische anarchisten. Hij las de belangrijkste werken uit de wereldliteratuur, met een bijzondere en blijvende voorliefde voor Goethe en Shakespeare, en dweepte zoals zoveel jongere tijdgenoten met de Franse symbolisten en de Nederlandse Tachtigers.

Vanaf 1886 woonde hij geregeld de zittingen bij van het letterkundig genootschap De Distel. Hier leerde hij August Vermeylen en Prosper van Langendonck kennen, oprichters van het tijdschrift Van Nu en Straks. Vanaf het begin (1893) tot het einde (1901) bleef hij betrokken bij dit baanbrekende tijdschrift. Aanvankelijk was hij de gewaardeerde erudiete raadsman achter

de schermen. Hij debuteerde in Van Nu en Straks als dichter en werd vanaf de tweede reeks een actief medewerker.

Inmiddels had hij zich laten inschrijven aan de Université Libre de Bruxelles waar hij in oktober 1894 promoveerde tot doctor in de wetenschappen. Volkomen overwerkt werd hij in november 1895 ziek en op medisch advies verbleef hij tot mei 1896 in Davos (Zwitserland).

Hoewel hij in 1903 nog toetrad tot de redactie van het door Herman Teirlinck opgerichte tijdschrift Vlaanderen, zouden zijn wetenschappelijke activiteiten vanaf die tijd zijn literaire creativiteit overstemmen. In datzelfde jaar werd hij als leraar benoemd aan de Normaalschool voor meisjes in Brussel, waar hij tot 1922 zou lesgeven in de aardrijkskunde. In 1913 werd hij aan de Université Libre de Bruxelles aangesteld tot docent in de aardrijkskunde en in 1919 benoemd tot gewoon hoogleraar. Hij bouwde het programma aardrijkskunde uit tot een volwaardige discipline binnen de Faculteit der Wetenschappen met de oprichting in 1930 van het Geografisch Instituut. Hij was medestichter van de Belgische Vereniging voor Aardrijkskundige Studies, waarvan hij van 1931 tot 1933 voorzitter was.

Op latere leeftijd, in 1919, huwde hij een oud-leerlinge die tot doctor in de Germaanse filologie promoveerde. Na zijn dood zou zij zijn biografie opstellen.

In 1936 verkreeg hij het emeritaat. Hij zou zich sindsdien vooral wijden aan zijn twee grote passies: muziek en reizen.

Verscheidene eerbewijzen vielen de bejaarde literator nog ten deel: hij werd in 1945 erevoorzitter bij de stichting van het August Vermeylenfonds, hij werd de eerste laureaat van de in 1954 door de gemeente Ukkel ingestelde prijs voor Nederlandse letterkunde; in 1962 werd hem het erediploma verleend door de auteursvereniging Sabam, die in 1963 haar prijs voor toneelliteratuur aan zijn naam verbond.

Tijdens zijn laatste levensjaren bracht hij met zijn vrouw de winters door in het mildere klimaat van de Franse Azurenkust. Hij overleed er te Menton op 9 februari 1964.

2. Kritische beschouwing

Het literaire oeuvre van Hegenscheidt is gegroeid uit de sfeer en opvattingen van Van Nu en Straks. Het omvat de sonnettencyclus ‘Muziek en Leven’ (1894), enkele afzonderlijke gedichten, een vijftal kritische essays en Starkadd (1897), een lyrisch drama in vijf bedrijven.

Met dit beperkte oeuvre heeft hij nochtans een weerklank in de Nederlandse literatuur gevonden die tot ver na de ontstaanstijd ervan reikte. Hegenscheidt behoorde tot die authentieke schrijvers die slechts naar de pen grijpen wanneer ze daartoe innerlijk worden gedwongen. Dat verklaart wellicht de eenheid van opvatting en schepping in zijn hele werk.

Kunstopvatting / Visie op de wereld

Expliciet verwoord vinden we zijn filosofisch-ethische opvattingen van het kunstwerk in het programmatische essay ‘Rythmus’ (1894). Naast de manifesten van Vermeylen (‘De Kunst in de Vrije Gemeenschap’) en van Prosper van Langendonck (‘Herleving der Vlaamsche Poëzy’) plantte hij daarmee de derde pijler waarop de levens- en kunstvisie van de Van Nu en Straks-beweging zou berusten.

Met de darwinistische evolutieleer als uitgangspunt ontwikkelt hij hierin zijn betoog vanuit de stelling: ‘Leven is beweging, beweging van een organisme. Beweging van een organisme is actie en reactie, is rythmus’. Deze ‘rythmus’ uit zich bij de dieren slechts in de primitiefste vorm van bewustwording, namelijk in de ervaring van pijn of welzijn, doch groeit bij de mens uit tot een zeer complex bewustzijn. Hoewel de wetenschap het leven kan definiëren als ‘de dynamische toestand der georganiseerde materie’, is zij er nog niet in geslaagd de grond ervan - de ritmus - te verklaren. Voor Hegenscheidt nu is de idee van het leven de ‘opperste Abstractie’, die slechts kan worden benaderd door de bewustwording van de steeds groter en abstracter wordende scala van gevoelens. Die bewustwording is de opperste beweging die zich uit in de poëzie.

Hieruit volgt de conclusie dat de literatuur dienstbaar is aan het leven: poëzie is een middel tot diepere bewustwording en aldus tot verdere ‘menswording’. In plaats van een ars poëtica met

esthetische dogmata kan voor de hedendaagse kunstenaar slechts één kunstwet gelden: het ondergaan van het Leven. De toetssteen van het waarachtige kunstwerk is dan ‘het bewustworden van eene eurythmie, eene beweging in de maat van ons organisme’. De waardemeter voor het woordkunstwerk is voor hem niet de kunstmatig gepolijste vorm, maar de innerlijke waarachtigheid van het organisch uit de dichter gegroeide vers, ‘waarrond hij gedachten en woorden in volle vrijheid der fantazie kan laten kristalliseeren’.

Die visie illustreert Hegenscheidt met een lofzang op Vondel, ‘de nederlandsche Bach’, en met een even hartstochtelijke, doch vernietigende kritiek op de Inleiding tot Vondel van Albert Verwey, wiens essay hij karakteriseert als ‘gekapt stroo rond Vondel’. Het serene en logisch opgebouwde betoog krijgt een heftig polemische toon wanneer hij het dichtwerk van een Tachtiger als Pet Tideman bespreekt. Deze poëzie, die volgens hem de draagkracht van de innerlijke ritmus ontbeert, vergelijkt hij met ‘een moeras waarin de beste gedachten verwelken, onmachtig in dien drassigen grond wortel te schieten’. De serene toon wordt aan het slot hernomen met een optimistische blik op de toekomst waarin hij ‘een nieuwe golving van het Leven’ ziet aankomen.

Het metafysische grondpatroon van Hegenscheidts kunstopvatting vindt ongetwijfeld zijn oorsprong in het Europese geestesleven van het fin de siècle. Treffend zijn de parallellismen met de denkbeelden van theoretici van het symbolisme als Paul Adam en Charles Morice, van Angelsaksische auteurs als Emerson, Whitman en Carlyle en vooral van Duitse filosofen in het spoor van Hegel en Feuerbach. Vooral Schopenhauers opvatting van de wereld als een verschijningsvorm van de Idee, die slechts door de kunst kan worden benaderd en Wagners idee van ‘eine unbewusste, unwillkürlich treibende Lebenskraft’ (in Das Kunstwerk und die Zukunft en Die Kunst als Revolution) schijnen het dichtst Hegenscheidts concept van de ritmus als een oerbeweging te benaderen.

Dat kunstcredo van een ‘levensechte, ware, noodwendige’ kunst klinkt ook op in zijn kritische opstellen in Van Nu en Straks: ‘Fervaal van Vincent d'Indy’ (1897), ‘Lenteleven van Stijn

Streuvels’ (1900), ‘Verzen van Prosper van Langendonck’ (1901) en ‘Rond het klavier van Lambrecht Lambrechts’ (1901).

In al deze kritische besprekingen zoekt hij een echo van zijn eigen idealistisch gerichte denken en in al deze kunstenaars herkent hij de strijd met het medium om de hoge bestrevingen te kunnen verwoorden en verklanken. Zijn kritisch werk is dan ook eerder een intuïtieve benadering van de innerlijke persoonlijkheid van de kunstenaars via hun werk dan een systematische analyse van de specifieke structuur van hun werk.

Thematiek

Als dichter schept Hegenscheidt niet vanuit een vormgevingsdrang, maar eerder vanuit een psychische noodzaak. August Vermeylen karakteriseerde treffend zijn poëzie als ‘geboren onder de dwang van 't leven, uit de noodwendigheid van de aandoening’. Zelf heeft hij de aard van die innerlijke drijfkracht aangeduid in het eerste gedicht ‘Aan het woord’ uit de sonnettencyclus ‘Muziek en Leven’:

Muziek en smart blijken de bronnen te zijn waaruit deze egocentrische en contemplatieve lyriek is opgeweld. Het is een instinctieve, psychoanalytische autotherapie waarbij te sterke en verdrongen emoties worden omgezet in de louterende belijdenis met het woord. Door de confrontatie met de zorgeloos levende en heroïsche wereldbestormers die de jongere Van-Nu-en-Straks'ers waren, drong het besef van een tekort in de eigen noodgedwongen ascetisch geleefde jeugdjaren wel pijnlijk tot hem door. Dat blijkt duidelijk uit het tweede van de ‘Onmacht’-gedichten:

Deze louterende belijdenislyriek klinkt evenwel niet op als een spontane ‘cri du coeur’, maar als een indirecte belijdenis via de

muziek. Zoals Schopenhauer in de muziek analogieën ontdekte die hij in filosofische begrippen trachtte te vatten, zo vond Hegenscheidt verklankte analogieën bij Wagner, Schumann, Beethoven, Gluck en Bach die hij in dichtvorm omzette.

In de vreugde van de scheppingsroes, van het vinden van een innerlijk evenwicht en van harmonie tussen het Ik en de kosmos (geëvoceerd in het gedicht ‘Avond aan zee’), leefde een ogenblik in hem de illusie een eigen lied te kunnen zingen dat ruime weerklank zou vinden. Maar al vlug zou hij in zijn ‘Onmacht’-gedichten het tekort aan beeldend vermogen dienen te bekennen:

Hegenscheidts poëzie grijpt de lezer inderdaad niet onmiddellijk aan door de zeggingskracht en de schoonheid van een eigen beeldtaal, want daarvoor blijft zij te contemplatief en verwoord in een discursieve stijl. Toch kan deze poëzie de lezer nog wel aanspreken door haar existentiële authenticiteit. Als psychogram van een persoonlijkheid die vanuit een ruime filosofische en culturele context peilt naar de diepere levensvragen, neemt deze poëzie een aparte plaats in de Vlaamse lyriek in, maar ze sluit wel aan bij de complexe denk- en gevoelswereld van het Europese fin de siècle. Hegenscheidts opmerkelijke Wagnergedichten zijn ongetwijfeld de meest geslaagde uitingen in Vlaanderen van de toenmalige Wagnercultus.

Traditie / Verwantschap

De faam van Hegenscheidt als literator berust echter vooral op Starkadd (1897), een drama in vijf bedrijven in rijmloze vijfvoetige jambische verzen met goethiaanse, shakespeariaanse en wagneriaanse allures. Literairhistorisch was dit lyrische drama een mijlpaal, omdat het in een periode van imitaties en kleinburgerlijk boulevardtoneel weer aanknoopte bij het twintig jaar vroeger door Albrecht Rodenbach geschreven Gudrun. Het deed de hoop opflakkeren van een eigen toneelliteratuur van waarachtig dichterlijk gehalte. Het stuk werd trouwens op 15

maart 1899 met succes opgevoerd in de Koninklijke Vlaamse Schouwburg in Brussel.

Als lyrisch drama vertoont Starkadd met Rodenbachs drama uiteraard een overeenkomst in de Oudgermaanse verhaalstof. Maar sterker nog is de weerklank erin van de West-Europese Shakespeare- en Wagnercultus. Via Shakespeares Hamlet vond Hegenscheidt de stof voor zijn fabel - de wraak van de skald Starkadd - in de Historia Danica (boek IV, 2e en 4e lied) van Saxo Grammaticus, terwijl Shakespeares invloed evenzeer tot uiting komt in de compositie die reminiscenties oproept aan Macbeth. De tekening van de heroïsche figuur van de protagonist, het soms al te retorische pathos en de schepping van een lyrisch drama met woord, ritme en begeleidende muziek (gecomponeerd door zijn jeugdvriend Franz Rühlmann) wijzen overduidelijk op wagneriaanse inspiratie via diens De Vliegende Hollander en zijn concept van het gesamtkunstwerk.

Techniek / Thematiek

Doch zowel in de verstechniek als in de ontwikkeling en afwikkeling van de crisis is het stuk moderner van structuur. Het vijfvoetige jambische vers met losse overgangen en uiterste vrijheid van ritme zijn verwant aan de epische poëzie van de Tachtigers, zoals M. Rutten heeft aangetoond. Ook de innerlijke crisis is noch die van het antieke treurspel (bepaald door het buitenmenselijke noodlot), noch shakespeariaans (veroorzaakt door de natuur en het karakter van het personage zelf), doch die van het moderne drama: het tragische gebeuren wordt opgetrokken rond de protagonist door personages die om hem heen bewegen. Daardoor wordt een sterke dramatische configuratie geschapen: de dramatis personae vormen één dramatische substantie, een eenheid in functie van de centrale figuur Starkadd.

Net als in zijn poëzie blijkt egocentrisme de wezenstrek te zijn van dit dramatische werk: Starkadds crisis geldt zijn identiteit, het gaat om een personage op zoek naar het eigen Ik, dat hij pas zal kunnen vinden via het goethiaanse ‘Stirb und werde’, na de breuk met een verleden dat zelfontplooiing belette. De wraak van Starkadd is niet alleen een zuivering van vijandige krachten, maar ook en vooral een zuivering van zichzelf om het ik te ontbolsteren en in eenheid te brengen met de kosmos (waarvan

de zee het symbool is). Een dergelijke individualistische problematiek kon alleen maar subjectief, emotioneel en lyrisch worden verwoord, zodat ook dit werk een organische schepping is. Om deze lyrisch-dramatische eenheid kan het nog door de moderne lezer (wellicht niet meer door de hedendaagse toeschouwer) worden gewaardeerd, ondanks opvallende zwakheden als de al te schrale beeldtaal en de retorische, langdradige monologen.

Publieke belangstelling / Kritiek

Dat de faam van Hegenscheidt nog geruime tijd levendig bleef is grotendeels te danken aan het feit dat hij een actief lid was van de Van Nu en Straks-groep. Zijn essay ‘Rythmus’ en de sonnettencyclus ‘Muziek en Leven’ werden ook door de volgende generaties nog hoog gewaardeerd.

Zijn lyrisch drama Starkadd bleef van 1899 tot 1984 op het repertoire staan van zowel beroeps- als amateurgezelschappen in Zuid en Noord. Het stuk verwierf vooral grote bekendheid door de acteerprestaties in de titelrol van Oscar de Gruyter in het Zuiden en van Albert Vogel in het Noorden. Wel was er een opmerkelijk verschil in de receptie tussen Zuid en Noord: tegenover het geestdriftige onthaal in Vlaanderen waarbij Vermeylens apologie de hoogste toon van de lofzangen bereikte, stond het nuchtere, koele en zelfs ietwat negatief-kritische onthaal bij de Noord-Nederlandse recensenten waaronder vooral de meticuleuze, rationalistische detailkritiek van Albert Verwey het schrilst afstak.

3. Primaire bibliografie

4. Secundaire bibliografie

115 Kritisch lit. lex.
november 2009